10.2. Утварэнне бсср. Стварэнне Літоўска-Беларускай Рэспублікі

У сярэдзіне лютага 1919 г. Чырвоная Армія, якая наступа-ла ўслед за германскімі войскамі, што пакідалі акупіраваныя тэрыторыі, замацавалася на лініі Вільня - Ліда - Слонім -Агінскі канал - Сарны. Такім чынам, амаль на ўсёй тэрыто-рыі Беларусі аднавілася савецкая ўлада. Пры гэтым праблема беларускай дзяржаўнасці яшчэ болып абвастралася ў сувязі з развязваннем грамадзянскай вайны і замежнай інтэрвенцыяй у Савецкай Расіі.

Падзеі і факты, звязаныя з абвяшчэннем Беларускай Савец-кай Сацыялістычнай Рэспублікі, добра вядомыя і дастаткова асвятляюцца ў курсе "Гісторыя Беларусі". Наша задача - рас-крыць праблему ўтварэння БССР з гісторыка-прававога пункту гледжання і спыніцца на некаторых фактах, якія слаба асветлены ў літаратуры.

Перш за ўсё адзначым, што ў кіруючых колах Савецкай Расіі, Аблвыканкамзаха і беларускіх камуністычных секцыях погляды на перспектывы дзяржаўнага будаўніцтва ў Беларусі былі рознымі. У кіраўніцтве Паўночна-Заходняга абкама РКП(б) і Аблвыканкамзаха лічылі, што Беларусь павінна ўваходзіць у склад РСФСР у якасці яе адміністрацыйна-тэрытарыяльнай гаспадарчай адзінкі. Кіраўнікі Цэнтральнага бюро (ЦБ) беларускіх секцый пры РКП(б) і Белнацкама пры Наркамаце па справах нацыянальнасцей РСФСР выступалі за тое, каб Беларусь увайшла ў склад РСФСР на правах аўтаноміі. Лідэры БНР, якія адстойвалі поўны суверэнітэт Беларусі, цяпер апынуліся ў эміграцыі і фактычна сышлі з палітычнай сцэны.

У святле сучаснага роскіду палітычных поглядаў можа здацца незвычайным, што менавіта дзякуючы У.І. Леніну Бе-ларусь абвяшчалася незалежнай рэспублікай. Між тым яго пазіцыя з'яўлялася вызначальнай пры прыняцці 24 снежня 1918 г. Пленумам ЦК РКП(б) рашэння аб абвяшчэнні БССР¹. Пленум даручыў Паўночна-Заходняму абкаму разгарнуць падрыхтоўчую работу па нацыянальна-дзяржаўным бу-даўніцтве на Беларусі.

Іншае пытанне - якімі матывамі кіраваўся старшыня СНК РСФСР? На гэта адказаў А.Ф. Мяснікоў у сваім дакладзе на I з'ездзе КП(б)Б, калі была абвешчана БССР. Ён сказаў, што "з утварэннем Беларускай Савецкай Рэспублікі замыкаецца ланцуг усіх савецкіх утварэнняў, якія самавызначаліся, і тым самым закрываецца калідор, праз які рушаць на Савецкую Расію сілы Чорнага Інтэрнацыянала"².

Аналізуючы палітыку ЦК РКП(б) у адносінах да працэсу самавызначэння Беларусі ў канцы 1918 - пачатку 1919 г., ака-дэмік І.М. Ігнаценка, па сутнасці, прыходзіць да такога ж вы-ваду. "Ваенна-палітычнае становішча, - піша ён, - патрабавала ўтварэння БССР, каб зачыніць тым самым акно для пранік-нення імперыялістычных сіл непасрэдна на тэрыторыю Расіі. ЦК РКП(б) меркаваў, што ўтварэнне БССР менавіта ў гэты час будзе садзейнічаць умацаванню міжнароднага становішча Са-вецкай краіны, абароне рэвалюцыі і савецкай улады"¹.

