§ 25, 26

Бағыттар	Әмір Темір мемлекеті (Мауараннахр)	Ноғай Ордасы	Батыс Сібір хандығы
Уақыты	1370-1405ж (Әмір Темір басқарған кезең)	ХІІІ –ХV ғ.	ХІV - ХV ғ. бсы
Территориясы	Сырдария мен Амудария аралығы, Мауараннахр	Батыс Қазақстан , Еділ мен Жайық аралығы	Қазақстанның солтүстігі, Сібір жері
Астанасы	Самарқан	Сарайшық	Қызыл тура
Билеуші титулы	Әмір Темір	Хан	Хан
Құрылу тарихы Құрылу тарихы	●Әмір Темір- монғолдың түркіленген барлас тайпасынан шыққан, ● Әкесі –Тарағай бек ●Әмір Темір 1336-1405ж. өмір сүрген ●1370 ж. Әмір Темір Мауараннахрды басып алапы, 35 жыл билік құрады	●Ноғай Ордасы Алтын Орданың ыдырауынан құрылды ●Ноғай Ордасының аты Алтын Орда әскерінің қолбасшысы Ноғайдың есімімен аталған, Ноғай жорықты Батыймен бірге бастап, Алтын Орданың бес ханының тұсында қолбасшы болған. ●Ноғай Ордасының басым көбі –маңғыт тайпасы болды, сондықтан да Ноғай Ордасын «маңғыт елі» деп те атаған ●Ноғай Ордасының негізін қалаушы -Едіге	●Сібірдің ұлан –байтақ жерін ежелден түрік тайпалары мекендеген. ●Батыс Сібір тайпаларымен көрші қонып, оларға елеулі ықпал еткен қазақ тайпаларының негізгі ұйтқысы қыпшақтар болды ●Түрік тілдес тайпалар бірлестігінде басты роль атқарған –керейіттер болды ●Батыс Сібір Жошы ұлысы құрамында болды ●Тайбұға Шыңғысханның құрметіне астанасы Тура қаласын –Чимги –Тура деп өзгертеді ( қазіргі Тюмень ) ●1428ж. Батыс Сібір жерін Шайбани Әбілқайыр басып алады
Қоғамдық құрылысы	●Әмір Темір жеке –дара билік жүргізді	●Едігенің өзін хан деп жариялауға құқы болмады, Едіге «беклер бек»- «ұлы әмір»атағын алды ●Түрік тайпалары басшылары –мырза деп аталды ●Ноғай Ордасында ұлысты билеуші –мырза болды	--------------------------------------------
Саяси жағдайы Саяси жағдайы Әмір Темір Ноғай Ордасы Батыс Сібір	●Әмір Темір Алтын Орданы басып алудан бұрын өзіне жақын жатқан Ақ Орданы басып алуды көздеді ●1376ж.Ұрұс хан Әмір Темірге Тоқтамысты қайтаруды талап етеді, Әмір Темір жауап ретінде Тоқтамысқа әскер беріп аттандырады,осы жылы Ұрұс қаза табады. ●1377 ж.Ұрұс ханның ұлы Темір –Мәлік Сауранда Тоқтамысты жеңеді ●Тоқтамыс келесі жорығында Ақ Орда билеушісі болады ●1391 ж.21 қаңтарда Әмір Темір өзіне бағынбауды бастаған Тоқтамысқа қарсы 200 мың әскермен жорыққа аттанады. ●1391ж.18 маусымда Құндызша шайқасында Тоқтамысты қирата жеңді,Тоқтамыс қашып құтылады ●1393ж.бастап Тоқтамыс билігін қайта қалыпан келтіреді ●1395ж. Терек шайқасында Тоқтамыс Әмір Темірден мүлде жеңіледі ●1371-1390ж.Моғолстанға 10 шақты рет жорық жасайды ●1376ж. Әмір Темір Моғолстанның атақты қолбасшысы Қамар ад-динді талқандау үшін 30 мың адамдық әскер аттандырып, Қмар ад-динді Атбасар маңында талқандайды ●Әмір Темірдің Ақ Орданы әлсіретудегі мақсатына табылған себеп: Түй –Қожаның баласы Тоқтамыстың Темірге қашып баруы ●1404 -1405ж.Әмір Темір Қытайға әскерін аттандырды . ●1405ж.