Канчаткi назоўнiкаў м. Р. 2-га скланення . Ў р. Склоне адз. Л. .

У Р. склоне канчатак -а (-я) маюць к а н к р э т н ы я назоўнікі, якія абазначаюць асоб, жывых істот, часткі цела: госця, аленя, шчупака, рота, локця (але: твару); канкрэтныя прадметы і іх часткі: класа, абцаса, штатыва; прадпрыемствы, арганізацыі, установы: завода, урада, саюза, ФАПа, інстытута; акрэслены прамежак часу: года, тыдня, месяца; назвы рэльефу, мясцовасцей, адміністрацыйных адзінак: берага (як і мора, поля), ручая, яра, фіёрда, акіяна, раёна, рэгіёна; адзінкі вымярэння: градуса, метра, ампера; навуковыя тэрміны: катэта, сінуса, русізма.

Канчатак -у (-ю ) маюць:

1) а б с т р а к т н ы я назоўнікі, якія абазначаюць: а) абстрактныя паняцці, пачуцці, адчуванні: прынцыпу, аўтарытэту, сэнсу, вопыту, настрою, голаду, сораму, суму; б) апрадмечаныя дзеянні, стан: догля­ду, адпачынку, гоману, ходу, пераезду, смеху, сну; в) грамадска-палітыч­ныя паняцці, навуковыя тэорыі, вучэнні: апартунізму, класіцызму, ідэалізму, дарвінізму, камунізму; г) неакрэсленыя прамежкі часу: веку, часу, узросту, тэрміну, перапынку, антракту, рэгламенту; д) назвы прасторавых паняццяў, памеру, формы: прастору, краю, выраю, шляху, стэпу, з усходу, верху, памеру; е) да абстрактных прымыкаюць назвы з’яў прыроды, стыхійных бедстваў (многія з іх успрымаюцца органамі пачуццяў): снегу, грому, граду, марозу, холаду, пажару, агню, змроку, шторму;

2) р э ч ы ў н ы я назоўнікі, якія абазначаюць розныя рэчывы, матэ­ры­ял, хімічныя элементы, назвы лякарстваў, тканін: бялку, ячменю, пылу, воцату, кобальту, аспірыну, шоўку, нейлону; выключэнне: хлеба, аўса;

3) з б о р н ы я назоўнікі: натоўпу, чароту, хмызняку, ажынніку, друзу, рамонку, лёну, лубіну, гаю (але калі ёсць памяншальны суфікс -ок, то ўжываецца канчатак -а: гайка, ляска);

4) назоўнікі в а ў с т о й л і в ы х в ы р а з а х: з году ў год, з веку ў век, ні следу ні знаку, даць маху, з’ехаць з глузду, ні роду ні племені і г. д.

М н а г а з н а ч н ы я назоўнікі м. р. 2-га склан. у залежнасці ад значэння могуць мець абодва канчаткі: -а (-я) і -у (-ю). Напрыклад: каля чыгуначнага пераезда (канкр.: пэўнае месца); не пачыналі пераезду (абстр.: працэс); з дагавора вынікае (канкр.: дакумент); між імі не было дагавору (абстр.: ’дамоўленасці’ ― апрадмечанае дзеянне); стаялі каля ясеня (канкр.: прадмет); мэбля з ясеню (рэчыўны: матэрыял); прадстаўнікі беларускага народа (канкр.: нацыя); мноства народу сабралася (зборны: сукупнасць людзей); далёка ад дому; выйсці з дому (абстр.: родныя мясціны; жыллё, ачаг); каля цаглянага дома (канкр.: будынак), збіліся з курсу (абстр.: напрамак); навучэнец першага курса, выкладанне курса беларускай мовы (канкр.: год навучання; навуковая дысцыпліна).

