KZ Патофизиология учебник

● зиянды әсерлердің даму жолдарына (патогенезіне) қарай:

♥уытты;

♥аллергиялық (шынайы аллергиялық және жалған аллаергиялық);

♥идиосинкразия;

♥өспе туындататын (канцерогендік);

♥іштегі ұрық дамуына теріс әсер ететін (тератогендік);

♥дәріге тұрақтылық;

71	♥	дисбактериоз;
	♥	дәріге тәуелділік – деп ажыратады.

Дәрілердің уытты әсерлері.

Дәрілердің уытты әсерлерінің дамуы:

●олардың емдік мақсатта қолданылатын мөлшерлерінен;

●қанда олардың шынайы немесе салыстырмалы түрде тым көбейіп кетуінен;

●оларға организмнің туа біткен немесе жүре пайда болған сезімталдығының көтеріңкі болуынан байқалады.

Кейбір дәрілерді емдік мақсатта ұдайы ұзақ пайдалану қажеттігі болғанда олар организмде жинақталып қалады. Мәселен, жүрек аритмиясын, қояншық ауруын емдейтін т.б. дәрілер. Сонымен қатар оларды организмнен сыртқа шығаратын ағзалардың (бауырдың, бүйректің) қызметтері бұзылыстары да дәрілердің денеде жиналып қалуына әкеледі. Бауырда ыдыратылатын (левомицетин, кальцийдің антагонистері, барбитураттар, хинидин, лидокаин, циметидин, психотроптық дәрілер т.б.) дәрілер бауыр жасушаларының бүліністерінде немесе қақпа көктамырында гипертензия болғанда олардың денеде көп жиналып қалуынан уытты әсерлері байқалады. Мәселен, бауыр аурулары кездерінде хлордиазепам, оксазепам сияқты транквилизаторлардың организмнен жартылай шығарылу кезеңі бірнеше есе артып кетеді. Осыдан көңіл-күйдің ауыр тұнжырауы болады. Бауыр қызметінің жеткіліксіздігінде фуросемидтің сыртқа шығарылуы 10 есе, теофиллиннің -15 есе, хинидиннің - 7 есе азаяды.

Бүйрек қызметінің бұзылыстары кездерінде дәрілердің ішкі ағзалар мен тіндеріне және қанда жиналуынан уытты әсер ететін ауыр жағымсыз әсерлер байқалады. Кейде жағымсыз әсерлердің дамуы мен дәрілердің денеден сыртқа

шығарылуы нефрон шумақтарында несеп сүзілу қарқынымен және өзекшелер арқылы несепке шығарылуына (секрециясына) байланысты болмайды. Ал кейбір дәрілердің сыртқа шығарылуы нефрон шумақтарында несеп сүзілуінің мөлшерінен

тікелей байланысты болады. Мәселен, гентамицин т.б.

аминогликозидтік	антибиотиктер,		алғашқы	буындардағы
цефалоспориндер,	ванкомицин,		дигоксин,	дизопирамид,
амфтерицид,	флуцитозин,	несеппен		шығарылатын

болғандықтан, несеп сүзілуі мардымсыз азайғанда олар дене тіндерінде және қанда жиналып қалады. Осыдан адамда саңыраулық, бүйрек бүліністері, дигиталиске тән уыттану сияқты ауыр жағымсыз әсерлер дамиды.

Дәрілік заттар жүйке жүйесіне, жүрекке, бүйрекке, бауырға, сүйек кемігіне т.б. ағзаларға уытты әсер етеді.

72 Мәселен, өспелерді емдеуге қолданылатын антрациклиндік антибиотиктер (адриамицин, адрибластин, доксорубицин, фармарубицин т.б. цитостатиктер), туберкулезді емдейтін антибиотиктер жүрек еті және ми жасушаларының мембраналарында май қышқылдарының асқын тотығуын үдетіп, кардиомиоциттердің және нейрондардың қызметтерін бұзады. Содан жүректің жиырылу қабілеті төмендейді, жүрек соққылық және минөттік қан көлемдері азаяды, өкпеқап және жүрекқап іштерінде, құрсақта сұйық жиналады, бауыр ісінеді, жүрек қызметінің қан іркілулік жеткіліксіздігі дамиды. Ми жасушаларының мембраналарында майлардың асқын тотығуынан шартты байланыстардың есте сақталуы және олардың қайта жаңғырығуы бұзылады. Осыдан организмнің сыртқы орта ықпалдарына бейімделу қабілеті нашарлайды. Цитостатиктердің әсерлерінен сүйек кемігінің қызметі бұзылып, анемия, лейкопения, тромбоцитопения байқалады. Сайып келгенде, көптеген дәрілердің жағымсыз әсерлерінің даму тетіктерінде олардың тін жасушаларының мембраналарында майлардың асқын тотығуын үдетуі маңызды орын алады.

