§ 37 ,38 Қасым хан, Хақназан хандар кезіндегі Қазақ хандығы

Бағыттар	Бұрындық хан	Қасым хан	Хақназар хан
Басқарған жылдары	1480-1511 жж	1511 -1518 ж ( 1523 ж)	1538- 1580 жж
Тегі	Керейдің баласы	Жәнібек ханның баласы	Қасым ханның баласы
Басты оқиғалар Басты оқиғалар: Қасым хан, Хақназар хан	●Әуелгі кезде Қасым Бұрындық ханға бағынып,соның алдында бас иді,негізінде хандықты билеу Қасымның қолында болды ●Бұрындық пен Қасым арасында шиеленіскен күресте Бұрындық жеңіліп,елден кетеді Қасым ханның жалғасы: ●1514 жылы Саид хан Шығыс Түркістанға көшіп кетіп, Қасым ханның Жетісудағы билігі нығая түсті ●Қасым ханның сыртқы саясаттағы басты мақсаты – Сырдария бойындағы қалаларды қайтару ●Басты қарсыласы –Мұхаммед Шайбани болды ●М.Шайбани: «Түркістан халқы қазақ саудагерлерімен ешқандай сауда келісімдерін жасамайтын болсын, олармен қарым-қатынас болмасын» деген жарлық шығарды ●М.Шайбани 1503,1505, 1506 ж.қазақ жеріне жорықтар жасады ●Қасым хан кезінде қазақтар дербес мемлекет ретінде Орта Азия мен Шығыс Еуропаға танымал болды ●ХVІ ғ.Қазақ хандығының дәуірлеу кезеңі болды,жер көлемі ұлғайды,халық саны артты,халықаралық беделі өсті,талас –тартыс біршама §39 Шығай хан	●Қасым хан хандықтың нығаюы мен кеңеюіне белсене араласты, ол бүкіл Дешті Қыпшақтың ханына айналды ●Қазақ хандығының батыстағы шекарасы Жайық өзеніне дейін жетті ●Халық саны 1 млн-ға жетті ●Қасым хан кезінде бастапқы астана Сығанақ болды, кейін Түркістан болды ●Моғолстанмен қарым –қатынасы достық негізді болды,Моғолстан билеушісі Саид хан Қасым ханнаншайбандықтарға қарсы күреске көмек беруін сұрады, Қасым хан қыстауға көшетін мезгілдің жақындығын сылтау етіп, көмек беруден бас тартты ●Қасым хан кезінде Солтүстік Жетісу Моғолстан құрамында емес еді ,Ыстықкөл алқабы бұл кезде қырғыздардың қол астында болды ●Қасым ханның билігі қырғыздарға жүрген жоқ ●1509 жылы М.Шайбани әскерімен Жаныш сұлтан отырған Қараталға шабуыл жасап, қазақтарды шығынға ұшыратты және Сығанаққа қайтар жолында 10 мың қазақ шаңырағын тонап, олжаны Мауараннахрға жіберді ●1510 жылы М.Шайбани Қасым ханның Ұлытау маңындағы Ордасын шабуға інісі Ұбайдаллах пен Темір сұлтанды жібереді, бірақ Қасым ханның Мойынсыз –Хасан бастаған жасағынан жеңіледі,Түркістан қалаларының көпшілігі Қасым хан билігіне өтті ●1510 жылы М.Шайбани Мерв түбінде Иран шахы І Исмаилмен шайқкаста қаза тапты ●М.