Запомнiць:

1. Пры вызначэнні словаўтваральнага сродку чаргаванні гукаў улічваюцца як агульная частка базавага і ўтворанага слова!!!

2. Чаргаванні гукаў самастойнага словаўтваральнага значэння не маюць, яны могуць утварыць толькі форму таго самага слова!

3. Службовыя часціны мовы ў словаўтваральную базу не ўключаюцца!!!

4. Пры словаўтварэнні не могуць далучыцца адначасова два ці больш суфіксаў або адначасова дзве прыстаўкі !!!

5. Абстрактныя назоўнікі ўтвараліся ад канкрэтных назваў прымет, дзеянняў і інш., а не наадварот.

6. З двух слоў вытворным з’яўляецца слова, больш складанае па марфемнай структуры ці па семантыцы.

М А Р Ф Е М Н Ы Я С П О С А Б Ы

І. А ф і к с а л ь н ы я с п о с а б ы:

1 . Прыставачны: радзіма ¹  прарадзіма, натуральны  звышна­туральны, які  нейкі, есці  з’есці. Пры гэтым спосабе прыстаўка далучаецца не да асновы, а да ўсяго слова.

2 . Суфіксальны: нарадзіць  нараджэнне, чатыры  чацвёра, бульбаўборка  бульбаўборачны, вясёл ы  весялі(ць), круці ць  крутнуць, маўчаць  моўчкі .

3 . Прыставачна - суфіксальны: дождж □  бездажджоў[j э], стаміцца  нястомны, глыбокі  паглыбі(ць), векавечны 

увекавечы(ць), вечар □  увечары. Разнавіднасць гэтага спосабу ― прыставачна-нульсуфіксальны (або прыставачна-бяссуфіксны): зямл я  беззямелл Æ е, лес □  узлессÆ е, балот а  забалоцц Æ е.

4 . Постфіксальны: што  штосьці (-сь ), як  як - небудзь, несці  несціся, паглыбіць  паглыбіцца.

Як і ў прыставачным спосабе, постфікс далучаецца не да асновы, а да ўсяго слова, не мяняючы часціны мовы і граматычнага афармлення слова.

5 . Прыставачна-постфіксальны: бегаць  дабегацца, бегчы  разбегчыся, цярпець  нацярпецца.

6. Суфіксальна - постфіксальны: гонар □  ганары(ц)ца, сме х  смяя(ц)ца, куст □  кусці(ц)ца.

7. Прыставачна - суфіксальна - постфіксальны: шчодры 

рас­шчод­ры(ц)ца, гаварыць  перагаворва цца, смех □  насміха(ц)ца.

8 . Нульсуфіксальны (або бяссуфіксны): сін і ® сіньÆ, стук аць ® стукÆ , пераходз іць ® пераходÆ, пяць □  пятÆы, зневаж аць ® знявагÆ а, адплаціць ® адплатÆ а.

ІІ. С п о с а б ы с к л а д а н н я :

1 . Словаскладанне (або чыстае складанне). Новае слова ўтвараецца шляхам зліцця двух цэлых слоў, без злучальнага галоснага (інтэрфікса): мáла верагóдны  мàлаверагóдны, глыбóка паважáны  глыбòкапаважáны, кінó і тэáтр □  кінатэáтр, рáдыё і перадáча  рàдыёперадáча.

2 . Асновасловаскладанне. Тут апошні кампанент словаўтва­ральнай базы роўны цэламу слову, а папярэдні ― аснове слова: высок і і мастацкі  высокамастацкі, закон □ і праект □  законапраект, перш ая крыніца  першакрыніца.

3. Складана - суфіксальны : дабрá зычыць  добразычлівы, плоская гар а  пласкагор[jэ], чатыр ы паверхі 

чатырохпавярховы.

Р азнавіднасць складана-суфіксальнага спосабу ― складана-нульсуфіксальны (або складана-бяссуфіксны). Пры гэтым спосабе новае слова ўтвараецца шляхам злучэння асноў базавых слоў пры дапамозе інтэрфікса і далучэння нулявога суфікса:

плыт □ і гн аць  плытагон Æ, лев ы бераг □  левабярэжжÆа, чорн ыя воч ы  чарнавок Æ і.

4. Абрэвіяцыя ― утварэнне складанаскарочаных слоў:

а ) складовыя абрэвіятуры: Беларуская Энцыкла­педыя БелЭн, камандзір батальёна  камбат (складваюцца адвольныя часткі базавых слоў ― графічныя склады);

б) літарныя і гукавыя абрэвіятуры: В ялікае княства Л ітоў­скае  ВКЛ (чытаецца па літарах: [вэкаэл]),”Л ітаратура і мастац­тва”  ЛіМ (вымаўляецца па гуках, як адзін склад: [л'ім]); гэтак жа: ААН, ГЭС, нэп, ЦУМ;

в ) зме­шаныя абрэвіятуры: медыцынская сястра  медсястра, педагагічны савет □  педсавет (складваюцца частка слова і цэлае слова); Беларуская акадэмія мастацтваў  БелАМ; Энцыклапедыя літаратуры і мастацтва Беларусі  ЭЛіМБел (складваюцца часткі адных базавых слоў і пачатковыя гукі ці літары другіх).

СЛОВАЎТВАРАЛЬНЫ РАЗБОР

П а р а д а к р а з б о р у

1. Вызначыць часціну мовы, да якой адносіцца вытворнае слова.

2. Паставіць слова ў пачатковую форму.

3. Пошук базавага слова фармальным шляхам: спачатку шляхам адкідання апошняй словаўтваральнай марфемы (радзей ― першай), затым ― адначасова першай і апошняй, потым ― 3-х марфем.

4. Растлумачыць лексічнае значэнне вытворнага слова з дапамогай аднака­ранёвага, знойдзенага фармальным шляхам (гэтае аднакаранёвае слова па колькасці марфем павінна знаходзіцца ў словаўтваральным ланцужку найбліжэй да аналізуемага).

5. Параўнаць састаў утворанага слова з базавым і выдзеліць (падкрэсліць) у базавым слове словаўтваральную базу (г. зн. агульную частку базавага і ўтворанага слоў).

6. Ва ўтвораным слове вылучыць (абазначыць сімвалам) словаўтва­ральны сродак (фармант).

7. Вызначыць спосаб словаўтварэння.

У з о р ы с л о в а ў т в а р а л ь н а г а р а з б о р у

Абуць  абуцца (постфіксальны спосаб).

Вызнача[ j у]ць  вызнача[ j у]чы (суфіксальны спосаб).

Выяздж аць  выезд  (нульсуфіксальны спосаб)

Аднаму İвану не хапіла кнігі.

К аднаму будынку дабавілі яшчэ два (лічэбнік).  Аднаму İвану не хапіла кнігі (абмежавальная часціца). (Спосаб пераходу лічэбніка ў часціцу).