Көптеген	дәрілер	белгілі	бір	ағзаға	уыттылық
көрсетеді.	Мәселен,	аминогликозидтер,			сынапты

зәрайдатқылар бүйрек қызметінің жіті жеткіліксіздігін туындатады.

Дәрілік жағымсыз әсерлер организмде олардың өзара әрекеттесулерінен де дамиды. Бұл кезде бір ауруды көптеген дәрілермен емдеудің маңызы зор. Тіпті жеңіл аурулардың өздерін орынсыз бірнеше дәрілермен емдеу дәрілерден дамыған дерттердің ауырлығын және пайда болу жиілігін арттырады. Бір өзімен емдегенде уыты жоқ дәрілер басқа дәрілермен қосып қабылдағанда уытты әсер етуі ықтимал. Мәселен, олеандомицин және эритромицин теофиллин мен кофеиннің денеде ыдыратылуын бәсеңдетіп, жүрек айну, құсу, жүйке жүйесінің көтеріңкі қозымдылығы, ұйқы қашу сияқты қанда теофиллин (20 мкг/мл-ден астам) көбеюінен

дамитын уыттану белгілерін әйгілендіреді. Жаңа туған нәрестелер мен егде адамдарда бұдан ми ісінуі дамуы мүмкін.

Көптеген дәрілердің микромомалық тотығуын гистаминнің

Н2 – рецепторларының тежегіштері (циметидин т.б.)

	бәсеңсітеді. Сондықтан хинидин мен циметидинді бірге
	қабылдағанда организмнің тіндері мен қанында хинидиннің
	мөлшері	40%-ға		көбейеді.		Циметидин			теофиллиннің
	организмде ыдыратылуы мен одан сыртқа шығарылуын 2,5 есе
	баяулатады.
73	Гентамицин		бүйрек		арқылы	сыртқа		шығарылу		кезінде
	фуросемидпен		өзара		әрекеттесіп,			қан	сұйығында
	фуросемидтің деңгейін бірнеше есе арттырады. Содан оның
	әсерінен саңыраулық және, жүрек ырғағының бұзылыстарына
	әкелетін, ауыр гипокалиемия дамиды.
	Салицилаттар мен сульфаниламидтер несептің қышқылдығын
	арттырып, метотрексаттың несеппен шығарылуын азайтады.
	Содан ол организмде ұзақ сақталып, бауырдың беріштенуі,
	панцитопения, анорексия, іш өтулер дамуына әкеледі.
	Дәрілердің		уытты		әсерлері		организмнің			даралық
	реактивтілігінің ерекшеліктеріне байланысты дамуы да
	ықтимал. Олардың дамуында, жоғарыда келтірілген бауыр мен
	бүйрек қызметтерінің жеткіліксіздігінен басқа, адамның
	тұқым қуалаушылығына қарай дәрілердің фармакологиялық
	өзгеру ерекшеліктері де маңызды орын алады. Содан олардың
	организмде		ыдыратылу		жылдамдығы			әртүрлі		болады.
	Адамдардың арасында дәрілерді «шапшаң							тотықтыратын» және
	«шабан тотықтыратын» топтар кездеседі. Ақ нәсілді
	адамдардың 5-9%-да дәрінің ферменттік тотығуы өте баяу
	өтеді. Сол себепті дәрі организмге қауіп төндіретін
	мөлшерлерде жиналып қалуы мүмкін.
				Дәрілік аллергиялар.
	Көптеген дәрілердің әсерлерінен аллергия дамиды.
	Сондықтан	дәрілік		аллергиялар			дәрілердің			жағымсыз
	әсерлерінің өте кең тараған түріне жатады. Олар
	дәрілерден барлық асқынулардың 50%-ын құрайды және дәрі
	қабылдайтын адамдардың 10-20%-да кездеседі.
	Дәрілік аллергиялардың ерекшеліктері:
	● дәрілердің ең аз мөлшерлерінен дамиды және оның
	мөлшері мен аллергияның ауырлық дәрежесінің арасында
	ешқандай заңдылық байқалмайды. Кейбір адамдарда аз
	мөлшердегі дәрілерден ауыр, адам өміріне қауіп төндіретін
	аллергиялық серпілістер байқалса, басқаларында									дәрінің
	көп мөлшерінен оның жеңіл көріністері байқалуы мүмкін;
	● аллергиялық			серпілістер			дәріні тек			қайталап

