1.3 Знакі прыпынку паміж дзейнікам і выказнікам

Працяжнік ставіцца паміж дзейнікам і выказнікам:

• калі абодва галоўныя члены сказа выражаны назоўнікам у назоўным склоне і пры выказніку адсутнічае дзеяслоў-звязка: Мінск — сталіца, гордасць наша, слава ўсёй краіны (Я. Купала). Прастора і час — усеагульныя формы каардынацыі з’яў і падзей;

• калі абодва галоўныя члены ці адзін з іх выражаны неазначальнай формай дзеяслова: Вучыцца ў народа — задача кожнага пісьменніка (К. Чорны). Хату зрабіць — не скрынку збіць (Прыказка);

• калі перад выказнікам ёсць словы гэта, вось, значыць, гэта значыць, гэта ёсць: Кожны чалавек — гэта цэлы свет (К. Чорны). Ігнараваць мову — гэта значыць ігнараваць народ, нацыю (П. Пестрак);

• калі дзейнік і выказнік выражаны лічэбнікамі або адзін з іх выражаны назоўнікам у назоўным склоне, а другі — лічэбнікам ці колькасна-іменным спалучэннем: Пяць і тры — восем. Плошча басейна Нёмана — 98,2 тыс. км²;

• калі выказнікам выступае ўсечаная форма дзеяслова, выклічнік або гукапераймальнае слова: Уладзік зараз — шмыг у дзверы (Я. Колас). А куля — дзык! А другая ў руку ( П. Броўка).

Працяжнік паміж дзейнікам і выказнікам звычайна не ставіцца, калі:

• дзейнік выражаны асабовым займеннікам: Я ўжо студэнт;

• пры выказніку ўжыты параўнальныя словы як, як быццам, нібы, што: Сінія вочкі што васілёчкі (П. Броўка);

• паміж дзейнікам і выказнікам стаіць недапасаваны член сказа або часціца ці злучнік, пабочнае слова: Косцік, відаць, добры хлопец (М. Паслядовіч);

• перад выказнікам стаіць адмоўе не: Воўк не пастух, а свіння не агародніца (Прыказка);

• іменны выказнік стаіць перад дзейнікам: Адвечнае дрэва дуб (І. Шамякін).

Пытанні для самападрыхтоўкі

1. Якую ролю выконвае пунктуацыя пры афармленні пісьмовай мовы?

1. Якія прынцыпы ляжаць у аснове пунктуацыі?

2. На якія тыпы падзяляюцца знакі прыпынку паводле іх функцыі ў сказе?

3. Калі ставіцца на пісьме кропка?

4. Калі ўжываецца пытальнік?

6. Калі ставіцца шматкроп’е?

Тэма 2

Пунктуацыя пры аднародных членах сказа

1.1 Знакі прыпынку пры аднародных членах сказа

Аднародныя члены сказа — гэта такія члены сказа, якія выконваюць аднолькавую сінтаксічную функцыю, адносяцца да аднаго члена сказа і характарызуюцца інтанацыяй аднароднасці: Зноў над роднай зямлёй вее водарам хмельным, вясновым.(Б. Сачанка).

Коска паміж аднароднымі членамі сказа:

1. Коскай раздзяляюцца аднародныя члены сказа, якія не звязаны паміж сабой злучнікамі: Згінулі сцюжы, марозы, мяцеліцы (Я. Купала).

Не з’яўляюцца аднароднымі членамі і не аддзяляюцца адзін ад аднаго коскай два дзеясловы ў аднолькавай форме, якія стаяць побач, утвараючы ў сэнсавых адносінах адно цэлае тыпу: Пайду вазьму. Пайсці даведацца. Вазьмі аднясі.

2. Раздзяляюцца коскамі два або некалькі прыметнікаў-азначэнняў, якія адносяцца да аднаго і таго слова ў сказе і характарызуюць прадмет з аднаго боку, г.зн. называюць падобныя прыкметы аднаго прадмета: Мяккія, ласкавыя гукі стройным сугалоссем паліліся па пакоі (Я. Колас).

