§ 12, 13, 21

Бағыттар	Қарақытайлар	Қыпшақ хандығы	Монғол империясы
Уақыты	1125- 1212 ж	ХІ –ХІІІ ғ.басы	ХІІІ ғ.басында құрылды
Территориясы	Жетісу	Алтайдан еділге дейін, (Дешті Қыпшақ)	Монғолия
Астанасы	Баласағұн	-----------------------------------------	Қарақорым
Билеуші титулы	Гурхан	Хан	Хан
Құрылу тарихы	●Қарақытайлар –Орталық Азиядағы (Солтүстік Монғолия), Солтүстік Қытай, Маньчжурия мен Уссури өлкесін мекендеген «ҚИДАН» тайпалары ●924-1125ж. қидандар Алтайдан Тынық мұхитқа дейінгі аралықта ЛЯО мемлекетін құрған. ●1125ж.Ляо мемлекеті құлап, Елюй Даши бастаған 40 мың түтін қидандар Жетісу жеріне келеді. ●1125ж.қарахандардың әлсіреуін пайдаланып, Жетісудың орталық аудандарына еніп, Баласағұнды басып алып, Ғұз ордасын құрады ●ХІІғ. 40-ж. бастап Қараханның Орталық Азиядағы жерлерін басып ала бастайды	●Қимақ қағанатының жері ХІғ.жаңа құрылған Қыпшақ хандығығынң қолына көшеді ●Алтайдан Еділге дейінгі аралық «Қыпшақтар даласы» немесе Дешті Қыпшақ аталды ●Қыпшақтардың этникалық құрамы VІІ - VІІІ ғ.құрыла бастаған ●Қыпшақтардың этникалық құрамы екі бөліктен тұрған: 1/ қыпшақтардың батыс бірлестігі, бұлар 11 тайпадан тұрған 2/ қыпшақтардың шығыс бірлестігі, бұлар 16 тайпадан тұрған. ●Тайпалардың ішінде ең беделдісі –бөрілер болды,қыпшақ хандары осы тайпадан сайланып отырған. ●Тоқсоба -9 тайпа, «дурут» - 4 тайпа, «йетиоба» -7 тайпа дегенді білдіреді ●Плано Карпини «қаңлылар қыпшақша сөйлейді екен»деп жазған.	●Монғол империясының алғаш шаңырағын көтерген –Шыңғысхан ( Темүжін) -1155-1227ж.өмір сүрген.Монғолияның Кендітау аймағы, Онон өзені жағасы, Болдоң деген жерде туған. Әкесі –Есугей бахадүр,Темүжін 9 жасқа келгенде әкесі татарлар қолынан қаза табады. ●1206ж.Онон мен Керулен өзені жағасында өткен құрылтайда Темүжінді хан сайлайды, керейдің ханы Торы Темүжінге Жеңісхан болсын деп бата берген, «жеңісхан» деген сөз монғолша «шыңғысхан» болып аталып кеткен. ●1206ж. барлық монғол тайпалары бас қосқан ұлы құрылтайда Монғол империясы құрылды.
Қоғамдық құрылысы Қоғамдық құрылысы Қарақытайлар, Қыпшақ хандығы Монғол империясы	●Мемлекеттік басқару жүйесі жетілмеген ел болды ●Қарахан мемлекетінің ел басқару жүйесіне тимеді,хандық басқару құрылысы сол қалпында сақталды ●Қарақытайларда әйел адамдар да гурхандыққа сайланды. ●1143ж.Елюй Даши қайтыс болып, орнына әйелі Табуянга сайланған. ●1150ж.биліке баласы Иле келіп, халық санағын жүргізген. ●1155ж.иле қаза болып, орнына Елюй Дашидың қызы Бұсұған келген. ●Елюй Даши бір әскери басшының қол астына 100-ден жауынегер жасақтаған. ●Әрбір үйден бір динардан салық жиналған. ●Ірі қалалар әкімі жыл сайын гурханға жер салығы харадж төлеп отырған. ●ХІІғ,2-ж.бастап қарақытайлар бағынышты халыққа салықты күшейткен.	●Қоғамдық құрылысы қимақ қағанатының жалғасы болды ●Билік мұрагерлікболды ●Хандық биліктің орталығы «орда» деп аталды ●Әскери басқару жүйесі оң және сол қанат болып бөлінді. ●Оң қанаттың ордасы Жайық бойындағы Сарайшық болды ●Сол қанаттың орталығы Сыр бойындағы Сығанақ болды ●Ақсүйек-шонжарлар –хандар,туыстары, тархандар,басқақтар,бектер,байлар,ру –тайпа көсемдері жатты. ●М.Қашқари қыпшақ тілінде құлды «яланкуг» деп атайды деп жазған.	●Монғол мемлекетін Шыңғысхан жеке басқарды ●Империяны 95 түмен әкімшілікке бөлді, әрбір түменде 10 мыңнан адам болды ●Түмендер аймаққа бөлінді ●Басқару жүйесі ондықтан басталды,10,100, 1000, түмен болды ●Әскери басқару жағынан Монғолия аумағы мен халқы үш әскери әкімшілік аймаққа бөлінді: Оң қанат Орталық Сол қанат (Барунгар) ( Кул) ( Жоңғар) ● «Кешіктен» - ең таңдаулы мыңдық, олар Шыңғысханның жеке өз басын қорғаушылар ●Мемлекеттің басты заңы –«Жасақ» ( Яса), Ол 2 бөлімнен тұрды: 1/ Шыңғысхан айтқан нақыл сөздер, 2/ Әскери, азаматтық істер туралы заңдар ●Өкімет билігінің ең жоғары органы –құрылтай, ол жазда, жылына бір рет шақырылды, онда басты мәселе –алдағы болатын соғыстың жоспары талданды