қабылдаудан дамиды. Тағам өндірістерінде малдар мен құстардың індеттерінен сақтандыру үшін дәрілік қоспаларды кеңінен пайдаланылатынын еске алсақ, көпшілік ол дәрілерді қабылдағанынан бейхабар болуы ықтимал;

●аллергияның көріністері дәрінің қасиетінен, организмге енгізу жолдарынан және адамның өзінің даралық ерекшеліктерінен байланысты болады;

●кезкелген дәрі аллерген бола алады.

Бөтен	текті	(емдік)		қан	сарысулары,		екпелер,
жануарлардан алынатын ферменттік					және гормондық		дәрілер
74 (инсулин,	тиреоидин,			глюкокортикоидтар),			қанның
нәруыздары	(әлбумин,		гамма-глобулин),			өсімдіктердің

фитопротеиндері өте қуатты антигендер болады.

Көптеген дәрілер организм нәруыздарымен байланысқаннан кейін ғана кешендік антигенге немесе шынайы аллергенге ауысатын майда молекулалы заттарға жатады. Оларды

гаптендер дейді.

Дәрілік аллергия дамуына қолайлы ықпалдар:

●организмнің тұқым қуалаушылыққа бейімділігі;

●өзін-өзі емдеуге дәрілерді қалай болса солай бақылаусыз қабылдау;

●дәрілерді науқастың ұзақ мерзім, әсіресе бірнеше мәрте қайталап, қабылдауы;

●сау адамдардың кәсіби міндеттеріне байланысты дәрілермен жанасуы;

●науқас адамдарға көптеген дәрілерді орынсыз тағайындау;

●антигені бойынша ұқсас дәрілерді тағайындау;

●организмнің антигенге сезімталдығын көтеретін дәрінің белсенділігі, оның физикалық-химиялық құрамы;

●организнің реактивтілігін дәрігердің дұрыс бағаламауы, бауыр мен бүйрек ауруларына назар аудармауы;

●дәрілерді пайдаланар алдында теріде аңғарымдық сынамалар өткізу;

●тұрғындардың арасында кеңінен екпелер жасау және емдік сарысуларды қолдану.

Организмнің реактивтілігі аллергияның пайда болуында, оның өтуі мен салдарларында өте маңызды орын алады.

Тұқым қуалаушылыққа бейімділік, майда саңырауқұлақтармен терінің бүліністері, созылмалы жұқпалардың ошақтары болуы, қосанжарласқан аллергиялық аурулар (поллиноз, кеңірдекшелік демікпе, тағамдық

аллергиялар) дәрілік аллергия дамуына қолайлы ықпал етеді. Олардың дамуында кейбір антигендерге организмнің иммундық жүйесінің жауап қайтаруға деген тектік

ерекшеліктері маңызды болады. Әрбір антигенге иммундық жауап қайтару адамның тегіне байланысты. Тін үйлесімділігінің үлкен кешенінің (МНС, ағылш. Major histocompatibility complex) антигендері түзілуін қадағалайтын Irгеннің (ағылш. Immune response – иммундық жауап), сонымен бірге комплементтің кейбір құрамбөлшектерінің құрылуын қадағалайтын гендердің қызмет атқаруларынан организм реактивтілігі тікелей байланысты болады. Иммундық жүйе тізбектерінің жұмыстарындағы тұқым қуатын немесе жүре пайда болған кемістіктер аллергия

75 дамуына әкеледі. Мәселен, Т-супрессор жасушаларының төмен белсенділігі Ig E артық түзілуіне және әртүрлі аллергендерге, соның ішінде дәрілерге, организмнің сезімталдығын көтереді. Сөлденістік (секрециялық) Ig A

тапшылығы	тыныс		алу	және	асқорыту	жолдарының
аллергендерге		өткізгіштігін			арттырады.	Осыдан	ол

аллергендерге организмнің сезімталдығы көтеріледі.

