§ 41. Қазақ хандығының басқару жүйесі

Сатылары	Басқарушысы	Ерекшелігі	Қазақ ханы
1. Ауыл	Ауылбасы	Ол туыстас,қандас жақын адамдардан немесе бірнеше отбасынан құралды. Ауылбасының міндеті –ауылдастар шаруашылығын басқару,көші-қонды реттеу т.б.	● Ру басшылары хан болып сайланатын адамды ақ киізге отырғызып көтереді,сонан соң хан отырған ақ киізді және ханның бар малын бөлісіп алады.Мұндай дәстүр «хан талапай» деп аталды ●Хан болып сайлану үшін Шыңғыс тұқымы болуы тиіс болды ●Қазақ ханы елді басқарумен қатар әскерлердің жоғары басшысы болды ●Ханның өзі басқарып отырған елінен іріктеп алған шағын жасағы болды, оны төлеңгіттер немесе қараша деп атады
2. Ата –аймақ	Ақсақал	Жеті атадан қосылатын бірнеше ауылдан тұрды.	●Бейбітшілік жағдайда ханның рұқсатынсыз көшіп-қонуға рұқсат етілмеді, тәртіп бұзғандар жазаланды ●Қазақ хандығы негізгі екі топқа бөлінді: 1/ Феодалдар тобы 2/ Қарапайым халық (қараша) ●Мұсылман дінбасыларының жоғарғы топтары –ишандар,имамдар,қожалар да жоғарғы топқа жатты.
3. Ру	Рубасы	10 немесе 15 аймақтан құралды.Руба- сы көпті көрген,тәжірибелі, өте білікті,білгір адам болды
4. Арыс	Би	Бірнеше рудан тұрды.Қауым мүшелері бидің әділ шешімін жоғары бағалады
5. Ұлыс	Сұлтан	Бірнеше арыстан тұрды.сұлтандар хандар мен ақсүйектердің әулетінен шықты.Олар ханды сайлауға қатынасты,ханмен тікелей қарым –қатынас жасай алды
6. Жүз	Хан	Бірнеше ұлыстан тұрды.Қазақ жүздері 15-16 ғ. тайпалар одағынегізінде қалыптасты.Жүзді билейтін хандар тек ғана хандар әулетінен шығуы тиіс болды
7. Хандық	Қаған (Ұлы хан)	Үш жүзден құралды.Ханды ақсүйек шонжарлар сайлады
Бағыттар	§42.Шаруашылығы	Қысқы көш, Көктемгі көш	Жазғы көш, Күзгі көш. Егіншілік
Көшпелі мал шаруашылығы §42. Шаруашы- лығы	●ХVІ –ХVІІ ғ. Қазақ хандығының негізгі шаруашылылығы- көшпелі және жарт. көшп. мал шар. ●Маусымды жайы- лым 4 кезеңге бөлінді: 1/ Қыста –қыстау 2/ Жазда–жайлау 3/ Күзде–күзеу 4/ Көктемде –көктеу.	●Қазақ халқы батыстан шығысқа 3000км, солтүстіктен оңтүстікке 2000 км-ге созылған аймақта көшіп-қонды ● ХVІ –ХVІІ ғ.қазақтарда шаруашылықтың үш түрі тарады: 1/ көшпелі, таза малмен айналысады 2/ Жартылай көшпелі, аздап егінмен айналысады 3/ Отырықшы, егіншілікпен айналысады Қысқы көш ●Түйе, қой-ешкілер үшін қыстық жайылымға Қызылқұм шөлі таңдап алынды,малды құдық суымен суарды ●Қыста мал бағатын қазақ ауылдары үшін ең қауіптісі –жұт болды,жұт деген –малдың жаппай қырылуы ●Малдың жұқпалы аурулары: 1/ Ешкі ауруы –кебенек 2/ Қой ауруы – топалаң 3/ Сиыр ауруы – қарасан, 4/ Жылқы ауруы –жамандат, маңқа 5/ Түйе ауруы - ақшелек Көктемгі көш ●Көктемге көшу мал төлдеу мерзіміне сәйкес келіп,төл алу жұмысымен қатар жүрді ●Көктемгі көштің қозғалысы жас төлдердің жағдайына байланысты күніне 8-10 