Практикалық сабақ №6.

Тақырыбы Экожүйедегі негізгі биогенді элементтердің айналымы

Сабақтың мақсаты: экожүйелердің құрылымымен, экожүйелердегі негізгі биогенді элементтердің айналымдарымен, экожүйелердің негізгі түрлерімен және олардың ерекшеліктеріне тоқталу.

Сабақтың жоспары

1. Тапсырмаларды орындау

2.Бақылау сұрақтарына жауап беру.

3.Рефераттарды қорғау

4.Блиц-тестілерді орындау

Глоссарий

Сапрофагтар - өлі органикалық заттармен қоректенетін жануарлар (детритофагтар).

Синэкология - көп түрлі қауымдастықтар мен экожүйелер экологиясы.

Сукцессия - белгілі тіршіілік ортасындағы организмдердің түр қүрамы өзгерістерінің үздіксіз және бағытталған жүйесі.

Пирамида (экологиялык) - биоценоздардың қоректік деңгейлері - продуценттер, консументтер және редуценттердің арасындағы сапалық қатынастардың, олардың саны (сандық пирамда), биомассасы (биомасса пирамидасы) немесе энергиясы (энергия пирамидасы) бойынша графиктік бейнеленуі.

Қоректік (трофикалык) тізбектер - биоценоздың әртүрлі трофикалық деңгейлердегі мүшелерінің алдыңғыларының соңғыларымен қоректенуі арқылы заттар мен энергияның тасымалдануы.

Хемосинтез - кейбір минералдық заттардың тотығуы кезінде бөлінетін энергияны пайдалану арқылы хемо-автотрофты бактериялардың органикалық зат синтездеу процесі.

Экологиялың жүйе - бір-бірімен тығыз байланысты, әртүрлі орта жағдайларында тіршілік ететін бірнеше түрге жататын организмдер жиынтығы.

Эрозия - топырақтың қүнарлы қабатының жаңбыр, қар суларымен шайылып, не желмен үшып бүзылуы.

ық не қуыс (экологиялык) - түрдің тіршілік етуі үшін, қауымдастықтағы басқа түрлермен байланыстарын қоса алғанда, оның тіршілік етуіне қажетті факторлар комплексі немесе белгілі бір түрдің қауымдастықтағы алатын орны.

Детрит - организмдердің ыдырау және бөліну өнімдері, өлі органикалық заттар.

Деструкторлар - органикалық заттармен қоректену арқылы оларды ыдырататын организмдер (редуценттер).

Продуценттер - органикалық емес заттардан алғашқы өнім түзетін автотрофты организмдер.

Редуценттер - органикалық заттарды жай минералдық заттар: су, көмірқышқыл газы, күкіртсутек және түрлі түздарға дейін ыдырататын гетротрофты организмдер (бактериялар мен саңырауқүлақтар).

Аэробты организмдер - бос оттегі қатысында тіршілік ететін организмдер.

Автотрофтар - көмір қышқыл газы, су және минералдық тұздардан органикалык заттарды синтездейтін организмдер.

Агробиоценоз - ауылшаруашылығында өсірілетін өсімдіктер қауымдастығы.

Анаэробты организмдер - оттегіні қажет етпейтін, оттегі қатысынсыз ортада тіршілік ететін организмдер.

Гомеостаз - организмдер немесе организмдер тобының қоршаған ортаның түрлі өзгерістерінде динамикалық тұрақты тепе-теңдігін сақтай алу қабілеті.

Метаболизм - организмдердегі, биологиялық жүйелердегі зат пен энергияның алмасуы.

Сабақтың материалдары:

1 Тапсырма.

Академик В.Н.Сукачев ұсынған биогеоценоздың «соқыр» моделінің сызбасы. Бастапқы моделін жасақтау үшін бос ұяшықтарға төменде берілген биогеоценоз компоненттерін толтырыңыздар. Ұсынылған түсініктердің бағыныштылығын дәлелдеңіздер:

- атмосфера;

- өсімдіктер жамылғысы;

- топырақ қабаты;

- гидрологиялық жағдайлар;

- экотоп (қосымша, биогеоценоздың өлі компоненттері);

- биоценоз;

- тау жыныстары;

- жануарлар әлемі (зооценоз);

- саңырауқұлақтар (микоценоз);

- микроағзалар(микробиоценоз);

2 тапсырма. Табиғаттағы көміртегі айналымын төмендегі тік бұрышты бос көздерге берілген компоненттер бойынша толтырыңыздар: атмосфераның көмір қышқыл газы, өсімдіктер, өсімдіктекті жануарлар, адамның отынды қолдануы,бактериялар мен саңырауқұлақтар, шөгінді карбонатты жыныстар,жыртқыштар, вулкандардың әсері.

Табиғаттағы көміртегі айналымы

3 тапсырма. Орман биоценозының қоректік торы пайда болатындай етіп, төмендегі бос тік бұрыштарға жануарлардың аттарын жазыңыздар.