Раздзяляюцца коскамі азначэнні, якія абазначаюць адметныя адзнакі розных прадметаў: Навучэнцы гімназій маюць магчымасць вывучаць нямецкую, французскую, іспанскую, англійскую літаратуры.

Не раздзяляюцца коскамі неаднародныя прыметнікі-азначэнні: Над далёкімі лясамі звісала тонкая блакітная смуга (Я. Колас).

3. Коскай аддзяляюцца аднародныя члены сказа, якія звязваюцца паміж сабой злучнікамі а, але, ды (у значэнні «але»), аднак, хоць, толькі і інш.: Паўлюк толькі зірнуў, але нічога не сказаў (Я. Колас). Дождж быў моцны, ды кароткі.

4. Коскай аддзяляюцца аднародныя члены сказа, якія звязваюцца пры дапамозе парных злучнікаў як ... так і; не толькі ... але (а) і; калі не ... то (дык); хоць ... але (а); хоць і не ... затое (аднак); не то што ... але і і інш.: Пажар заўважылі як з баракаў, так і з пасёлка (П. Пестрак).

5. Коскай аддзяляюцца адзін ад аднаго аднародныя члены сказа, якія звязваюцца пры дапамозе паўторных злучнікаў і ... і, ды … ды, то ... то, ні ... ні, не то ... не то, ці ... ці, ці то ... ці то, або (альбо) ... або (альбо) і інш.: Я рад і сонцу, і вясне, і дожджыку (Я. Пушча). Ні далеч, ні час не заслоняць мне родных бароў (Я. Колас).

6. Калі паўторныя злучнікі і ... і, ні ... ні, то ... то звязваюць словы як аднародныя часткі ўстойлівых (фразеалагічных) выразаў, то ў іх перад гэтымі злучнікамі коска не ставіцца: і днём і ноччу, і смех і грэх, і вашым і нашым, і ў хвост і ў грыву; ні бэ ні мэ, ні грозьбай ні просьбай, ні спору ні ўмалоту, ні дому ні лому; то скокам то бокам, то сюды то туды, то ўзад то ўперад, то тое то сёе і інш.

7. Не аддзяляюцца коскай два аднародныя члены сказа, якія звязваюцца паўторнымі злучнікамі, калі яны паводле сэнсу і інтанацыі ўтвараюць адзінства: Вітаю цябе я і соллю і хлебам! (Я. Купала). І дзень і два яны ў дарозе (Я. Колас).

8. Коскай раздзяляюцца ўсе аднародныя члены сказа, калі папярэднія з іх звязаны паміж сабой без злучнікаў, а наступныя — пры дапамозе паўторнага злучніка і: Дзень іграе на жалейцы, на трубе, і на ражку, і на сінім трыснягу (М. Танк).

9. Калі паўторны злучнік і стаіць пасля першага аднароднага члена, перад злучнікам таксама ставіцца коска: У песнях жа родны край, родныя словы жылі, і жывуць, і жыць будуць (Я. Купала).

10. Коскай аддзяляюцца аднатыпныя пары аднародных членаў сказа, звязаных паміж сабой злучнікам і. (У сярэдзіне пар коска не ставіцца.): Сосны і вязы, дубы і асіны вакол возера вартай пасталі (Я. Купала).

11. Калі злучнік і звязвае больш як дзве пары аднародных членаў сказа, то перад ім ставіцца коска. (У сярэдзіне пар, звязаных паміж сабой злучнікам і, коска не ставіцца.): Лясы ў нашай краіне можна сустрэць вялікія і малыя, і густыя і рэдкія, і хвойныя і змешаныя.

12. Калі злучнік і звязвае неаднатыпныя пары аднародных членаў сказа, паміж імі коска не ставіцца: Удзень і ўночы над палямі і лясамі чуліся выбухі снарадаў і аўтаматная страляніна (І. Мележ) [9, с. 77–81].