Заданне 64. Запішыце назоўнікі ў табліцу спачатку ў Н. склоне, а затым пастаўце іх у Р. склон адз. ліку. Растлумачце правапіс канчаткаў, запоўніўшы табліцу па ўзоры:

Н. склон	Р. скл. адз. л.
З’езд Стрэптакок Рупар Парк	з’езда настаўнікаў ― канкрэтны назоўнік; з’езда крутога ― месца, па якім з’язджаюць, – канкр. наз.; яго з’езду з гары ― адцягненае дзеянне; абстрактны наз.; стрэптакока ― бактэрыя; канкрэтны назоўнік; рупара ― канкрэтны назоўнік; парку ― зялёныя насаджэнні; зборны назоўнік; парка ― месца стаянкі транспарту; канкрэтны назоўнік

Абед, аб’езд, аб’ект, абертон, абрус, авангард, авёс, агітпункт, агнямёт, агонь, алень, алфавіт, амонім, анальгін, антонім, антрацыт, аспірын, асфальт, атрад, аўтарытэт, бераг, боль, бор, брызент, вакуум, вальс, век, вецер, вобраз, вугаль, выезд, вылет, выхад, гай, гарох, гатунак, геній, гнеў, граб, гром, дабрабыт, дагавор, дом, дыягназ, дэсерт, жаль, жэмчуг, завод, загад, загар, заняпад, інвентар, іней, калектыў, каранцін, квас, кісель, край, крэпдэшын, курс, лес, лёд, лён, лёс, ліпень, літр, лоб, луг, лог, лужок, лядок, маніфест, манускрыпт, марш, месяц, мір, мурог, мухамор!, народ, настрой, нос, пад’езд, пакой, паланізм, палац, паход, пераезд, персанаж, пігмент, пікет, плён, плот, погляд, подых, покер, поліартрыт, поліэтылен, попыт, посах, поспех, посуд, прастор, працяг, пропуск, прыезд, пыл, пясок, раён, раз’езд, расклад, раскол, розум, рот, русізм, рух, ручаёк, рыбгас, рывок, рык, рынг, рэгламент, салют, смех, снег, снегавік, сон, спакой, страх, стрэс, сук, сум, сумбур, суп, сход, талент, танец, твар, твор, тыдзень, тыраж, уздым, урад, хлеб, храм, цень, цукар, цэмент, чай, чарназём, шакалад, шлях, шоўк, шчэбет, шынель, яр.

Заданне 65. Запішыце назоўнікі спачатку ў Н. склоне, а затым пастаўце іх у Т. склон адз. ліку, запоўніўшы табліцу па ўзоры.

Н. скл.	Т. скл.
Квецень Кіпень Шура Цень	квеценню ― ж. р. 3-га склан.; кіпнем (і кіпенем) ― м. р. 2-га склан.; Шурай ― аг. р. ж. полу, 1-га склан.; і Шурам ― аг. р. м. полу, рознаскланяльны; ценем ― м. р. 2-га склан.

Анатоль Грачанікаў, баль, боль, безліч, З.Бядуля, вадзіцель, верф, Віця, валацуга Валодзя, забулдыга Ільіч, гаць, глыб, гусь, далонь, даль, дэталь, дзядзя, дзядуля, жаль, Жлобін, жмінда Раман, калега Ліда, Толя, г. Крычаў, лебедзь, ляўша Коля, М. Лужанін, медаль, Міша, моль, мыш, насып, палын, папараць, паўцень, педаль, плынь, Пціч, г. Рагачоў, рань, россып, ростань, Саўка, Сашка, Сібір, Ф.Скарына, г.Старобін, старшыня, старшына, скорапіс, струмень, стрэмя, суддзя, фальш, флеш, İ.Шамякін, шпіталь, шчолач, шыр, Юра, Юрый Семяняка.

Заданне 66. Запішыце назоўнікі спачатку ў Н. склоне, а затым пастаўце іх у Д. склон адз. ліку, запоўніўшы табліцу па ўзоры.