27 снежня 1918 г. у Наркамаце РСФСР пад старшынствам І.В. Сталіна адбылася нарада па пытаннях, звязаных з утва-рэннем БССР. У ёй прынялі ўдзел прадстаўнікі Аблвыкан-камзаха, Паўночна-Заходняга абкама РКП(б) і Белнацкама. На гэтай нарадзе былі вырашаны пытанні аб урадзе Савецкай Беларусі, прыкладных межах рэспублікі, яе кіруючым пар-тыйным цэнтры. Кіраўніцтву Цэнтральнага бюро беларускіх секцый і Белнацкама, у тым ліку Дз.Ф. Жылуновічу і А.Р. Чарвякову, даручалася падрыхтаваць праект Маніфеста Часовага рэвалюцыйнага рабоча-сялянскага савецкага ўрада Беларусі.

30 снежня 1918 г. у Смаленску для абмеркавання пытання аб утварэнні БССР і КПБ Паўночна-Заходні абласны камітэт РКП(б) склікаў VI Паўночна-Заходнюю абласную канферэн-цыю РКП(б), якая і прыняла рэзалюцыю "Аб абвяшчэнні Бе-ларускай Савецкай Сацыялістычнай Рэспублікі". У склад БССР уключаліся Мінская, Гродзенская, Віцебская, Магі-лёўская і Смаленская губерні. Паўночна-Заходняя арга-нізацыя РКП(б) была перайменавана ў КП(б)Б і заставалася, як і ўсе іншыя нацыянальна-тэрытарыяльныя партыйныя ар-ганізацыі, складанай часткай РКП(б). Гэта канферэнцыя аб'явіла сябе I з'ездам КП(б)Б.

ЦК КП(б)Б сумесна з кіраўніцтвам беларускіх ка-муністычных секцый вызначылі персанальны склад Часовага рэвалюцыйнага рабоча-сялянскага савецкага ўрада Беларусі на чале з Дз.Ф. Жылуновічам.

1 студзеня 1919 г. у Смаленску быў абнародаваны Маніфест Часовага рэвалюцыйнага рабоча-сялянскага савец-кага ўрада, які абвясціў утварэнне БССР і асноўныя пала-жэнні дзяржаўнага статуса рэспублікі. Уся ўлада перадавала-ся Саветам рабочых, сялянскіх, батрацкіх і чырвонаармейскіх дэпутатаў; зямля, воды, нетры, фабрыкі абвяшчаліся ўласнасцю народа. Усе законы, дагаворы, пастановы, загады і распараджэнні "як рады і яе слуг, так таксама і нямецкіх,

польскіх і ўкраінскіх акупацыйных улад лічацца несап-раўднымі"¹.

5 студзеня 1919 г. сталіцай БССР стаў Мінск, куды перае-хаў і Часовы ўрад.

3 прававога пункту гледжання працэдура стварэння дзяр-жавы і ўтварэння яе ўладных органаў на аснове рашэння парторганаў можа лічыцца нелегітымнай. Аднак на тым эта-пе РКП(б) праз Саветы ўжо ажыццяўляла ўсе ўладныя функ-цыі і такія рашэнні не толькі мелі юрыдычную сілу, але і ста-навіліся нормай.

Задачу ж надання легітымнасці гэтым актам вырашыў Усе-беларускі з'езд Саветаў, на якім меркавалася прыняць Кансты-туцыю рэспублікі, зацвердзіць герб і сцяг, выбраць ЦВК.

Аднак у перыяд падрыхтоўкі з'езда, 16 студзеня 1919 г., ЦК РКП(б) прыняў рашэнне аб далучэнні да РСФСР Віцебскай, Магілёўскай і Смаленскай губерняў і аб'яднанні часткі БССР, што засталася, з Літоўскай ССР. У рашэнні бы-ло запісана: "ЦК лічыць гэта рашэнне найбольш адпавядаю-чым нашым агульнапалітычным задачам і цалкам адпавя-даючым міжнароднай кан'юнктуры".