Саяси жағдайы Саяси жағдайы Қарақытай, Қыпшақ хандығы Монғол империясы	● Орта Азиядағы Қарахан иеліктерін жаулап алуды бастайды ●1137ж.Ходжент маңында қарахан әскерін жеңеді ●1141ж.Қатуан шайқасында селжұқтармен біріккен қарахан әскерін тағы жеңіп,Бұхарға басып кіреді ●Қарахандықтар вассалы болып, алым-салық төлеуге мәжбүр болады ●Хорезмді жаулап алады, Хорезмшах жылына 3000 алтын динар төлеуге мәжбүр болады ●1171-1172ж.Хорезмге салық төлеуді тоқтатқаны үшін қайта жорыққа шығады ●1198-1204ж.Ауғанстан жеріндегі гурид тайпаларымен соғысып, жеңіледі ●1208ж.шығыста наймандардан жеңіледі ●1210ж Хорезмшахы қарсы шығады ●1212ж.Қарақытай өкіметі құлайды, билік найман ханы Күшліктің қолына өтеді.	●ХІғ.бастап Қазақстанның Жетісудан басқа жерлерінің бәріне қыпшақтар ие болды ●Оғыздарды жеңгеннен кейін шекарасын Еділге дейін кеңейтті. ●Қыпшақтарды орыс деректерінде «половшылар» деп атаған,венгрлер «кундар» немесе «командар» деп атаған. ●Хорезммен ұзақ соғысты, хорезм қыпшақтарды ислам дініне тартқысы келді ●ХІІІ ғ.басында Сыр бойы қалалары үшін Хорезм шахы Мұхаммедпен соғысады ● Екі елдің жауласуын монғолдардың жаулап алуы тоқтатады ●Қыпшақ хандығы ХІІІ ғ.басында монғолдар шабуылынан құлайды	●1207-1208.үлкен баласы Жошы Енисей қырғыздары мен Сібір халықтарын басып алады ●1207-1209ж.Таңғұттарды, Тұрфан княздігін, ұйғырларды бағындырады ●1211-1215ж.Қытайды басып алып, соғыс техникаларын қолға түсіреді ●Орта Азия мен Қазақстанға көз тігеді ●1217ж.Күшліктің Жетісудағы иеліктерін басып алуға Жебе ноянды аттандырады ●Жебе ноян діни қысым жасамау ұранын басшылыққа алып,жергілікті халықтан қолдау табады ●1218ж.монғолдар Жетісуға кіреді ●Шығыс Түркістан мен Жетісуды басып алғаннан кейін Қазақстанның оңтүстігі мен Орта Азияға жол ашылды ● «Отырар опаты» оқиғасы – 1218ж.Отырар билеушісі Қайырханның (Ғайыр хан) 450 адамнан тұратын 500 түйелік сауда керуенін Хорезмшахпен келісіп, тнап алады, бұл оқиғаны сылтау еткен Шыңғысхан соғыс ашады. ●1219ж.150 мың монғол әскері Ертістен Сырдарияға келеді ●Шағатай мен Үгедей Отырарды қоршайды ●Жошы Сырдың төменгі ағысындағы қалаларға аттанады ●Төле Бұхара қаласына аттанады ●Отырар 6 ай берілмейді,Хорезмшах көмекке жіберген Қараша –хажиб қақпаны ашып бергеннен кейін жеңіледі ●Сығанақ 3 ай, Ашнас 15 күн берілмейді ●1219-1220ж.Сыр бойы қалалары толық монғол иелігіне көшеді ●Шыңғысхан Қазақстанды 5 жылда, яғни 1219-1224 ж.жаулап алды
Шаруашылығы	●Жер шаруашылығы ●Үлестік жерлерді иеленушілер қолында арнаулы грамоталар болған. ●Бұл грамоталар гурханның қамқорлығында екендігін білдірген.	●Мал шаруашылығы,4 түлік мал өсірген ●Ибн Баттутаның айтуынша қыпшақтардың жер жағдайы мал өсіруге өте қолайлы болған ●П.Карпини, Г.Рубрук қыпшақтардың арба үстіне тігілген үйлерін 10 немесе 22 өгіз тартатындығын көргендерін жазған. ●Байлық жылқымен есептелген, халықаралық саудада қыпшақ жылқылары 100-500 динарға дейін сатылған ●ХІІғ қыпшақ жерінен өткен еврей саяхатшысы Петахья қыпшақтардың тары мен күрішті көп өсіретіндігін жазған. ●Әл –Омари: қыпшақтардың көп өсіретіні –тары»деп жазған ●Аң аулау болған	● Көшпелі мал шаруашылығы