Қазақ гуманитарлық-заң университеті

Пән: ҚР мемлекет және құқық тарихы Кредит саны:___________

Дәріс № 3_____ Соның ішінде сабақ түріне байланысты_________

Дәріс тақырыбы Қазақстан аумағындағы ертефеодалдық мемлекеттер Факультет_____________

Оқытушы __Танатарова З.Л.______________ Академиялық жыл__2010-2011_______

Курс 1_________________________ Семестр__2________

Дәрістің мақсаты

Жоспары:

1. Түркі қағанатының қалыптасуы

2.Түргеш және қарлұқ қағанаттары

3.Оғыз және Қарахан мемлекеттері

4. Қимақ және Қыпшақ мемлекеттері

5. Найман және Керей ұлыстары

4. Дәрістің қысқаша мазмұны:

4-ғасырдың ортасында Жетісу мен Оңтүстік Қазақстан жерінде әлемдегі аса қуатты империяның бірі Көне Түрік империясы құрылды. Сонымен қатар жаңа этникалық тип-түрік тілдес халықтардың іргесі қаланды.

Бірінші қаған Құтлұқ болды, оны Елтеріс қаған деп атады. Оның жақын көмекшісі әрі кеңесшісі түріктердің тамаша ерлік істері мен өсиеттерін құлпытастарға жаздырып қалдырған Тоныкөк болды. Қапаған қағанның тұсында (691-716) екінші Түрік қағанаты өзінің әскери-саяси қуатының гүлдену дәрежесіне жетті. Түріктер солтүстік Қытайға бірнеше сәтті жорықтар жасады, қидандарды, Енисей қырғыздарын талқандап, Туваны бағындырды. Осылай Қапаған қаған Орталық Азияның билеушісіне айналды. Оның әскерлері Соғды жеріне дейін барды. Білге және Күлтегін қағандар-дың тұсында да түріктердің қуаты артып тұрды. Ішкі соғыстардан 744 жылы Екінші Түрік қағандыгы құлап, Ашина әулетінің билігі тоқтады.

Қағанның жанында қаған әулетінің белді мүшелерінен, әскер басылар мен ұлыстар басшыларынан т.б. беделді қоғам мүшелерінен тұратын қаған кеңесі болған. Көне дәстүр бойынша қаған өзін орнынан сырғытып жіберуге құқылы кеңестің шешімін жоққа шығара алмайтын. Қағанның билігін осылай шектеу мемлекеттің тек алғашқы кезеңінде орын алған болса керек. Қаған шынында мүшелерін өзі тағайындайтын қаған жанындағы кеңеске ешқандай тәуелді болмаған.

Қаған билігі билеуші әулет ішінде мұраға беріліп отырған. Биліктің атадан балаға ғана емес, ағадан жасы үлкен ініге берілу дәстүрі осы Түрік қағандықтары тұсында қалыптасқан. Биліктің дәл кімге берілуі көп жағдайда нақгы қалыптасқан әлеуметтік- саяси жағдайға қарай шешіліп отырған деп тұжырымдауға болады.

Түрік канағаттарынан соң Қазақстан территориясында Қарлұқ мемлекеті (756-940), Оғыз мемлекеті (ІХ-ХІ ғ-ң басы), Қимақ қағанаты (ІХ-ХІ ғ-ң басы), Қарахан мемлекеті (942-1210), Қарақытайлар мемлекеті (1228-1213), Найман және

Керей ұлыстары, Қыпшақ хандығы (XI ғ-ң басы - 1219) сияқты мемлекеттер өмір сүрді. Бұл мемлекеттерді түрік қағанаттарының заңды жалғасы деуге болды. Себебі түрік қағанатындағы халықтар кейіннен осы мемлекеттердің құрамына кірді. Олардың қоғамдық-саяси қүрылысы, шаруашылығы мен тұрмысы, мәдениеті, діни наным-сенімдері де ұқсас болды. Түргеш, сонан соң Қарлүқ қаған-дықтары кезінде Қазақстанға ислам дінін таратушы араб әскерлері кірді. Карахан мемлекетінде ислам мемлекеттік дінге айналды.