Якой жа была гэта кан'юнктура? На жаль, надзвычай складанай як для самой Расіі, так і для Літвы і Беларусі. Ужо ў снежні 1918 г. Ю. Пілсудскі заявіў, што польская дзяржава будзе аднаўляцца ў межах Рэчы Паспалітай 1772 г., а гэта значыць, што ў яе склад павінны ўвайсці беларускія і літоўскія землі.

Рашэнне, прынятае ЦК РКП(б) і асабіста У.І. Леніным Ібстудзеня 1919 г., было выклікана імкненнем захаваць РСФСР як дзяржаву і як правобраз будучай сусветнай Рэс-публікі Саветаў. Адсюль і ленінскія пасылкі аб інтэрна-цыянальным абавязку працоўных Беларусі змякчыць удар імперыялізму па РСФСР і яго ідэя стварэння Літоўска-Беларускай ССР, прызванай, як меркавалася, стаць дзяржавай-буферам паміж буржуазнай Польшчай і Савецкай Расіяй, прадухіліць адкрытую вайну паміж імі.

Як бачым, найвышэйшыя інтарэсы рэвалюцыі ўжо на ста-дыі юрыдычнага афармлення БССР вызначылі яе лёс, і яна фактычна павінна была спыніць сваё самастойнае існаванне.

Цікавы і той факт, што рашэннем ЦК РКП(б) ад 16 студ-зеня 1919 г. былі незадаволены як былыя члены Аблвыкан-камзаха (А.Ф. Мяснікоў), так і члены групы Жылуновіча -Чарвякова. Першыя таму, што хацелі захаваць сваю ўладу, другія зыходзілі з нацыянальнай ідэі. Дз.Ф. Жылуновіч і яго таварышы напісалі ў ЦК РКП(б) пратэст супраць тэрытары-яльнага падзелу Беларусі і запатрабавалі пераглядзець ра-шэнне ЦК. Вынікам гэтага стала іх выключэнне з урада БССР і арышт Жылуновіча. Даследчыкі Р. Платонаў і М. Сташкевіч лічаць, што ЦК РКП(б) ішоў на аддзяленне ад БССР . Магілёўскай і Віцебскай губерняў дастаткова прадумана, бо ведаў пра настрой кіруючых слаёў Полыпчы, якія патраба-валі інкарпарацыі Беларусі. Меркавалася, "што ўключаныя ў склад РСФСР Магілёўская і Віцебская губерні, калі б іншыя тэрыторыі захапіла польская дзяржава, у перспектыве сталі б асновай для адраджэння беларускай дзяржаўнасці"¹.

Думаем, што такая пастаноўка пытання надта гіпа-тэтычная. Тым болып што гісторыя паказала іншае. Так, у ЛітБел не выходзіла ніводнай газеты на беларускай мове, ніхто з беларусаў не ўзначаліў ні ЦВК, ні СНК. Нават у час другога абвяшчэння БССР, аб чым гаворка будзе ісці ніжэй, тэрыторыя Беларусі складалася ўсяго толькі з шасці паветаў Мінскай губерні, а заходняя адыходзіла да Польшчы. Калі ЦК РКП(б) і бальшавіцкі ўрад Расіі і думалі пра адраджэнне беларускай дзяржаўнасці ў выпадку захопу большай часткі Беларусі Полыпчай, то толькі ў плане стварэння на базе Магілёўскай і Віцебскай губерняў новай буфернай дзяржавы паміж капіталістычным Захадам і Савецкай Расіяй. Тут пры-сутнічае хутчэй палітычны разлік, чым імкненне захаваць дзяржаўнасць беларусаў.

Апошняе пацвярджаецца і іншымі фактамі гісторыі. Так, жадаючы адстаяць цэласнасць тэрыторыі Беларусі, ЦК КП(б)Б для перагавораў аб межах накіраваў у Маскву членаў ЦБ Р.В. Пікеля і І.І. Райнгольда. 31 студзеня 1919 г. яны да-лажылі: "Свярдлоў сказаў нам, што ЦК прыняў рашэнне адзінагалосна і іншае рашэнне немагчыма"¹ (маецца на ўвазе рашэнне аб тэрыторыі, якая адышла ад Расіі).

