§ 10, 11.

Бағыттар	Қарахан мемлекеті	Наймандар	Керейіттер	Жалайырлар
Уақыты	942-1212ж	ХІІ –ХІІІ ғ	ХІІ –ХІІІ ғ	ХІІ –ХІІІ ғ
Территориясы	Жетісу аймағы мен Шығыс Түркістанның бір бөлігі	Орхон өзені мен Алтай тауы аралығы	Керлин,Орхон,Аргун,Селенгі өзендері бойы	Орхонның жоғарғы ағысы, Қарақорым таулы қыраты
Астанасы	Баласағұн	Балықты (Орхон бойы)	Қатын –балық,Битөбе	------------------------
Билеуші титулы	Хан	Хан	Хан	----------------------------------
Құрылу тарихы	●Мемлекеттің құрылуына басты роль атқарған - қарлұқ тайпасы болды ●Негізгі билеушілер яғма тайпасына шыққан ●Жікіл тайпасының тотемі- арыстан ●Яғма тайпасының тотемі – бура ●Мемлекеттің негізін қалаған –Сатұқ Боғра хан (915-955ж,Білге күлҚадыр –ханның немересі)	●Бұл тайпалардың мемлекет болып құрылуы Қазақстанмен шектес Монғоли я аумағында қалыптасты ●Негізгі мекендеген жерлері – Монғолияның орта және батыс аудандары ●Хғ.бастап бұл тайпалар Қазақстан өңіріне келіп қоныстана бастаған ●VІІІ ғ.жазба деректерде сегіз тайпа бірлестігі Орхон өзені мен Алтай тауы аралығында өмір сүрген. ●Монғолшм «найман» -«сегіз» дегенді білдіреді ●Найман мемлекетінің аты шыға бастаған кезі –ХІІ ғ.2ж ●Найманның шығыстағы көршісі -керейлер	●Бұл тайпалардың мемлекет болып құрылуы Қазақстанмен шектес Монғоли я аумағында қалыптасты ●Негізгі мекендеген жерлері – Монғолияның орта және батыс аудандары ●Тайпаның аты Керлин өзені бойында тұрғандықтан керілер,керілендіктер деп аталған ●Батысында найманмен көрші болды ● «Монғолдың құпия шежіресінде» жазылған ●Керейіт мемлекетінің шарықтау шегі –Х-ХІІ ғ.	●Бұл тайпалардың мемлекет болып құрылуы Қазақстанмен шектес Монғоли я аумағында қалыптасты ●Негізгі мекендеген жерлері – Монғолияның орта және батыс аудандары ● «Монғолдың құпия шежіресінде» айтылады ●Тарихшы Әбілғазы «Түрік шежіресінде» жалайырларды Шыңғысханның қолға түскен тұтқындары деп көрсетеді ●Қадырғали Жалаири да Сартақ ноян туралы айтады
Қоғамдық құрылысы	●Қаған –жоғарғы өкімет билігі, билік мұрагерлік болды ●Тегін,ілік хандар, бектер, нөкерлер –ханның ұрпақтары ●Уәзірлер –хан кеңесшісі қызметі ●Орда –ханның мемлекеттік саяси-әкімшілік орны болды, сарай қызметкерлері тұрған.	●Хандық билік болды ●Басқару ұлыстық жүйемен жүрді ●Әскери басқару жүйесі ХІІғ. ондық,жүздік,мыңдық,түмен болды ●Мыңбасы,түменбасыларды хан өзі сайлады ●Шерби –Ұлыстың ішкі ісін жүргізуші	Хандық билік болды ●Басқару ұлыстық жүйемен жүрді ●Әскери басқару жүйесі ХІІғ. 10,100,1000,түмен бол. ●Мыңбасы,түменбасыларды хан өзі сайлады ●Шерби –Ұлыстың ішкі ісін жүргізуші	Хандық билік болды ●Басқару ұлыстық жүйемен жүрді ●Әскери басқару жүйесі ХІІғ. 10,100,1000,түмен бол. ●Мыңбасы,түменбасыларды хан өзі сайлады ●Шерби –Ұлыстың ішкі ісін жүргізуші ●Ең ірі тайпа –жалайырлар, 10 бөліктен тұрған