Н. скл.	Д. скл.
Грэчка Галіна Валя Мурашка (Фама)	грэчцы ― ж. р. 1-га склан., аснова на к ; Галіне ― ж. р. 1-га склан., цвёрдая аснова; Валі ― аг. р. ж. полу 1-га склан., мяккая аснова; і Валю ― аг. р. м. полу рознасклан.; Мурашку ― аг. р. м. полу, рознаскланяльны

Аня, Алена, боль, Ваня, гар, глухмень, Грыша, гусь, дачка, дуга, елка, жаль, Жэня, забіяка Фама, задавака, Змітрок Бядуля, Зося, зямля, İлья, İна Варвашэня, İрына Шкраба, калега, Кузьма, лебедзь, лесастэп, медаль, Мікіта, Міця, Міша, накіп, недарэка, Ніна, палын, Паходня, Пеця, плакса Воля, полымя, Пятро Глебка, ручка, Рыгор Мялешка, рысь, Саўка, слодыч, сірата Сцяпан, Слава, скорапіс, старшына, старшыня, страха, стэп, суддзя, сям’я, тамада İван, Таня, ханжа, хвоя, чаромха, шчака, шэрань, Юрка.

Заданне 67. Запішыце назоўнікі ў табліцу спачатку ў Н. склоне, а затым пастаўце іх у М. склон адз. ліку. Растлумачце правапіс канчаткаў, запоўніўшы табліцу па ўзоры:

Н. скл.	М. скл.
Бой Гарох Айсберг Правадыр	у баі ― м. р. 2-га склан. неасабовы, мяккая аснова; у гароху (-се ) ― м. р. 2-га склан. неасабовы, аснова на х ; на айсбергу ― м. р. 2-га скл. неасабовы, аснова на заднеязычны г ; выключэнне: іншамоўнае; пры правадыру ― - // - , асабовы, аснова на зацвярдзелы
Заўвага. Не калькуйце рускі прыназоўнік о, не ўжывайце без патрэбы рускую кальку-калéку аб на месцы беларускіх прына­зоўнікаў у, на, пры, па.

Агонь, Адам Гурыновіч, Алег, алень, Андрэй, безліч, боль, Букрэй, вадэвіль, верф, вецер, вырай, гай, Гамбург, гандляр, гарбуз, герой, горыч, гушчар, дачка, двор, дождж, дырэктар, зубр, İван Мележ, каваль, кавыль, кажух (2 варыянты), Кастусь, квецень, кіпень (2 варыянты), конь, край, крылца, ланцуг, лоб (2 варыянты), Мацей Бурачок, млын, морж, мост, мядзведзь, павадыр, пасаг, патруль, правадыр, пух, россып, руль, рунь, рысь, рэвізор, рэпартаж, скорапіс, слоўца, стог, струмень, суддзя, сцяг, сырадой, сям’я, трактар, узровень, уладар, Уладзімір Караткевіч, універмаг, цар, цень (2 варыянты), Цюрых, чай, чарадзей, чарцёж, чытач, шалаш, шынель, (Янка) Брыль, ячмень.

Заданне 68. Раскрыйце значэнне міжмоўных амонімаў з рускай і беларускай моў. З беларускімі словамі прыдумайце такія словазлучэнні, каб назоўнікі стаялі ў Р. склоне адз. л. Запішыце па ўзоры:

У рус. мове	У бел. мове	Прыклад
Гонор ― ганарыстасць, фанабэрыстасць	Гонар ― маральная годнасць; чэсць, пашана, павага	Не мець гона­ру

Лик ― лік, сход ― сход, стежок ― сцяжок, склон ― склон, свет ― свет, пыл ― пыл, примус ― прымус, плот ― плот, початок ― пачатак, пах ― пах, покой ― пакой, поверх ― паверх, наставник ― настаўнік, падеж ― падзеж, придаток ― прыдатак.

Заданне 69. Пры спісванні выпраўляйце граматычныя памылкі ва ўжыванні родавых, лікавых і склонавых формаў назоўнікаў. Вусна растлумачце іх правапіс.

Сваімі коньмі; па вынікам экзаменаў; малому кацяняці; стукнуўся груддзю; бадзяцца па лясам, па дарогам; новымі дзвярыма; трывожыцца па начам; малое парасяці; прыйшоў з дзіцяці; стукнуць па сталу; на суседчыным кураняці; глядзець па тэлебачанні; белай гуссю; тваім велічам; бясконцай глыб’ю; к Цярэні Васілю; к Валёха Лідзе; з Цацоха Марынай, з Кудравец İльёй; з Галотам Міколам.