Захаваўся пратакольны запіс сустрэчы Р.В. Пікеля і І.І. Райнгольда з У.І. Леніным. Выслухаўшы іх, старшыня СНК РСФСР адказаў, што рэспубліка буферная і патрэбна пастолькі, паколькі мяжуе з іншымі краінамі. Адказваючы на пытанне аб уключэнні ў склад РСФСР Смаленскай, Віцебскай і Магілёўскай губерняў, У.І. Ленін сказаў, што раз яны не мяжуюць з іншымі краінамі, то іх можна выключыць са складу Беларускай Савецкай Сацыялістычнай Рэспублікі².

Такім чынам, у інтарэсах сусветнай пралетарскай рэвалю-цыі (як аказалася, уяўнай) было спынена нацыянальна-дзяржаўнае будаўніцтва на Беларусі.

2-3 лютага 1919 г. у Мінску праходзіў Усебеларускі з'езд Саветаў у складзе 230 дэлегатаў, на якім Я.М. Свярдлоў за-чытаў пастанову Прэзідыума УЦВК "Аб прызнанні незалеж-насці БССР". Тут жа па прапанове Я.М. Свярдлова было прынята рашэнне аб аб'яднанні БССР з Літоўскай ССР.

Акрамя таго, з'езд прыняў Канстытуцыю БССР, якая поўнасцю адпавядала Канстытуцыі РСФСР 1918 г. і зыходзя-чы з прынцыпу "класавай дэмакратыі" дэкларавала правы працоўнага і эксплуатуемага народа, вызначала структуру органаў улады і кіравання.

Згодна з арт. 6 Канстытуцыі, вышэйшым органам улады ў БССР аб'яўляўся Усебеларускі з'езд Саветаў, а ў перыяд па-між імі - Цэнтральны Выканаўчы Камітэт (ЦВК), які выбіраў-ся з'ездам. ЦВК Беларусі з'яўляўся вышэйшым заканадаўчым, распарадчым і кантралюючым органам БССР (арт. 23). Функ-цыі ўрада ўскладаліся на Вялікі прэзідыум, які фарміраваўсяЦВК (арт. 27, 29). У адрозненне ад Канстытуцыі РСФСР Канстытуцыя БССР не прадугледжвала стварэння СНК. Та-кая структура была ўзята ад Заходняй вобласці. Гэта гаво-рыць пра тое, што Беларусь па-ранейшаму жадалі разглядаць як адміністрацыйную адзінку РСФСР.

Ядро Вялікага прэзідыума склалі былыя "абласнікі" пад кіраўніцтвам А.Ф. Мяснікова.

Некаторыя замежныя даследчыкі лічаць, што калі б не было БНР, то не існавала б і БССР¹. Такога погляду прыт-рымліваюцца і асобныя беларускія гісторыкі. У прыватнасці, прафесар Л. Лойка піша: "...Абвяшчэнне Беларускай Народ-най Рэспублікі (БНР) і дзейнасць яе кіруючых органаў пад-штурхнулі бальшавіцкі ўрад у Маскве да фармальнага прыз-нання права беларускага народа на самавызначэнне і нацыя-нальную дзяржаўнасць"².

Аб'яднанне 27 лютага 1919 г. Літвы і Беларусі ў адзіную Літоўска-Беларускую ССР і яе лёс яшчэ раз пацвердзілі дум-ку, што там, дзе робіцца вялікая палітыка, малыя народы не заўсёды прымаюцца пад увагу. Старшынёй ЦВК новай дзяр-жаўнай структуры са сталіцай ў Вільні стаў К.Г. Цыхоўскі, а СНК узначаліў В.С. Міцкявічус-Капсукас. Літоўска-Бела-руская ССР аб'яднала Мінскую, Гродзенскую, Віленскую, Ковенскую і частку Сувалкаўскай губерні з насельніцтвам больш за 4 млн чалавек³. У жніўні 1919 г. яе тэрыторыя поўнасцю была акупіравана польскімі войскамі.