Тұқым қуалаушылыққа бейімділік дәрілік аллергияның көп жақты түрлерін қалыптастырады. Содан бір адамда химиялық құрылымы, фармакологиялық әсері әртүрлі көптеген дәрілерге аллергия дамиды және ол тағамдық заттарға, өсімдік тозаңдарына немесе т.б. аллергендерге аллергия дамуымен қабаттасады.

Организмде созылмалы жұқпа ошақтары болғанда дәрілік аллергия жиі дамиды. Өйткені бұл кездерде:

●ұзақ мерзім көптеген дәрілермен емдеу қажеттігі болады;

●бүлінген шырышты қабықтар арқылы аллергендердің (дәрілердің) көптеп организмге енуі болады;

●иммундық жүйенің белсенділігі жоғары болады;

●организмнің табиғи қорғаныстық жүйелерінің (пропердиннің, комплементтің, лизоцимнің т.б.) деңгейі аз болады. Осыдан дәрілердің иммундық қабілетті жасушаларға өтіп кету мүмкіншілігі артады;

●жұқпалар дәрілердің артығын ыдырататын және олардың сыртқа шығарылуын қамтамасыз ететін ағзаларға теріс ықпал етеді;.

●жұқпалар Ig E артық түзілуіне, биологиялық белсенді заттардың тез босап шығуына және комплемент жүйесінің әсерленуіне қолайлы ықпал етеді.

Осы себептерден өкпе туберкулезімен ауыратын адамдарда дәрілік аллергияның дамуы 8 есе жиі кездеседі. Бұндай

жағдай ауру	туындатқан	себепкер	ықпалдың	арнайылығына
және емдеу	үшін көп дәрілер қолданылуына байланысты
байқалады.	Тыныстық	вирустық	жұқпалар	тыныс	алу

жолдарының аллергенге өткізгіштігін көтереді, кеңірдекшелердің тегіс салалы еттерінің биологиялық белсенді заттарға сезімталдығын арттырады.

Дәрілік аллергия дамуының жиілігі адамның жасына, жынысына, организмде нәруыздар түзілу және антидене өндірілу қарқынына байланысты. Ол 10-40 жас аралығындағы жастарда жиі кездеседі. Егде тертқан адамдарда ол салыстырмалы түрде біршама сирейді.

Қазіргі адамдардың көптеген химиялық заттармен (аллергендермен) жанасуы дерттік арнайы реактивтілік

76 қалыптастырады.

Дәрілік аллергиялардың ауырлық дәрежесі мен даму жылдамдығы организмге дәрінің енгізілу жолына байланысты болады. Олар дәріні ішек-қарын жолдарынан тыс (көктамырға, бұлшықет ішіне, тері астына және деммен) егізгенде жиі дамиды. Дәріні ішу арқылы қабылдағанда аллергия біршама жеңілірек өтеді.

Жаңа туған нәрестелерде биологиялық тосқауылдардың антигенге өткізгіштігі жоғары болғандықтан дәрілерді теріге жағу, қосымша тағамдарға қоспалар ретінде қолданылу организмнің оларға сезімталдығын көтеріп, артынан сол дәрілерге аллергия дамуына әкелуі мүмкін.

Дәрілік аллергиялардың жіктемелері. А.Д. Адо дәрілік аллергиялық серпілістердің даму жылдамдығына қарай үш топқа ажыратты:

● 1-ші топқа жіті түрдегі серпілістер жатады. Олар организмге дәрі қайталап түскеннен кейін ілезде немесе бір сағат ішінде дамиды. Бұларға мысал ретінде анафилаксиялық сілеймені (шокты), есекжемді, Квинке ісінуін, кеңірдекшелік демікпе ұстамаларын, жіті гемолиздік анемияны келтіруге болады.

