§ 22, 23, 24

Бағыттар	Алтын Орда	Ақ Орда	Моғолстан
Уақыты	ХІІІ ғ.ортасы –ХV ғ.ортасы	ХІІІ –ХV ғ. басы	ХІVғ.ортасы-ХVІ ғ. басы
Территориясы	Алтай тауынан Дунайға дейін	Жайық өзенінен Батыс Сібір ойпатына дейін,Сырдарияның орта және төменгі ағысы аралығы	Оңтүстік –шығыс Қазақстан мен Қырғызстан аумағы
Астанасы	1.Сарай- Бату 2.Сарай –Берке (Еділ бойы)	Сығанақ	Алмалық
Билеуші титулы	Хан	Хан	Хан
Құрылу тарихы	●Жошы ұлысы орнына құрылған алғашқы ірі мемлекеттердің бірі ●1227 ж.Жошы қайтыс болып, орнына билікке баласы –Батый келеді ●Орыс деректерінде Алтын Орда атауы 16 ғ. аяғында пайда болған ● «Шыңғыснама» шежіресінде Шыңғысхан Жошыдан туған үш немересіне- Батый, Ежен, Шайбанға алтын босағалы «Ақ Орда», күміс босағалы «Көк Орда», болат босағалы «Боз Орда» тіккен дейді ●Алтын Орданы құрушы -Батый	●Қазақстан аумағында монғолдардан кейінгі құрылған алғашқы мемлекет ●Шығыс Дешті Қыпшақта өмір сүрген мемлекет ●Ақ Орда аумағы Жошының екі баласы Орда Ежен мен Шайбан хандар иелігін қамтыды ●Этникалық негізі бірыңғай болды ●Қазақ халқының қалыптасып,мемлекетінің құрылуында Ақ Орда зор тарихи роль атқарды ●Жергілікті түрік тілдес ру –тайпалардан құрылған патриархалдық –феодалдық мемлекет болды	●ХІV ғ. ортасында Шағатай ұлысы ыдырады ●Ыдыраған Шағатай ұлысының шығыс бөлігінде құрылды ●Мемлекетті кезінде Шағатай ханға адал қызмет атқарған дулат тайпасының әмірі Поладшы басқарған ●1348ж. Поладшы 16 жасар Тоғылық –Темірді Моғолстан ханы етіп сайлайды ●М.Хайдардың жазуы бойынша адал қызметі үшін Шағатай Поладшыға Маңлай –Сүбе жерін берген.Маңлай –Сүбе жері Шығыс Түркістаннан Ферғанаға дейінгі жерді алып жатты ● «Тарих –и Рашиди» еңбегінде: «Моғолстан аумағы ұзындығы мен көлденеңі 7-8 айлық жол» деп жазған.
Басқарған хандары	●Батый - 1227-1255ж. ●Берке - 1256-1266ж ●Меңгу –Темір – 1266-1280ж ●Тохты хан – 1290- 1312ж ●Өзбек хан – 1312-1342ж ●Жәнібек хан – 1342-1357ж ●Мамай ●Тоқтамыс	●Орда Ежен –алғашқы ханы,Жошының баласы ●Ерзен- ●Мүбәрак ●Ұрұс хан-Ақ Орда Алтын Ордадан бөлінеді ●Барақ -1423-1428, Сыр бойы қалаларын қайтаруға ұмтылады,Ұрұстың немересі ●Тоқтамыс ●Қойыршақ –Ұрұстың баласы,1395,Әмір Темір сайлаған.	● Тоғылық –Темір -1348ж ,алғашқы ханы ●Ілияс –Қожа-Тоғылық –Темірдің баласы ●Қызыр Қожа –өзінің Темірге тәуелділігін мойындайды ●Мұхаммед хан –Темір ықпалынан құтылады ( 1408-1416ж) ●Уәйіс –Қызыр –Қожаның немересі,1428ж. қайтыс болады ●Есен бұға –Уәйістің баласы, 1433-1462ж. ●Жүніс –Уәйістің баласы ●Абд ар –Рашид –Моғолстан ыдырай бастайды
