§ 16. Қалалық мәдениеттің дамуы

Орта ғасыр қалалары санының өсуі	Қала құрылысындағы өзгерістер	Тұрғын үйлер
●Орта ғасырдың дамыған кезеңінде (Х –ХІІ ғ) отырықшылық мәдениет өркендеп,қалалар саны көбейген.Бұрын Оңтүстік Қазақстанда 30 қала орны болса, кейінгі зерттеулер бойынша олардың саны 37 қалаға жеткен.Ал жазба деректерде алғашқы кезеңде 6 қала аталса, соңғы кезде 33 қала болды ●Оңтүстік Қазақстанда қалалардың топтаса орналасқан жерлері –Арыс өзенінің Сырдарияға қосылатын тұсындағы сағалары ●Арыстың орта ағысындағы орталығы Осбаникет қаласы болған Кенже аймағы құрылды ●Сырдарияға құяр жерде орталығы Отырар қаласы болған Фараб аймағы болды ●Шауғар (Йасы) аймағында Қарнақ,Қарашық,Шур,Шағылжын қалалары болған ●Сырдың орта ағысы – Сүткент қаласы ●Сырдың төменгі ағысында –Сығанақ,Жанкент,Аснас,Жент, Баршынкент қалалары болды	●Қалалар көлеміне қарай 3 топқа бөлінді: 1/Көлемі 30 га. асатын қалалар (Испиджаб,Отырар,Сауран, т.б.) 2/ 10 га –дан -30 га-ға дейінгі қалалар (Бурух,Хурлуг, т.б.) 3/ Көлемі 10 –га. жетпейтін қалалар (Алмалық,Лавар,Қапал, Ақтам, Арасан т.б.) ●Х –ХІІ ғ. қалалардағы тағы бір жаңалық- мұсылман дінінің енуіне байланысты мешіттердің пайда болуы ●Қала құрылысындағы тағы бір жаңалық –шығыс моншасы, Отырардан екі монша табылды,кейін Тараз, Йасы қалаларынан да табылды ●Моншаларға су қыш құбырлармен тартылған ●Қалалық отырықшылық мәдениеттің тағы бір қанат жайған жері – Жетісу аймағы,әсіресе оңтүстік –батыс Жетісудың орталығы –Тараз болды ●Жетісу аймағынан 36 қала жұрты табылды ●солтүстік –шығыс жетісудан 70 қала жұрты табылды	●Х-ХІІ ғ. қалалардан ашылған тұрғын үйлердің құрылыс жүйесі ерте орта ғасыр кезінде (VІ –ІХ ғ) салынған үйлерге ұқсас. ●Х ғ.бастап, бөлме сандары көбейе бастаған ●Үйдің ішінде аузын есік жаққа қаратқан тандыр пеш, жанында төртбұрышты 30*30 см,беті ашық ошақ болды ●ХІ –ХІІ ғ. тұрғын үйлері құрылысында өзгерістер болды,яғни қатар жасалған 3 бөлмелі, бір –бірімен байланысты үйлер салынған, мұндай үйлер Құйрықтөбе қаласын қазғанда табылды, қазақтар ондай үйлерді «қоржын үй» деп атаған ●ХІІғ, тұрғын үйдегі тағы бір өзгеріс –еденге орнатылған дөңгелек немесе тік бұрышты темір ошақтар ●ХІІ ғ. тағы бір жаңалық – бөлмелерде ошақ алдында салынған ташнау. Ташнау –канализацияның қарапайым бір түрі.

§ 18. Сәулет өнері мен құрылыстың дамуы

Сәндік қолданбалы өнер	Архитектуралық құрылыс жүйелері Мешіт	Кесенелер	Моншалар
●Сәндік қолданбалы өнер орта ғасырдың дамыған кезінде өркендей бастады ●Үйлерді безендіру, ғимараттарды сәндеуде қолданылды ● Қолданбалы өнердің құрылыс материалы -сары топырақты балшық пен ғаныш болды ●ХІ –ХІІ ғ.ғимараттарды өрнектеуде терракота кеңінен қолданылды ●Терракота – оюланған кірпіштер ●Керамикаға оюлап жануарлардың бейнесін салу да шықты, мысалы,Қызылөзен қаласының орнын қазғанда арыстан бейнесі бар терракоталық тақталар табылды	●Х –ХІІ ғ.сәулетті ірі құрылыстар салына бастады ●мұндай құрылыс жүйесінің салынуына Қазақстанда ислам дінінің нығая бастауы себеп болды, әсіресе діни кешендер салу ісі жақсы дамыды ●Мешіт –мұсылман дінінің әдет –ғұрып, салт-дәстүрлері орындалатын қасиетті ғимарат ●Х ғ. араб-парсы жазба деректерінде Оңтүстік Қазақстан мен Жетісу аймағындағы қалаларда мешіттердің болғандығы айтылған ●Боран мұнарасы – Х ғ.аяғы немесе ХІ ғ.басында Жетісу халқы мұсылмандыққа көше бастаған кезде салынған. ●Құйрықтөбе қаласынан ең ертедегі мешіттің орны табылды, күйдірілген және шикі кірпіштен тұрғызылған	●Бабаджа- қатын кесенесі – күйдірілген кірпіштен шаршылап салынған порталдары бар, әсем күмбезді ғимарат, Жамбыл қаласының батыс жағында, 18 км. жерде орналасқан, шатырлы күмбезбен жабылған,Х-ХІ ғ. салынған ●Айша – бибі кесенесі- Жамбыл қаласының батыс жағында, 18 км. жерде орналасқан,жартылай сақталған,сыртқы қабырғалары оюлы терракот кірпіштермен қапталған,қабырғаларының бұрыштары төрт ширектік бағандармен безендірілген, ХІ –ХІІ ғ.салынған.	●Отырар моншасы – ХІ –ХІІ ғ,. салынған,жалпы көлемі 11,5 *16,5 м,жылу құбырлар арқылы берілген,екінші монша оңтүстік рабад аумағында, қалаға кіреберіс қақпадан 200 м жерде орналасқан,моншаға құдық суын пайдаланған. ●Тараз моншасы – екі монша табылды, көлемі 12,4 * 12,4 м, бірінші моншаның 7 бөлмесі болған,қазандыққа тау суын қыш құбырлар арқылы жеткізген, ●Осындай шығыс моншасы ХХ ғ. 60-жылдарына дейін Түркістан қаласында болған. ● Алматы қаласында шығыс моншасы тәсілімен салынған «арасан» моншасы бар.