Қарлұқ қағандығы (756-940) VIII ғасырдың ортасында түргештердің орнын басу үшін қарлұқ тайпалары мен оғыздардың күресі нәтижесінде пайда болды. Бұған дейін қарлұқтар Монғолия жерінде тұрған еді. 766 жылы Жетісу қарлұқтарға қарады. Сонан кейін қарлұқтар шекарасын шығыста Қашғарға, оңтүстікте Ферғанаға дейін созды. Қарлұқтардың мемлекетінің құлауына ішкі тартыстар және сыртқы жағдайлар себеп болды.

Оғыздардың басшыларының қатаң салық саясаты халықтың наразылығын тудырды. Бір жағынан селджуктердің, екінші

жағынан қыпшақтардың соққысынан оғыздардың мемлекеті XI ғасырдың басында құлады.

Қимақ қағанаты (ІХ-ХІ ғ-ң басы). IX ғасырда Алтай мен Сырдария аралығындағы көптеген тайпаларды біріктірген Қимақ мемлекеті пайда болды. Бұл мемлекеттің саяси ядросы шығыс Қазақстан жерінде тараған имақ (қимак) тайпасы болды. Қимақ одағы алғашында 7 тайпадан тұрды. Кейінірек 12 тайпаға жетті. Қимақтар бірлестігі конфедерациялық мемлекет болды.

Қимақтардың басшысын алғашында шад-тутук, онан кейін жабғу, қаған деп атады. Қағанның қолында біршама билік болды. Ол тайпаларға өз өкілдерінен басшылар тағайындады. Соңынан қимақтардың 11 тайпаларының басшылығы мұраға қалдырылды. Осылай ұлыстық-тайпалық жүйе қалыптасты. Мұның өзі жергілікті тайпа басшыларының сепартизмін күшейтті. Олардың кейбірі орталық билікке жартылай бағынған хандарға айналды да ыңғайлы кезде мемлекеттік билікті тартып алуға бейім тұрды.

Қазақстан мен Орта Азияда терең із қалдырған елдің бірі Қарахан мемлекеті. Мемлекеттің негізін салушы Сатук Богра хан (915-955). Қарахан мемлекетінің шекарасы шығыста Қашқарға, оңтүстікте Мавереннахрға, солтүстікте Балқаш көліне, батыста Хорезмге дейін созылып жатқан ірі ел болды.

Қыпшақ хандығы (XI ғ-ң басы - 1219). XI ғ-ң басында Қимақ қағандығы құлаған соң, саяси билік қыпшақ тайпаларының қолына өтті. Сөйтіп қыпшақ хандығы қимақ қағанатының жалғасы іспеттес болды. Қыпшақ орасан үлкен территорияны алып жатқан халық (этнос) ретінде қалыптасты. Қыпшақ даласын Дешті-Қыпшақ деп атады. ХІІ-ХІІІ ғасырларда қыпшақгар мейлінше күшейді. Олар Ертістен Жерорта, Қара теңізге дейін жетгі. Оңтүстікте Хорезм мемлекеті мен Кавказға дейін жетті. Осы кезеңде түркі тілдес тайпалардың басым бөлігі "қыпшақгар" деп аталды.

Дешті-Қыпшақ екі қанатқа бөлінді. Батыс қыпшақтары Еділден батысқа қарай созылған жерлерді жайлады. Оларды тоқсаба руынан шықкан әулет биледі. Шығыс қыпшақгары Ертіс пен Еділ өзендері арасын жайлады. Мұнда елбөрілі руынан шықкэн әулет биледі.