●2-ші топқа жітілеу түрдегі серпілістер жатады. Олар дәрі енгізгеннен кейін бірінші тәулік ішінде дамиды. Мәселен, агранулоцитоз, тромбопения, дәрілік қызба.

●3-ші топқа созылыңқы түрдегі серпілістер жатады.

Олар организмге дәрі қайталап түскеннен кейін бірнеше тәулік, апталар ішінде дамиды. Мәселен, сарысулық ауру, аллергиялық васкулиттер, дәрілік гломерулонефрит, миокардит, гепатит, панциопения т.б.

Дерттік үрдістердің ауырлық дәрежесіне, бүлінген ағзалар мен жүйелеріне қарай аллергиялық серпілістерді тұтас денеге жайылған (мәселен, анафилаксиялық сілейме, сарысулық ауру) және орныққан (мәселен, жанаспалы дерматит, Артюс ерені) – деп ажыратылды.

Аллергиялық серпілістердің даму жолдарына қарай:

анафилаксиялық (реагиндік), цитотоксиндік, иммундық кешендік және жасушалардың қатысуымен дамитын – деп төрт түрге ажыратады (Аллергия тақырыбын қараңыз)

Жалған аллергия. Клиникалық көріністері аллергиялық серпілістерге өте ұқсас болып келеді. Бірақ олардан жалған аллергияның айырмашылығы болып, оның иммундық жүйенің қатысуынсыз өтуі есептеледі. Ол организмнің дәрілермен бір мәрте түйісуінен-ақ дамиды. Бұл кезде жалған аллергияның дамуында дәрілердің әсерлерінен лаброциттердің, қан базофильдерінің, комплемент жүйесінің

77 туа біткен немесе жүре пайда болған жауап қайтару ерекшеліктері маңызды орын алады. Осыдан дәрілердің әсерлерінен көрсетілген жасушалардан биологиялық белсенді заттардың (гистамин, серотонин, простагландиндер, лейкотриендер) босап шығуы артып кетеді. Оларды дер кезінде әсерсіздендіру жүйелерінің жеткіліксіздігінен организмнің дерттік жауап қайтару қабілеті қалыптасады.

Жалған аллергиялық серпілістер наркоздық емес аналгетиктерге, рентгенайқындағыш заттарға, қан сұйығын алмастыратын ерітінділерге т.с.с. дәрілерге жиі дамиды.

Олардың дамуында мына тетіктердің маңызы болуы ықтимал:

●гистаминдік;

●комплемент жүйесі шамадан тыс әсерленіп кетуі;

●арахидон қышқылы алмасуының бұзылыстары.

Жалған аллергиялық серпілістердің гистаминдік тетігі.

Биологиялық сұйықтарда бос гистаминнің деңгейі көбейіп кетеді. Ол нысана жасушалардың Н1 – және Н2 - рецепторлары (қабылдағыштары) арқылы бүліндіргіш әсер етеді. Н1 – қабылдағыштары кеңірдекшелердің тегіс салалы еттерінде және қан тамырларында болады. Н2 – қабылдағыштары асқазанның шырышты қабығының іргелік жасушаларында кездеседі. Гистаминдік қабылдағыштар лимфоциттерде, лаброциттерде, базофильдерде, венулалардың эндотелий жасушаларында т.б. болады. Гистамин кеңірдекшелердің қатты жиырылуын, тері венулаларының кеңеюін және олардың қабырғаларының өткізгіштігі көтерілуін туындатады. Содан бронхоспазм, терінің қызаруы және ісінуі, артериялық қысым төмендеуі сияқты әйгіленімдер байқалады.

Жалған аллергия кезінде гистаминнің көбеюі мына жағдайларда болуы мүмкін:

● дәрілердің лаброциттер мен базофильдерге тікелей әсер етуінен олардың түйіршіктері сыртына шығарылудан немесе бұл жасушалардың қабылдағыштары әсерленіп кетуден

гистамин босап шығуы байқалады;
●	гистаминді	бейтараптайтын	тетіктердің
жеткіліксіздігі кезінде.		Организмде оны	бейтараптайтын

бірнеше тетіктер бар. Диаминоксидаза, моноаминоксидаза т.б. ферменттер гистаминді тотықтырады. Сонымен бірге қан сұйығы нәруыздарымен және гликопротеидтермен ол байланыстырылып, әсерсіздендіріледі. Осындай көптеген

гистаминді әсерсіздендіру	жолдарының жеткіліксіздігінде
ол организмде жиналып қалады;
● тағамдық заттармен	( ысталған шұжық, балық

78консервілері, шоколад т.с.с.) гистамин организмге көптеп түскенде;

●амин қышқылдарынан карбоксил тобын ажыратып алатын ішек бактериялары көбейіп кетуімен байқалатын дәрілердің әсерлерінен дамитын дисбактериоз кезінде гистидиннен

гистамин түзіледі.