Қоғамдық құрылысы	●Жошы ұлысының мемлекеттік басқару жүйесі толық сақталды ●Ислам дінін қабылдағаннан кейін іс жүргізу түрік жазуымен, орта ғасырдағы ұйғыр жазуымен жүрді ●Іс –қағаздарын жүргізушілер «білікшілер»,яғни хатшылар деп атаған ●Азаматтық істерді уәзір жүргізді ● «Мәлік» -ахаматтық басқару билігі түрік әулеттерінен шыққан жергілікті әкімдер ●Беклербек –әскери істі жүргізуші ●Даруға –салық жинаушы ●Басқақ –әскери іспен қатар салық жинаушы	●Билік иелерінің алдыңғы қатарында –Шыңғыс ұрпақтары тұрды ●Мемлекет басында ұлы хан тұрды ● «Қараша» -қарапайым халық ●Түрік тайпаларының басшысы –«әмір» деп аталды ●Бек –әскери қызметкерлер (ұлысбек, түменбек, мыңбегі) ● «Ноян» -бай -шонжарлар ●Ханның кеңесшісі -уәзір ●Хандық өкіметтің ең жоғарғы жиыны –құрылтай болды, жылына бір рет,жазда шақырылды	● Мемлекет басында –хан тұрды ●Атабек –хан баласының тәрбиешісі ●Көкілташ –мұрагердің тел бауыры ●Наиб –жас сайланған хандардың кеңесшісі ●Жасауыл –жиын-той, мерекелерде,тәртіп, салт-дәстүрді қадағалаушы ●Ішік аға –сарай қызметі басшысы ●Инақтар –хан кеңесшілері ●Миршикар –ханның аңшылық ісін басқарушы ●Даруға –қаладағы басқа саладағы жұмысты атқарушы жәнеалым-салық жинаушы ●Ұлысбек –ханның ең жақын көмекшісі
Саяси жағдайы Алтын Орда Ақ Орда Моғолстан Саяси жағдайы Алтын Орда Ақ Орда Моғолстан	●Мұсылман деректерінде Батыйды әділ хан деп жазады,ол мұсылман елдеріне әрқашан қамқорлық жасап отырған,мешіт салдырған ●Парсы Жувейни: «Оның ордасына саудагерлер барлық жерден келеді, ол тауарлардың барлығын алғызып, бағасын артығымен төлеп отырған»деп ажазады ●1235ж.бүкілмонғолдық құрылтайда Батысқа жорық жасау шешімі қабылданады ●Батысқа жорық жасау басшылығы Батыйға тапсырылады,жорық 7 жылға ( 1236-1242ж) созылады.Осы жорықтан кейін Солтүстік Кавказ,Қырым борйы, Орыс княздіктері,Шығыс Еуропа тәуелділіктерін мойындап, Алтын Ордаға салық төлеген. ●Алтын Орда саяси және экономика- лық жағынан жақсы дамыды- Берке мен Өзбек хандар кезінде ●1262ж.Мәмлүк мемлекетінің 4-ші сұлтаны Бейбарыс Берке ханға достық орнату мақсатында елші жібереді ●Берке мұсылман дінін қабылдаған ●1266ж.Берке Кавказ жеріне жорықта қайтыс болады ●Беркенің орнына Меңгу –Темір келеді және 1271ж.Египетпен байланыс жасауға кедергі келтіріп отырған Византияға қарсы жорыққа шығады,Византия соғыстан бас тартып, өзара келісімге келеді,бұл келісім Жерорта теңізі бойындағы елдермен қалалармен сауданы дамытты ●Берке хан кезінде Алтын Орда Монғол империясынан бөлінеді ●Алтын Орданың мемлекеттік беделінің өсуіне зор үлес қосқан Тохты хан (1290-1312ж) болды, Иран,Кавказ, Египет мәмлүктерімен тығыз байланыста болған ●Алтын