Хайдардың дерегіне қарағанда Қасым хан 1518 жылы қайтыс болған ●Қасым хан қайтыс болған соң Қазақ хандығында ұзақ жылғассозылған саяси дағдарыс болды ●1580 жылы Хақназар хан Баба сұлтан жіберген адамдардың қолынан қаза тапты ●Хақназар хан Қазақ хандығын 42 жыл басқарды §39 Тәуекел хан §40 Есім хан	● Саяси жағынан ыдырай бастаған Қазақ хандығының халықаралық жағдайын нығайтуға зор үлес қосқан Хақназар хан болды (кейде Ақназар деп атайды) ●Хақназар хан кезінде Қазақ хандығының сыртқы жағдайында аса ірі тарихи оқиғалар болды: Ресей елі шығысқа қарай іргесін кеңейтті, 1552 жылы Қазан хандығын, 1556 жылы Астрахань, Қырым хандықтарын өзіне бағындырды ●Ноғай Ордасында қырқысқан екі топ пайда болды: 1 –тобы Мәскеу княздігіне қосылуды жақстаса, 2- тобы Қазақ хандығына қосылуды жақтады ●Ноғай Ордасының көп бөлігі Қазақ хандығына қосылды Хақназар хан кезінде ● Ноғай Ордасының ыдырауы Орыс мемлекетінің шекарасын Қазақ хандығына жақындата түсті ● ХVІ ғ. 50-60ж.Моғолстан ханы Абд ар –Рашид Жетісу мен Ыстықкөл маңындағы жерлерді басып алу үшін Қазақ хандығынаүлкен соғыс бастады және бұл шайқастардың бірінде Абд ар –Рашидтің баласы қаза тапты ●Хақназар хан Моғолстан жорығына қарсы қазақ –қырғыз одағын пайдаланды ,бірақ одақ жеңіліс тапты ●Хақназар хан Бұхар ханы ІІ Абдаллахпен «Қастаспай досболып, өзара көмектесу» жөнінде «ант беріскен шарт» жасасты,нәтижесінда қазақ –өзбек арасында сауда қарым –қатынасы ұлғайды ●Ташкент билеушісі Баба сұлтан Бұхар ханы Абдаллахқа бағынбай,қарсы шығып, соғыс ашты, мақсаты –Бұхар хандығынан бөлініп, тәуелсіз билік құру ●Хақназар жасырын түрде Баба сұлтанды да, Абдаллахты да қолдады ●Көмек бергені үшін Абдаллах Хақназар ханға Түркістан аймағындағы бірнеше қаланы сыйға берді ●Баба сұлтан Түркістан, Сауран қалаларын сыйға берді ●1579 жылы Баба сұлтан қазақ сұлтандарының Абдаллахты жақтамақ болған әрекетін сезіп қалып,Жалым сұлтанды екі баласымен,Хақназар ханның екі ұлын өлтірді ●1580 жылы Хақназар хан Баба сұлтан
Басқарған жылдары	1580-1582 жж	1582- 1598 жж	1598- 1628 жж
Тегі	Жәнібек ханның немере інісі	Шығай ханның баласы	Шығайдың баласы, Тәуекел ханның нісі
Басты оқиғалар Басты оқиғалар Тәуекел хан Есім хан	●Хақназар хан қайтыс болған соң,жасы 80 –ге келген Шығай хан болды ●Шығай билікке келген соң,Хақназарды, Жалым сұлтанды өлтірген Баба сұлтаннан кек алу үшін Абдаллахпен бірікті, ●Баба сұлтанға қарсы күреске баласы Тәуекел де қатысты ●Абдаллахтың Сайрам,Сауран,Түркістан бекіністерін қоршаған даңқты жорықтарына қатысты ●Абдаллах Тәуекелге риза болып, Ходжент деген жерді сыйға берді ●Баба сұлтан жеңіліп,Дешті Қыпшақ даласына қашты ●Осы жорықта Шығай хан қайтыс болды	●1582 жылы Тәуекел сұлтан бастаған қазақ әскерлері Түркістан түбіндегі шайқаста Баба сұлтанды жеңеді ●Тәуекелдің жеңісіне риза болған Абдаллах Самарқан өлкесіндегі Африкент уәлаятын сыйға берді ●Кейін Абдаллах Баба сұлтанға жәрдем берген қазақ сұлтандарын жазалай бастайды,бұл әрекеті қазақ сұлтандарының наразылығын туғызды ●1583 жылы Тәуекел хан өзбек ханымен жасасқан «антты» бұзады,Абдаллахқа қарсы шабуылға шығып,Сауран,Түркістан,Отырар,Сайрам қалаларын басып алып, Ташкентке қауіп төндірді ●1588 жылы Абдаллах ханға қарсы халық көтерілісі басталды ●1597-1598 ж.