Саяси жағдайы	●955ж.Сатұқ Боғра ханнан кейін билікке баласы Мұса келеді ●960 жылы Мұса ислам дінін мемлекеттік дін деп жариялайды ●Мемлекеттің орталығы –Қашғар болды ●Баласағұнда екінші баласы Сүлеймен –ілік билік жүргізді ●960-990ж Мұсадан кейін Әли Арслан хан болды ●Хғ.аяғында Қарахандардың Орта Азияға жорығы басталады,992ж. Жүсіп Хотанды басып алады, 996 ж. Насыр ибн әли Мауараннахрға жорыққа шығады,Самани әулеті өз вассалы газнуилерді көмекке шақырады ●999 ж.Насыр ибн Әли Бұхарды басып алып, Мауараннахрды бағындырады ●ХІІ ғ.30-ж.шығыстан қарақытайлар Жетісуға басып кіреді,1141 ж.Самар- қанға жақын Қатуан шайқасында салжұқтар мен қарахан әскерін жеңеді ●1212ж.Хорезм шахы Мұхаммед Батыс иелікті құлатады ●Шығыс хандықты Найман ханы Күшлік бағындырады	●Мемлекет дами бастады Наркеш Дайын хан кезінде ( 1160-1203жж) ●егін шар.отырықшы қалалық өмір салты дамыды ●Инанч –білге ханға халық Білге хан атағын берген. ●Инанч –білге хан кезінде қарақытайлардан құтылады ●Білге хан дүниеден өткеннен кейін екі ұлы Бұйрық хан мен Даян хан хандықыт екіге бөліп алады: 1/Даян хан иелігі –далалық өлке 2/ Бұйрық хан иелігі –Алтайдың Қара Ертісіндегі Орунгу маңы болды ●1201ж.қырғыз, меркіт, найман т.б. тайпалар Бұйрық ханның ұйымдастыруымен құрылтайға жиналады ●Соғақ суаты шайқасында одақтастар монғол және керейіт ханы Ванның әскерімен шайқасып, жеңіледі ●1204ж.монғолдар Даян ханды жеңіп,найманды басып алады. ●Даянның баласы Күшлік Жетісуға қашып кетеді.	●Алғашқы ханы –Торы (Тұғырыл) ●Керейіттердің шарықтау шегі –Х-ХІІғ.яғни Маркус пен Құршақұз хандар кезі ●Құршақұз билікті қайта алып,хандықты оң,сол,орта бөліктерге бөледі ●ХІІғ а.Керейіт мемлекеті екі бөлікке бөлінеді ●Торы хан мен Шыңғысхан арасындағы достық қатынас ұзаққа созылмаған. ●1202ж.Шығсыхан керейіттерді басып алады ●Рашид ад –Дин керейіттердің қазақтардың ертедегі атақты тайпасының бірі «деп жазған.	●Жалайырлар ішінде Шыңғысханға ең жақын адамы болған –шешен, батыр, ақын Мұқылай, Мұқылайға Шыңғысхан адал қызметі үшін «күй үн чінсан тәйж»і атағын берген ●Жамұқа –Шығсыханның жақын досы, кейін жауы болған ●1201ж.Аргун өзені жағасында Жамұқа құрылтай шақырып,өзін «гурхан» деп жариялаған. ●Жалайырларды құлатқан Шыңғысхан әскері.
Шаруашылығы Шаруашылығы Қарахан, найман, Керейіттер Жалайырлар	●Қарахан мемлекеті екі хандықтан тұрды: 1/Батыс 2/ Шығыс ●Шығыс хандық –Жетісу, Шығыс Түркістан жері, орталығы Орда, кейін Қашғар ●Батыс хандыМауараннахр,орталығы Үзкент, кейін Самарқан болды ●Мал, егін, бау-бақша шар. ● «Иқтадар» - салық жинаушы ●Жер иеленудің 4 түрі болды: 1/ «Иқта» -арабша «муқта» 2/Вақфтық жер –дін адамдарына берілген, салық алынбады 3/ Музари немесе барзигар –үлеске жер алған шаруалар 4/ Коммендация –әлсіз адамның өз жерін күшті адамға қамқорлыққа беріп, қорғаушысына салық төлеу.	●Мал шар. айналысты ●Жылқы өсіру басым болды ●Көшіп –қонудың екі түрі байқалады: 1/бүкіл ауылды қамтыған көшу 2/ жеке әулет болып көшу Баспанасы –киіз үй, арба үстіне тігілген үйлері де болды Арба үйлерге өгіз жеккен	●Мал шар. айналысты ●Жылқы өсіру басым болды ●Көшіп –қонудың екі түрі байқалады: 1/бүкіл ауылды қамтыған көшу 2/ жеке әулет болып көшу Баспанасы –киіз үй, арба үстіне тігілген үйлері де болды Арба үйлерге өгіз жеккен	●Мал шар. айналысты ●Жылқы өсіру басым болды ●Көшіп –қонудың екі түрі байқалады: 1/бүкіл ауылды қамтыған көшу 2/ жеке әулет болып көшу Баспанасы –киіз үй, арба үстіне тігілген үйлері де болды Арба үйлерге өгіз жеккен