Орданың гүлденген кезі –Өзбек (1312-1342ж) пен Жәнібек (1342-1357ж) хандар кезі ●1312ж. Өзбек ислам дінін мемлекеттік дін деп жариялады және қалалақы өмірдің дамуына қатты көңіл бөлді ●Алтын Орда мұсылмандық мемлекетке айнала бастады –ХІV ғ. ●1357-1380ж –Алтын Орда тарихында «дүрбелең жылдар» болды, 20-дан астам адам хан болып,таққа таласты ●Алтын Ордада алауыздық күшейді ХІV ғ.2-ж ●1380ж. Куликово шайқасында Мамай басқарған Алтын Орда әскері Дмитрий Донской басқарған орыс әскерінен жеңіледі ●Мамайдың жеңілгенін пайдаланып,Әмір Темірдің көмегімен Алтын Ордадағы билікті Тоқтамыс тартып алады ●1382ж.Тоқтамыс билігін нығайту үшін Мәскеуді өртеп жібереді ●Алтын Орданы құлауға әкелген Әмір Темірдің бірнеше ауыр жорықтары ●ХVғ.ортасында Алтын Орда –Ақ Орда, Ноғай Ордасы,Сібір,Қазан Қырым,Астрахан хандықтары болып бөлініп кетеді ● Шейх Ахмед 1502ж.қайтыс болғаннан кейін,Алтын Орда мемлекет ретінде жойылады	●ХІV ғ.2-ширегінен бастап,Ақ Орда Алтын Ордадан біржола бөліне бастайды ●Оқшаулануды бастайды Ерзен мен Мүбәрак хандар кезінде ●Ұрұс хан кезінде мүлде бөлінді ●1327-1328ж.Мүбәрак хан Сығанақта теңге соқтырған, Бұған алтын Орда билеушілері қарсы тұрады ●Мүбәрак пен Өзбек хан арасындағы күресте Мүбәрак жеңіліп,Қырғыздар мен Алтайға кетуге мәжбүр болады ●ХІVғ.60-ж.өзінде Алтын Орданың астанасы Сарай бір жылда 4 хан ауысады ●Ұрұс хан 1368-1369ж. өз атынан Сығанақта теңге соқтырады және 1374-1375ж Еділ бойына жорық жасап,Сарайды,Қажы –Тарханды алып, Кама бұлғарларын бағындырады, бірақ алтын Орда билеушісі Мамайды жеңе алмайды ●Ұрұс хан жорықтан келгенде өзіне көмектеспеді деп,Маңғыстау билеушісі Түй –Қожаны жазалайды, оның баласы Тоқтамыс Әмір Темірге барып паналайды ●Әмір Темір Тоқтамысқа әскер беріп,Ақ Орданы басып алуға жібереді ●Ұрұс хан мен баласы Тоқтақия қайтыс болғаннан Әмір Темір Тоқтамысты Ақ Орда тағына отырғызады ●Тоқтамыс Сауран түбінде Ұрұс ханның екінші баласы Темір –Мәліктен жеңіледі ●1379ж.Тоқтамыс Әмір Темірдің көмегімен Темір –Мәлікті жеңіп, Сығанақты алады ●Тоқтамыс енді Әмір Темірге бағынудан бас тартады ●1395ж.Әмір Темір Ақ Орда тағына Ұрұс ханның бір баласы Қойыршақты отырғызады ●Ақ Орданың келесі ханы –Барақ Сырдария бойындағы қалаларды қайтару үшін әрекеттер жасайды, Темірдің немересі Ұлықбекті жеңіп, көптеген қалаларды қайтарады ●Ерзен хан кезінде қала мәдениеті дамыды ●Ақ Орданың саяси жағдайы 3-ке бөлінеді: 1/ Ақ Орда билеушілерінің Алтын Ордадан бөлініп, жеке мемлекет болу үшін күрес жүргізуі 2/ Ақ Орда хандарының Алтын Орданың ішкі істеріне белсене араласуға әрекет жасауы 3/ Ұрұс ханның және оның ұрпақтарының Әмір Темірге қарсы күрес жүргізуі ●1428ж.