Рокич әдістемесі бойынша құндылықтық бағдарларды зерттеу

Құндылықты бағдарлар жүйесі тұлға бағыттылығының мазмұндық жағын анықтайды және оның қоршаған әлемге, өз-өзіне деген қатынастын негізін, дүниетаным негізін және өмірлік белсенділік мотивациясының ядросын, өмірлік концепция мен «өмір философиясы» негізін құрайды.

Қазіргі уақытта неғұрлым кең тараған құндылықтар тізімін тікелей ранглеуге негізделген М.Рокичтың құндылықтық бағдарларын зерттеу әдісі болып табылады.

М.Рокич құндылықтардың екі класын бөледі:

Терминалды (А тізімі) – жеке тұлғалық жүзеге асудың соңғы мақсаты, оған ұмтылу деген сенім; инструменталды (Б тізімі) - әрекеттің қандай да бейнесі немесе тұлғаның қасиеті қандай да бір жағдаяттарда артық болып табылатынына сенім. Мұндай бөлу дәстүрлі бөлуге, мақсат-құндылықтары және тәсіл-құндылықтарына сәйкес келеді.

Респондентке құндылықтардың екі тізімі (әрқайсысында 18-ден), не алфавиттік тәртіпте қағаз бетінде, не карточкада ұсынылады. Тізімде сыналушы әрбір құндылыққа рангілік нөмер береді, ал карточкалар мәнділігі бойынша орналастырылады. Материалдарды берудің соңғы формасы неғұрлым сенімді нәтижебереді. Алдымен терминалды жиын, сосың инструменталды құндылықтар жиыны ұсынылады.

Нұсқау: «Сізге қазір құндылықтар көрсетілген 18 карточкадан тұратын жиын ұсынылады. Сіздің міндетіңіз - өміріңізді басқаруыңызға қарай оларды Сіздің принциптеріңіз ретінде орналастыру. Әрбір құндылық жеке карточкада жазылған. Карточкаларды ұқыппен оқып, Сізге неғұрлым мәндісін таңдап, оны бірінші орынға орналастырыңыз.Сосың мәнділігі бойынша екіншісін таңдап, біріншіден кейін орналастырыңыз. Ары қарай қалған карточкалардыңбарлығын осы тәртіппен орналастырып шығыңыз. Мәнділігі төмені ең соңындақалады және 18 орынды иеленеді».

Асықпай, ойланып жасаңыз. Егер жұмыс барысында Сіз ойыңызды өзгертсеңіз, онда өзжауабыңызды түзеп, карточкалардың орнын ауыстыра аласыз. Соңғы нәтиже Сіздің шынайы позицияңызды бейнелеу керек.

Экспериментаторға нұсқау:

Сыналушыға құндылықтардың екі тізімі (әрқайсысында 18-ден), не алфавиттік тәртіпте қағаз бетінде, не карточкада ұсынылады. Тізімде сыналушы әрбір құндылыққа рангілік нөмер береді, ал карточкалар мәнділігі бойынша орналастырылады. Материалдарды берудің соңғы формасы неғұрлым сенімді нәтиже береді. Алдымен терминалды жиын, сосың инструменталды құндылықтар жиыны ұсынылады.

А тізімі:

- белсенді іс-әрекеттік өмір (өмірдің эмоционалды қаныққандығы);

- өмірлік даналық (өмірлік тәжірибемен жететін пікірдің кемелділігі және ақылды ой);

- деңсаулық (физикалық және психикалық);

- қызықты жұмыс;

- табиғат және өнердің әдемілігі (табиғаттағы және өнердегі сұлулықты бастан кешіру);

- махаббат (сүйікті адамымен рухани және физикалық жақындық);

- материалды қамтамасыз етілген өмір (материалды қиындықтың жоқ болуы);

- жақсы және сенімді достардың болуы;

- қоғамдық мойындау (қоршағандарды, ұжымды, жұмыс бойынша азаматтарды сыйлау);

- таным (өзінің білімін, дүниетанымын, жалпы мәдиентті, интеллектуалды дамуды кеңейту мүмкіндігі);

- өнімді өмір (өзінің мүмкіндіктерін, күш және қабілеттерін максималды толық қолдану);

- даму (өз-өзімен жұмыс жасау, үнемі физикалық және рухани жетілу);

- көңіл көтеру (уақытты жақсы өткізу, міндеттердің жоқ болуы);

- еркіндік (дербестілік, пікір және қылықтардан тәуелсіздік);

- бақытты отбасылық өмір;

- басқалардың бақыты (әл-ауқат, басқа адамдарды, барлық халықты, адамзатты жетілдіру және дамыту);

- шығармашылық (шығармашылық іс-әрекеттің мүмкіндігі);

- өз-өзіне сенімділік (ішкі үйлесімділік, ішкі қарама-қайшылықтан, күдіктен еркіндік).