Қыпшақ қоғамындағы жоғары мемлекет билеушісі хан болды. Хан әскери және азаматтық билікті қолында ұстады. Ханның ставкасы Орда деп аталды. Ханның билік етуші аппараты көп сатылы басқару органдары арқылы мемлекетті басқарып отырды. Оң қол деп аталған батыс қыпшақтарының орталығы Жайық өзенінің бойындағы Сарайшық қаласының орнында болды. Сол қанат немесе Шығыс қыпшақтардың орталығы Сығанақта орналасты. Хандықтың орталығы -хан ордасы Торғай даласында көшіп қонды Ханнан кейін тархан, баскақ, бек т.б. лауазым иелері болды. Оларды хан тағайындайтын. Қыпшақ мемлекетінде әскердің ролі ерекше болды. Ру-тайпа басшылары өз дәрежесіндегі әскер басшылары болып есептелді.

Наймандар мен керейлердің үлыстары Алтай, Ертіс, Монғолия жеріне созыльш жатты. Наймандар мен керейлер қатар жатқан көшпелі тайпалар. 840 жылы Ұйғыр мемлекеті құлаған соң, наймандар мен керейлер күшейе бастады да көшпелілер конфедерациясының құрылуы басталды. Алғашында наймандар мен керейлер бірге болған. Олардың бірлескен ханы далай-хан деп аталды. 1092- жылы керейлер мен наймандар Ляо империясының кұрамына еніп, оның құрамында 1125 жылға дейін болды.

1125 жылы керейлер, 1143 жылы наймандар өздерінің тәуелсіз хандықтарын құрды. Керей хандығы ванхан деген атаққа ие болған Тоғарылдың кезінде, наймандар Таян ханның, Бұйрық және Күшлік ханның кезінде нығайды

СӨЖ тапсырмасы:

Сұрақтар бойынша талқылау, баяндама дайындау

СОӨЖ тапсырмасы

Түрік қағанаты, Түргеш және Қарлұқ қанаттары, Оғыз, қарахан, Қимақ және Қыпшақ мемлекеттері тарихи қалыптасуына қарай олардың ұқсастықтары мен айырмашылықтары бойынша салыстырмалы схема құру қажет.

Үй тапсырмасы:

Кесте сызу, конспектіні тексеру, ауызша сұрау, сөз жұмбақ дайындау

Негізгі әдбиеттер:

1. Абиль Е. История государства и права Республики Казахстан. Астана. Фолиант. 2000.

2. История государства и права Казахской ССР. Ч. 1. Алма-Ата.Мектеп. 1982.

3. История государства и права Казахской ССР. Ч. 2. Алма-Ата. Мектеп. 1984.

4.Маймақов Ғ. Қазақстан Республикасының саяси-құқықтық тарихы. Алматы, 1990 ж.

Қосымша әдебиеттер:

1.Гумилев Л.Н. Древние тюрки. Л., 1968.

2.Кадырбаев А.Ш. Очерки истории огузов и туркмен Средней Азии ІХ- ХІІІ вв. -Ашхабад, 1969.

3. Бартольд В.В. Тюрки: Двеннацать лекций по истории средневекового Казахстана. – Алма-Ата, 1998.

4. Кадырбаев А.Ш. Очерки истории средневековых уйгуров, джалаиров, найманов и кереитов. – Алматы, 1993.

5. Ахинжанов С.М. Кыпчаки в истории средневекового Казахстана. – Алма-Ата, 1989.

Семинарлық сабаққа бақылау сұрақтары:

Түркі қағанатының қалыптасуы.

Түркі қағанатының Батыс және Шығыс қағанат болып екіге бөлінуі. Қоғамдық жүйесі. Құқықтық жүйесі.

Түргеш қағанатының пайда болуы, басқару жүйесі.

Қарлұқ қағанатының құрылуы, сыртқы саясаты және құлау себептері.

Оғыз мемлекетінің қалыптасуы және билік жүйесі.

Қарахан мемлекетінің құрылуы, құқықтық жүйесі, саяси және әскери жүйесі. Қимақ мемлекетінің қалыптасуы, әкімшілік аумақтық бөлінісі.

Қыпшақ мемлекетінің басқару жүйесі.

Найман және Керей ұлыстарының қалыптасуы, басқару және құқықтық жүйесі.