Шығыс Дешті Қыпшақтағы билік Жошының Шайбнаи әулетінің ұрпағы Әбілқайыр ханға тиеді ● Ақ Орда өмір сүруін тоқтатады ●Ақ Ордада оғлан атағына ие болды –ұлыс билеушілері	●Тоғылық –Темір –мұсылман дінін мемлекеттік дін ретінде қабылдайды ●Тоғылық –Темір бұйрығы бойынша басына сәлде тақпағандарға қатаң шара қолданған және бұл ханның кезінде бір күнде Моғолстанда 160 мың адам ислам дінін қабылдаған. ●1360-1361ж.Мауараннахрға 2 рет жорық жасап,баласы Ілияс –Қожаны Мауараннахр тағына отырғызады ● «Батпақ шайқасы» -1365ж.22 маусымда Әмір Темір мен Ілияс –Қожа арасында болды, екі жақтан 10 мыңға жуық адам қаза тапқан ●Ілияс –Қожа Самарқанды ала алмайды және тартыстан қаза табады ●Моғол хандығында билікті дулат тайпасының атақты әмірлері Қамар ад –дин мен інісі Шамс ад –дин жүргізген ●Қамар ад-дин Тоғылық –Темірдің соңғы ұрпағы Қызыр –Қожаны хан тағына отырғызады ●ХІV ғ.аяғында Әмір Темір Моғолстан жеріне бас көтертпей ауыр жорықтар жасайды және алғашқы жорығы 1371-1372ж. болды ●Әмір Темірдің екінші жорығы -1375-1377ж. Оңтүстік Қазақстан арқылы жүріп, Жетісудан Шарын өзеніне дейін жетеді және Қамар ад –динмен шайқасып, оны жеңеді ●1380-1390ж.Әмір Темір бірнеше жорық жасайды және бұл жорыққа 120 мың адаммен аттанған ●Қызыр –Қожа Темірге тәуелділігін мойындаған ●Мұхаммед хан кезінде ғана Темір ықпалынан құтылады (1408-1416ж) ●1425ж.Ұлықбек Моғолстанға жорық жасайды ●Моғол шонжарлары Уәйісті хан сайлайды ●1428ж.Уәйіс қайтыс болып, балалары Жүніс пен Есен –бұға арасында таққа талас басталады ●1433-1462ж. Есен –бұға хан болады ●1462-.Есен –бұға қайтыс болып, билікке Жетікентте билік құрып отырған Жүніс келеді ●Моғолстан хандығы Жүніс ханның немересі Абд ар –Рашид кезінде ыдырай бастайды ●Моғолстанға Әмір Темір 10 шақты рет жорық жасайды ●Моғолстанда этносаяси үйсіндердің орнына уақытша аталған тайпалар –дулаттар болды ●Моғолстанда дулат тайпасының мұралық лауазымы жоғары болды –ұлысбегілердің ●1482-1485ж.Жүніс хан басып алған қалалар- Ташкент,Сайрам ●ХVІ ғ.ортасында Моғолстан ыдырап, оның Жетісу аймағы Қазақ хандығы құрамына енеді
Шаруашылығы	●Алтын Ордада көшпелі мал өсірушілерден салық ретінде мал басынан алынды 10/1 көлемі алынды ●алтын Орданың негізгі тілі -қыпшақ	●Сығанақ маңы диқаншылық пенжартылай көшпелі мал шаруашылығына қолайлы болды ●Сығанақ –Шығыс Дешті Қыпшақ пен Орта Азия арасындағы басты сауда орталығына айналды ●Ақ Орда халқының басым бөлігі жергілікті түрік тілдес халықтардан тұрған	●Отырықшы мал,егін шаруашылығы