Б тізімі

- жоғарғы сұраныстар (өмірге деген жоғарғы талаптар және жоғарғы талаптану);

- жарқын жүзділік (сықақ сезімі);

– орындаушылық (тәртіптілік);

– тәуелсіздік (дербестікке, шешім шығаруға деген қабілеттілік);

– өзінің және басқалардың кемшіліктеріне келісе алмаушылық;

– білімділік (білімнің кеңдігі, жоғарғы жалпы мәдениет);

– жауапкершілік (абырой сезімі, өз сөзінде тұра білу);

– рационалдылық (дұрыс және логикалық ойлау қабілеті, ойластырылған, рационалды шешімді қабылдау);

– өз-өзін бақылау (ұстамдылық, өзіндік тәртіп);

– өз пікірінде, көз-қарасында тұра алу батылдығы;

– күшті ерік-жігер (өз дегенінде тұра алу ептілігі, қиындықтардан қашпау);

– шыдамдылық (басқалардың пікіріне және көз-қарастарына, басқалардың жіберген қателерін және адасуларын кешіре алу ептілі);

– көз-қарастың кеңдігі (басқаның көз-қарасын түсіне алу ептілігі, басқалардың талғамын, салтын, әдетін сыйлау);

– әділдік (шыншылдық, адалдық);

– істегі тиімділік (еңбек сүйгіштік, жұмыстағы өнімділік);

– сезімталдық (қамқор болу).

Әдістеменің артықшылығы зерттеуді жүргізудегі және нәтижелерді өңдеудегі әмбебаптылығы, қолайлығы және үнемділігі болып табылады, стимулдық материал (құндылықтар тізімі) ретінде, нұсқау ретінде де түрлендіруге икемді. Оның мәнді кемшілігі әлеуметтік қалаушылықтың, шынайылылықтың болмау мүмкіндігінің әсер етуі болып табылады. Сондықтан да бұл жағдайда диагностикалау мотивациясы, тестілеудің еркін сипаты және психолог пен сыналушы арасында байланыстың болуы ерекше рөлде ойнайды. Әдістемені сараптамалық іріктеу мақсатында жүргізуге ұсынбайды.

Көрсетілген кемшіліктерді жеңу үшін және құндылықтық бағдар жүйесіне неғұрлым терең ену үшін нұсқауды өзгертуге болады, бұл қосымша диагностикалық ақпарат береді және неғұрлым негізделген қорытынды жасауға мүмкіндік береді. Негізгі сериядан кейін, сыналушыға келесі сұрақтарға жауап бере отырып, карточкаларды ранглеуді сұрау керек:

1. «Осы құндылықтар Сіздің өміріңізде қандай тәртіппен және қандай дәрежеде (пайызда) жүзеге асырылған?»

2. «Армандағаныңыздай болатын болса, осы құндылықтарды қалай орналастырар едініз?»

3. «Сіздің көз-қарасыңыз бойынша, барлық қатынаста жітілген адам мұны жасар ма еді?»

4. «Сіздің пікіріңізше, адамдардың көпшілігі, мұны қалай жасар еді?»

5. «Сіз 5 немесе 10 жыл бұрын, мұны қалай істер едініз?»

6. «Сіз 5 немесе 10 жылдан кейін, мұны қалай істер едініз?»

Құндылықтар иерархиясын талдай отырып, сыналушылардың мазмұндық блокпен түрлі негіз бойынша оларды топтастыруына назар аудару керек. Мысалы, «нақты» және «абстрактілі» құндылықтар, кәсіби өзін-өзі жүзеге асыру және жеке өмір құндылықтары деп бөлінеді. Инструменталды құндылықтар этикалық құндылықтар, қарым-қатынас құндылықтары, жұмыс құндылықтары; жеке тұлғалық және конформистік құндылықтар, альтруистік құндылықтар, өзін-өзі жетілдіру құндылықтары және басқаларды қабылдау құндылықтары және т.б. деп топтастырылуы мүмкін. Бұл құндылықтықбағдар жүйесін субъективті құрылымдаудың барлық мүмкіндігі емес. Психолог жеке тұлғалық заңдылықты таба алу керек. Егер ешқандай заңдылық анықталмаса, онда респондентте құндылықтар жүйесі қалыптаспаған немес шынайы емес жауап деп болжауға болады. Зерттеуді дербес жүргізген дұрыс, алайда топтық тестілеуді де жүргізуге болады.

Практикалық сабаққа әдіснамалық нұсқаулар мен ұсыныстар.

Құндылықты бағдарлар бойынша Қазақстанда қорғалған ғылыми жұмыстарға шолу жасау.

БӨЖ үшін тапсырмалар:

1. Тұлға бағыттылығы түсінігі.

2. Этномәдени құндылықтарының ерекшеліктері.

3. Құндылықтық бағдардың тұлғаның өзіне бағытталуы.

4. Экспериментті бір сыналушыға жүргізу, мәліметтерді өңдеу.

5. Алынған нәтижелерді интерпретациялау. Қорытындылар.

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:

1. Методики психодиагностики в учебно-воспитательном процессе / Сост. В.В. Гришин, П.В. Лушин. – М.: ИКА "Москва". 2000. С.64.

2. Методики психодиагностики в учебно-воспитательном процессе / Сост. В.В. Гришин, П.В. Лушин. – М.: ИКА "Москва". 2001.

3. Психологические тесты. В 2х томах. Под ред. А.А.Карелиной. –М., 2000.

4. Шеврандин Н.И. Социальная психология в образовании –М., 2005.

6-апта (4 сағ)

Тақырып 1. Тұлғаның өзара қатынастарын зерттеу.

Мақсаты: Т.Лири әдістемесін қарастыру.

Сұрақтар: Т.Лири әдістемесі: мақсаты, міндеттері, жүргізу процедурасы. Т.Лири әдістемесінің 8 октантасының сипаттамалары және мәліметтерді интерпретациялау тәсілдері.

Тақырып бойынша негізгі түсініктер: доминанттылық, бағынушылық, агрессивтілік, досжарандық.