Комплемент жүйесі шамадан тыс әсерленіп кетуі.

●дәрілердің әсерлерінен комплемент жүйесі артық

әсерленіп, оның көптеген құрамбөлшектері (С4а , С2в , С3а , С5а т.с.с.) құрылады. Олар лаброциттерден, базофилдерден, нейтрофилдерден, тромбоциттерден биологиялық белсенді заттарды, цитокиндерді босатып шығарады және анафилаксиялық сілейме дамуына дейін әртүрлі аллергияға ұқсас серпілістер дамытады.

●рентгенайқындағыш заттар, декстрандар т.б. дәрілер эндотелий жасушаларын бүліндіріп Хагеман факторын әсерлендіреді. Ол комплемент жүйесінің белсенділігін арттырады

●дәрілерді ұзақ қабылдау бауырға теріс әсер етіп, онда түзілетін комплементтің 1-ші құрамбөлшегінің бәсеңсіткіші азаяды. Осыдан комплемент жүйесі әсерленіп, Квинке ісінуі тектес жалған аллергия дамиды.

Арахидон қышқылы алмасуының бұзылыстары.

Нейтрофилдердің,	макрофагтардың,		тромбоциттердің,
лаброцитердің	т.б.	жасушалардың	қабықтарындағы

фосфолипидтерден дәрілер арахидон қышқылын босатып шығарады. Оның молекулалық тетіктері өте күрделі. Солардың ішінде дәрілердің жасуша мембраналарында метилтрансфераза ферментінің белсенділігін көтеруі, олардың ішіне кальций иондарын көптеп енгізуі белгілі. Кальций фосфолипаза А2-ні әсерлейді. Ол өз алдына фосфолипидтерден арахидон қышқылын ажыратады. Бұл қышқыл

циклоксигеназа	және	липоксигеназа	ферменттерінің
қатысуымен	алмасуға	ұшырайды.	Бірінші	жолында
простагландиндер Е2 ,		F2α , Д2 ,	екінші	жолында

лейкотриендер А4 , В4, С4 , Д4 , Е4 түзіледі. Бұлар қабыну, ісіну, бронхоспазм дамуына, жүрек қызметі бұзылыстарына әкеледі. Стероидтық емес қабынуға қарсы дәрілерді қабылдау арахидон қышқылының бұзылыстарын туындатады. Бұл кезде:

●циклоксигеназа ферментінің тежелуінен простагландин

Етүзілуі азаяды

●дәрілер липоксигеназа ферментінің белсенділігін арттырудан лейкотриендер түзілуі көтеріледі. Мәселен,

аналгетиктер циклоксигеназаның белсенділігін азайтып,

79лейкотриендердің өндірілуін көбейтеді. Лейкотриендер ұзақ мерзімді бронхоспазмға әкеледі.

Жалған аллергиялар жүйелік және жергілікті қанайналым бұзылыстарымен, қан тамырлары қабырғаларының өткізгіштігі көтерілуімен, кеңірдекшелердің, ішектердің тегіс салалы еттерінің жиырылуымен, жүйкелік қабылдағыштардың тітіркенулерімен, қабыну дамуымен, жасушалардың

бүліністерімен көрінеді.

Идиосинкразия.

Идиосинкразия (гр. idios – әдеттен тыс, күтпеген, өзіндік, synkrasis – араласу) – деп организмнің тегіне байланысты немесе белгілі бір дерттің зардабынан жүре пайда болған кейбір дәрілерге оның дерттік көтеріңкі серпілісін айтады. Оның даму негізінде зат алмасуларына қатысатын белгілі бір ферменттің болмауы немесе белсенділігі төмен болуы жатады және ол мына жағдайлармен көрінеді:

●дәрілердің тіпті аз мөлшерлеріне адамның қатты сезімталдығымен;

●дәрілердің тіпті көп мөлшерлерінен емдік нәтиженің болар болмас болуымен;

●дәрінің фармакологиялық әсері бағытталмаған басқа жүйелерді өзгертулерімен - айқындалады.