Тәуекел хан Ташкент түбінде Абдаллахты жеңеді ●1598 жылы Абдаллаз қаза табады ●1598 жылы жазда Тәуекел Мауараннахрға басып кіреді,,Есімді Самарқанға қалдырып, өзі 70-80 мың қолмен Бұхараны 20 күн қоршайды ●Бұхара түбіндегі шайқаста Тәуекел жараланып, 1598 ж. қаза табады ●Ұзақсоғыс нәтижесінде Сыр бойындағы қалалар және Ташкент Қазақ хандығы құрамына қосылды ●1598 ж.Шайбани әулеті орнына Аштархани әулеті келді Есім ханның жалғасы: ●Тұрсын ханның тірегі қатаған руы болды ●Тұрсын сұлтан –Жалым сұлтанның ұлы.1613 жылы ол өзін Ташкент қаласының билеушісі деп жариялап, өз атынан ақша шығарады ●Тұрсын ханның бүлігі тарихта «Қатаған қырғыны»деп аталды ●Есім ханның заңдары «Есім ханның ескі жолы»деп аталды ●Есім хан 30 билік құрды	● Тәуекел ханның орнына інісі Есім хан болды ● Есім ханды халық Еңсегей бойлы ер Есім атады ●Есім хан қазақ хандығының әскери күш-қуатын арттыруға айрықша көңіл болып,сұлтандар мен төрелерге еркіндік, билік берді ● ХVІІ ғ Оңтүстікте іс жүзінде екі хан билік етті: 1/ Есім хан Түркістанды өзінің астанасы етті 2/ Тұрсын хан Ташкентті астана етіп, өзін тәуелсіз хан жариялады ●Жеке –дара билік жүргізгендер: / Ташкентте –Келді-Мұхаммед / Әндіжанда –Абылай сұлтан / Тұрфанда – Әбд –ар –Рахым / Жаркентте – Абақ хан т.б. ●Есім хан кезіндегі басты оқиға –қазақ –бұхар соғысы ●Қазақ –бұхар соғысы 1603-1624 ж. болды ●Бірінші қазақ –бұхар соғысы 1603 жылы Айғыржар деген жерде болып, бұхарлықтар жеңілді ●1611 жылы бұхар әскерін Имамкули хан өзі басқарды,қазақ әскерін Есім хан басқарды,Ташкент түбіндегі шайқаста бұхар жеңілді ●1613 жылы Ес ім хан Самарқанға басып кірді ●1620-1621 ж. 4,5,6- шы қазақ –бұхар соғысында Қазақ хандығы әскерін Тұрсын хан басқарды, қазақ әскері жеңді ●1627 жылы ең соңғы,7-ші қазақ –бұхар соғысында Қазақ хандығы жеңіске жетті,Имамкули хан келісімге келді ●Қазақ –бұхар соғысында шабуылды әрдайым бұхарлықтар бастап отырған ●Шығыс Түркістандағы соғыс қимылдарына Есім ханның інісі Күшік сұлтан қатысты ●Тұрсын ханның Шығыс Түркістандағы саясаты Есім ханның саясатына қарама –қайшы келді ●Тұрсын хан Моғолстанның үлкен ханы Әбд әл –Латиф Абақпен одақтасты ●Тұрсын хан Есім ханмен екі рет бітімге келіп, екі рет серттен тайған ●1627 жылы Есім хан жоңғарларға қарсы жорыққа аттанғанда Тұрсын хан бауыры Есім ханның аулын шабады,Есім ханмен Сайрам түбіндегі шайқаста жеңіледі ●Есім хан інісі Күшіктің қызын Тұрфан билеушісі Әбд –ар –Рахимге беріп,қалмақ шабуылына»туыстық тосқауыл»қойды.