км. аспады,осындай көшуді қазақтар «қозы көш» деп атады ●Малшылар үшін жауапты кезең –малдың жаппай төлдеуі болды ●Көктеуде қой қырқу жұмысы жүрді: 1/ Қой мен ешкіден –жүн, түбіт алды 2/ Жылқыдан – қыл 3/ Түйеден –шуда алды ●Көктеуден жайлауға көшу мамыр айы басында басталды ●Жас төлдерді түнге қарай көгенде ұстады	Жазғы көш ●Ауылдар жайлауда 1,5-2 ай отырды ●Малдың қыстан аман шығуы жайлауға байланысты болды ●Маусым айы аяғында тоқтыларды треңдеу судан айдап өткізген, мұны «тоғыту» деп атаған. ●Қозылардың жүнін қырқатын мезгіл –«қозы күзем» деп аталды ●Қырқылған жүннен киіз басты,қойдың жүнін түсіне қарай айырып, тулақтың үстіне салып, сабаумен (шыбық) жұмсартты. ●Жайлау –қазақтар үшін көңілді, сауықпен өткізетін мезгіл болды Күзгі көш ●Малшылар суық басталысымен жайлаудан күздеуге көшті. ●Күзгі көштің жүгі ауыр болды Егіншілік ●Егіншілік орталығы Жетісу мен Оңтүстік Қазақстан болды ●Сырдария, Шу, Талас,Іле өзендері алқабы суармалы егін шаруашылығына қолайлы болды ●Биік жерлерге суды шығырлар арқылы тартып шығарды ●Көшіп –қонуға көлігі жоқ,малы жоқ , егіншілкпен айналысқан кедейлерді жатақтар деп атады ●Бидай, арпа, тары, сұлы өсірді ●Жер жырту саймандары –тесе, ағаш соқа,тіс ағаш, тырма, қол орақ, күрек болды ●Көшпелі халықтың қысы –жазы жейтін,ұзақ сақтайға шыдайтын бағалы тамағы –тары болды ●Піскен астықты қол орақпен орды ●Қырманды атпен. өгізбне бастырды ●Дәнді қолмен септі ●Егінге суды Қаратаудан «кәріз» арқылы (құдық) жеткізді
§ 42.Сауран	Сығанақ	Йасы (Түркістан)	Сайрам, Отырар (Фараб)
●Сауран қаласы үшін Өзбек пен Қазақ хандығы арасында бір ғасырға созылған шайқастар болды ●Сауран Қазақ хандығына түпкілікті өтті – ХVІ ғ. ●Тартыстың шығу себеі: 1/Сауран сауда жолы үстінде тұрды 2/Айналасында егін шар. дамыды	●Сырдария бойында ●Дешті Қыпшақ үшін «сауда аймағы» болды ●Қасым хан тұсында хандық ордасы болды ●Ақ Орда, Әбілқайыр хандықтарының астанасы болды Сауран 3/бау –бақша дамыды ●Тәуекел хан тұсында Сауран берік қамал, ірі сауда орталығына айналды	●ХІVғ. бастап Түркістан атанды ●ХVІІ ғ. 2-ж.Қазақ хандығына өтті ●Есім хан тұсында астана болды ●Рабиға бегім мен Есім хан кесенелері осы қалада ●Қожа Ахмет Йасауидің кесенесі мұсылмандардың қасиетті орнына айналды ●Түркістанда Қожа Ахмет Йасауи кесенесі бар	Сайрам ●Бұ л қала ХVІ - ХVІІ ғ .Қазақ хандығының қоғамдық, әлеуметтік-экономикалық өмірінде басты орын алды ● ХVІ ғ.аяғында Жоңғар шапқыншылығына ұшырап,құлауға айналды Отырар (Фараб) ●Ерте орта ғасырлардағы ірі қаланың бірі, 8 ғ.Тарбанд (Трабан) деп аталған ●1219 жылы монғол шабуылынан кейін қайта жанданған ● ХVІІ ғ.дейін өмір сүрген ●Отырар қаласына жақын жерде (3 км жерде) Арыстан баб кесенсесі бар ●Ерзен хан осы қалада мешіт-медреселер салдырған