Мәселен, кейбір безгекке қарсы дәрілерді (примахин,

акрихин), ауырусынуды және дене қызуын басатын (фенацетин, аспирин), нитрофурандарды, сульфаниламидтерді т.б. тотықтырғыш қабілеті бар дәрілерді глюкоза-6- фосфатдегидрогеназа (Г-6-ФДГ) ферменті тапшылығы бар науқастар қабылдағанда гемолиздік анемия дамиды.

Жас балаларда глюкуронилтрансфераза ферментінің белсенділігі төмен болудан левомицетинмен емдеу ауыр уыттануға әкеледі. Содан дене қызымы, артериялық қысым күрт төмендейді, цианоз, іш кебуі, тыныстың тарылуы байқалады. Сондықтан 12жасқа дейінгі балаларға левомицетин тағайындауға болмайды.

Дәрілердің өспе туындататын (канцерогендік) әсері.

Адамдарда торотрастың, күшаланың бейорганикалық қосындыларының, кейбір цитостатикалық дәрілердің өспе туындатаны белгілі. Цитостатиктердің ішінде циклофосфамид жиі өспе дамытады. Оны қабылдағаннан кейін 14-85 айдан соң қуықта, емшекте, өт қабында және анабезде обыр өспесі дамитыны белгілі. Ішіп қабылдайтын бала бітірмейтін дәрілердің де өспе туындататын әсері әдебиеттерде жарияланған.

Дәрілік заттар шынайы канцерогендер немесе

80проканцерогендер түрлерінде әсер етулері ықтимал. Шынайы канцероген ретінде күшаласы бар дәрілер, хлорнафазин әсер етеді. Олар организмде ешбір өзгерістерге ұшырамай тікелей өспе туындатады (Л.М. Шабад, 1968, Б. Т. Билицкий, Я.В. Шпарик, 1984). Торотраст, изониазид, уретан, эстрогендер проканцерогендерге жатады. Олар организмге түскеннен кейін химиялық өзгерістерге ұшырап, канцерогендерге айналады. Кейбір дәрілер, өз беттерінше өспе туындатпай, өспеге айналған жасушалардың өсіп-өсуін күшейтеді. Оларды промоторлар дейді.

Эстрогендер әрі өспе өсуіне күшейткіш, әрі жасушалардың өсіп-өнуін қадағалайтын гендерге уытты әсер етеді. Олардың гендерге уытты әсері әйелдердің жасы ұлғаюы кездерінде эстрогендерді қабылдайтын рецепторлар азайғанда және бұл гормондардың алмасуы өзгергенде (катехолэстрогендердің бос радикалдары құрылғанда) байқалады. Кексе әйелдер эстрогендерді ұзақ қабылдаудан жатырда обыр өспесінің даму қаупі 4-8 есе артады.

Дәрілер	иммунитетті	әлсіретіп,	өспеге	қарсы
организмнің	төзімділігін	азайтады.		Мәселен,

иммунодепрессанттарды қолданудан өспе өсуі жүздеген есе

жиілеп кетеді.
Дәрілердің	өспе	туындататын	әсері	әлі	толық

зерттелмеген. Жорамал бойынша олар жасушалардың өсіп-

өнуін	қадағалайтын		гендердің	(протоонкогендердің,
супрессор-гендердің,			апоптоздың	гендерінің)	нүктелі
мутациясын туындатады.
Дәрілердің іштегі			ұрық дамуына теріс (тератогендік)
			әсері.
Жүкті әйелдер қабылдағанда кейбір дәрілер бала жолдасы
арқылы	іштегі балаға		өтіп, ұрық бөлшектерінің кері
сорылып	кетуіне	әкелетіні		дәлелденген.	Дәрінің
әсерлерінен іштегі		баланың өліп		қалуы, түсік	тастау,

ұрықтың кемтарлығы дамуы ықтимал. Дәрілердің