Бағыттар	§43.Қазақ хандығының әлсіреуі	§43. Жәңгір хан саясаты	§44. Тәуке хан
Басқарған жылдары	--------------------------	1628- 1652 жж	1680-1715 жж ( 1718ж)
Тегі	---------------------------	Есім ханның баласы	Салқам Жәңгірдің баласы
Басты Оқиғалар Басты оқиғалар Салқам Жәңгір Тәуке хан	● ХVІІ ғ.Қазақ хандығының жағдайы ауыр болды,алауыздық күшейді ●Үздіксіз соғыстар мен феодалдық езгілер Тахир хан мен оның мұрагерлерінің тұсында күшейе түсті ●Ойраттар шабуылы күшейді ●Үш жүз арасында тығыз байланыс азайып, уақыт өте Үш жүзде үш хан билік құрды ●Ұлы ханға бас ию,оның ақыл-кеңесін тыңдау жойыла бастады	●Есім ханнан кейін хан тағына баласы –Жәңгір отырды ●Халық оны жоңғарларға қарсы күресте ерлігі үшін Салқам Жәңгір деп атады ●1643 жылы Орбұлақ шайқасы болды ●Орбұлақ шайқасында қатысқандар Салқам Жәңгір 600 сарбазымен 50 мың Жоңғар әскеріне қарсы шықты ●Орбұлақ шайқасында Салқам Жәңгірге Самарқаннан көмекке 20 мың әскермен Алшын Жалаңтөс батыр келеді ●1652 жылы жоңғарларағ қарсы бір шайқаста Жәңгір хан қаза тапты ●1665 ж.Жоңғарлар Шығыс Түркістанға аттанып,Шалыш,Ақсу,Қашғарды басып алды ●1670 ж.Жаркентті басып алды ●Шығыс Түркістанды басып алу Жоңғар хандығының күш-қуатын арттырды ●Жоңғарлар Жетісу мен Оңтүстік Қазақстанға басып кіріп, 9 қаланы басып алды:Сайрам,Манкент,Шымкент,Қараспан,Ташкент т.б. ●Қазақ хандығының береке-бірлігі азайды Тәуке ханның жалғасы: ●1680 жылы Оңтүстік Қазақстанға жоңғарлар шабуыл жасағанда,Түркістан аман қалды ●1681-1685 ж.жоңғарлар Оңтүстік Қазақстанға бірнеше шабуыл жасады ●1710 жылы Қарақұм жиынында қаралған мәселе –жоңғарларға тойтарыс беру мәселесі	●Жәңгір қайтыс болғаннан кейін хан тағына баласы – Тәуке хан келді ●Тәуке хан бір орталыққа бағынған Қазақ хандығын құруға күш салды ●Билерге арқа сүйеп, сұлтандар билігін шектеді ● «Хандық кеңес» пен «билер кеңесінің»ролін арттырды ●Соттық мансап хан мен рубасы билерге берілді ●Астана Түркістан болды, Ташкент маңындағы Күлтөбеде үш жүздің басын қосқан құрылтай шақырып отырды ●көршілес қырғыз елі мен қарақалпақтардың біраз бөлігін өзіне қосып алды ●Қырғыздарды Қоқым Қарашор би арқылы, қарақалпақтарды Сасық биі арқылы басқарды ●Атақты «Жеті Жарғы» заңын шығарды ● «Жеті Жарғыны» Ұлы жүзден Төле бидің, Орта жүзден Қазыбек бидің, Кіші жүзден Әйтеке бидің қатысуымен жасады ● «Қасым ханның қасқа жолы» деген 5 тараудан тұратын заң жинағына екі тарау қосып, «Жеті Жарғыны» шығарды ● «Жарғы» сөзі мағынасы –әділдік ұғымы ●Жылына бір рет, күз айында құрылтай шақырылды,құрылтайға қарусыз келген адам қатыстырылмай,дауыс беру құқығынан айырылған ●13 жасқа толмаған балалар қылмыстық жауапқа тартылмаған ●Некеге отыру жасы -13 жас болды ●1715 жылы Тәуке хан қайтыс болды