Бақылау сұрақтары

1.Биоценоз, биогеоценоз, экожүйе. Экожүйенің жіктелуі микроэкожүйе, мезоэкожүйе, макроэкожүйе, глобальды экожүйе.

2.Экожүйелердің гомеостазы. Ле Шателье - Браун принципі.

3.Экожүйелердің энергетикасы. Э.Бауэр ұсынған тірі жүйелердің тұрақты теңсіздік принципі.

4.Экожүйелердің ұйымдасу заңдылықтары

5.Экожүйедегі энергия ағыны және химиялық элементтердің айналымы.

6.Бірлестіктің трофикалық құрылымы (продуценттер, консументтер, редуценттер). 7.Экожүйедегі қоректік қатынастар. Қоректік тізбектер, қоректік деңгейлер, қоректік торлар.

8.Организмдердің қоректену типі мен энергияны өзгерту механизмі. Фотосинтез, хемосинтез.

9.Экологиялық сукцессиялар. Сукцесия ұзақтығы, маңызы, түрлері. Климаксты бірлестік.

10.Экологиялық пирамидалар(сандар, биомасса, энергия).

11.Линдеман заңы (10% ережесі)

12.1% ережесі

13.Экожүйелердің өнімділік заңдары(бірінші реттік және екінші реттік).

14.Экожүйелердің динамикасы мен дамуы

15.Экожүйелер тұрақтылығының негізгі шарты. Экожүйелердің тұрақтылығы мен тұтастығы, экожүйе тұрақтылығының механизмі.

16.Агроценоздар, агроэкожүйелер. Бумеранг эффектісі. Фунгицидтер.

СӨЖ тапсырмалары

1.Экожүйенің құрылу заңдылықтары. Экожүйе жайлы түсінік.

2.Экожүйедегі энергия ағыны және химиялық элементтердің айналымы. Термодинамиканың бірінші және екінші заңы. 1% ережесі және линдеманның 10 % ережесі.

3.Бірлестіктің трофикалық құрылымы (продуценттер, консументтер, редуценттер). Қоректік тізбектер, қоректік деңгейлер, қоректік торлар. Экологиялық пирамидалар (сандар, биомасса, энергия).

4.Экожүйенің өнімділігі (бірінші реттік және екінші реттік). Экожүйелердің тұрақтылығы мен тұтастығы, экожүе тұрақтылығының механизмі. 1 сағат.

Блиц-тест

1. Әр түрлі трофикалық деңгейлерде жататын био: іноздың мүшелерінің бірін-бірі жеп қоректенуі арқылы; қоректік з;л гтардың және энергияның кезекпен берілуі қалай аталады?

A) қоректік тізбек

В) грофикалық деңгей

С) экотоп

D) биотоп

Е) популяция

2. Белгілі бір геологиялық жағдайда әралуан түрлердің бірлестігін құрайтын

экологиялық жүйе

А) дара

В)түр

С) биогеоценз

D) туыс

Е) популяция

3. Өлі өсімдіктер мен жануарларды пайдаға жарататын организмдер:

А) детритрофагты

В) гетеротрофты

С) сапрафитті

D) автотрофты

Е) сапрофагтар

4. Дұрыс қоректік тізбегін анықтаңыз:

А) Қоян-қасқыр-арыстан.

В) Шөп-қасқыр-арыстан.

С) Шөп-құс-қасқыр.

D) Шөп-қоян-қасқыр-арыстан.

Е) Қоян-арыстан-құс.

5. Бейорганикалық заттарды органикалық затқа айналдыра алатын автотрофты организмдер:

А) продуценттер

В)редуценттер

С) капрофиттер

D) консументтер

Е) сапрофиттер

Пайдаланылған әдебиеттер

Негізгі әдебиеттер:

1.Р.С. Оразбаева «Экология негіздері», Астана-2003

2.Г.С.Оспанова «Экология», Алматы-2002

3.Бейсенова Ә.Б. Экология және табиғатты тиімді пайдалану. Оқу құралы. Алматы, 2004.

5.Оспанова Г., Бозшатаева. Экология. Оқу құралы. Алматы, 2000.

Қосымша әдебиеттер:

1.Жамалбеков Е.Ү., Білдебаева Р.М. Жалпы топырақтану және топырақ географиясы мен экологиясы. Алматы, «қазақ университеті», 2000.

2.Фурсов В.И. Экологические проблемы окружающей среды. Алма-Ата, «Ана тілі», 1991.

3.Байтулин И.О. Экология Казахстана. Алматы, 2003.

4.Николайкин Н.И. и др. Экология М.: Дрофа, 2003.

5.Шилов И. А. Экология. М.: Высшая школа, 1997.

7.Бродский А.К. Краткий курс экологии. СПб.: Изд-во С-Петербургского университета, 2000.