Қытайға жорық кезінде Отырарда қайтыс болды ●Әмір Темір жорықтарының қазақ жеріне тигізген әсері –экономикасы мен мәдениеттің дамуына үлкен зардабын тигізді ●Әмір Темір ислам дініне арқа сүйеді, оған дәлел Түркістанда Қожа Ахмет Иассауи кесенесін салдыруы ●1405ж.Әмір Темір қайтыс болғаннан кейін,Мауараннахр мемлекеті ыдырап кетті. ●Әмір Темір мен Тоқтамыс арасында 1389 ж,1391 ж, 1395 ж. ірі үш шайқас болған.	●Сарайшықтың іргесі –Х ғ. қаланған,ХІІІ –ХІV ғ. дәуірлеген,1580ж. Дон, Еділ казактарының шапқыншылығынан біржола қираған,Сарайшықта Алтын Орданың,қазақ және ноғай хандары жерленген ●Ноғай Ордасы өз алдына жеке мемлекет болды –Едігенің баласы –Нұ рад –диннің кезінде және Алтын Ордадан бөлінді ●Маңғыт елі Едігеге арнап «Едіге жырын «шығарды ●Едіге Орданы 15 жылдай билеген,(1369-1411ж) ●Батыс Сібірдегі тайбұға тайпасы да Едіге билігін мойындаған ●1446ж. маңғыт Уақас би Үзкент қаласына билік жүргізген ●Едіге ұрпақтары –Мұса мырза, Жаңбыр- шы бүкіл Шығыс Дешті Қыпшаққа танымал болды ●ХV ғ. басында Ноғай Ордасы ыдырай бастады. ●1550ж.ортасында Қазан,Астрахан хандықтарының Ресейге қосылуына байланысты Ноғай Ордасы бірнеше иеліктерге бөлінді ●Ш.Уәлиханов қазақ ханы Жәнібек хан тұсында өмір сүрген ноғайлар мен қазақтарды «Екі туысқан Орда» деп атады ●Ноғай Ордасы екіге бөлінді: 1/ Үлкен Ноғайлы –Еділдің шығысы 2/ Кіші Ноғайлы – Еділдің батысы ● Ноғай Ордасы ыдыраған соң көп бөлігі Кіші жүзге қосылды ●1273ж.Ноғай Византия императорының қызына үйленеді	●Әбілқайыр қайтыс болғаннан кейін Батыс Сібір жерінде билікті Ибақ хан алады және қазақ хандары Жәнібек, Кереймен одақтасып, Әбілқайырдың мирасқоры Шайх –Хайдарды өлтіреді ,ал оның баласы –Мұхаммед Шайбани Астраханға қашып кетеді ●1481-1484ж.Ибақ хан орыс мемлекетіне екі рет елші жіберген және орыс патшасы ІІІ Иванмен сауда жөнінде келісімге келген. ●1495ж.Ибақ хан Чимги –Турада тайбұғалық Мұхаммедтің қолынан қаза табады ●Батыс Сібір билеушісі болып, Мұхаммед жарияланады ●Сібір атауы сыпыра этникалық атауынан шыққан ●Көшім хан Қадырғали Жалаиридің жазуынша Шайбани әулетінің ұрпағы ●Көшім хан Батыс Сібір халқына ислам дінін тарата бастады ●Сібір хандығының (Көшім хандығы)астанасы –Искер болды ●Парсы шежірешісі Рашид ад –Дин Сібір елін монғолдар жаулап алғаннан кейін,Жошы ұлысының,онан соң Алтын Орда құрамын енгенін жазады ●Алтын Орда ханы Батый Сібір жерін Шайбаниға сыйға тартқан ●1555ж.Көшім Сібір жұртын билеп тұрған тайбұға руымен ұзақ күрес жүргізеді,тайбұғалықтар Көшім билігін мойындайды ●Көшім басқарған кезде Сібір хандығының күш-қуаты артады ●Ресейдің Сібірге жорығы 1582ж. Ермактың бастауымен басталды және Искер түбіндегі шайқаста Ермак жеңеді ●1584ж.Ермак Сәтбек батырдан жеңіледі ●1598ж.Сібір ханы Көшім Ресейден толық жеңіледі ●1598ж.Сібір хандығы құлайды ●Сібір хандығындағы түрік тілдес тайпалар қазақ хандығы құрамына өтті