Фармальна ЛітБел праіснавала да ліпеня 1920 г., калі ад-былося другое абвяшчэнне БССР. 3 пачаткам наступлення польскіх інтэрвентаў ЛітБел гэтак жа хутка памерла, як і на-радзілася, бо, як указвае Я.А. Юхо, "гэта штучнае дзяржаўнае ўтварэнне не адлюстроўвала інтарэсаў ні беларускага, ні літоўскага народаў"⁴.

10.3. Другое абвяшчэнне БССР

Перакінуўшы войскі з Усходняга фронту на Польскі, Чыр-воная Армія спыніла наступленне палякаў і 14 мая 1920 г. перайшла ў контрнаступленне. Аднак з-за недахопу сіл, сла-бага матэрыяльна-тэхнічнага забеспячэння і пралікаў каман-давання савецкія войскі вымушаны былі адысці на зыходныя пазіцыі. Поспех прынесла толькі наступленне ў ліпені 1920 г., а 11 ліпеня быў вызвалены Мінск.

Пры такіх абставінах 12 ліпеня 1920 г. у Маскве быў за-ключаны мірны дагавор паміж буржуазнай Літвой і РСФСР. Разлічваючы на перамогу савецкай улады ў Літве і канфран-тацыю Літвы з Полыдчай, урад РСФСР пайшоў на ўключэнне ў яе склад земляў з гарадамі Гродна, Шчучын, Ашмяны, Браслаў. Віленскі край разам з Вільняй таксама быў прызнаны складанай часткай Літвы.

Падпісанне мірнага дагавора паміж буржуазнай Літвой і РСФСР юрыдычна спыняла існаванне Літоўска-Беларускай ССР¹. Аднак, як указвае Я.А. Юхо, "гэты дагавор для Бела-русі не меў і не мог мець ніякай юрыдычнай сілы, бо ён быў падпісаны іншымі дзяржавамі ў процівагу нормам міжнароднага права"².

Важна адзначыць і другое. Сам факт падпісання дагавора, у якім ішла размова пра беларускія землі, сведчыць пра тое, што лідэры Савецкай Расіі і не думалі раіцца з Беларуссю па тэрытарыяльных пытаннях, як не думалі і пра аднаўленне беларускай дзяржавы.

Дзякуючы паспяховаму наступленню Чырвонай Арміі зноў узнікла ідэя сусветнай рэвалюцыі, таму пра аднаўленне беларускай дзяржаўнасці не магло быць гаворкі. У лепшым выпадку было магчыма прадастаўленне беларусам культура-нацыянальнай аўтаноміі ў межах Мінскай губерні, якая ваходзіла б у склад Расіі як адміністрацыйна-гаспадарчая адзінка. На такіх пазіцыях стаялі В.Г. Кнорын, М.І. Калмановіч, І.І. Райнгольд і іншыя кіраўнікі КП(б)Л і Б. Аднак яны сутыкнуліся з супраціўленнем камуністаў-беларусаў, і перш за ўсё А.Р. Чарвякова, Дз.Ф. Жылуновіча, Дз.Ф. Чарнушэвіча. У сувязі з гэтым ЦК КП(б)Л і Б прызнаў неабходным выступіць з дэкларацыяй аб прызнанні самавы-значэння беларускага народа.

31 ліпеня 1920 г. у Мінску была абвешчана Дэкларацыя аб незалежнасці БССР. Існуе меркаванне, што яна абвяшчалася з мэтай заспакаення мас. Лк бы там ні было, але імкненне беларускага народа да сацыяльнай і нацыянальнай свабоды было ў нейкай меры задаволена. У Дэкларацыі сцвярджалася, што рэспубліка будуецца на прынцыпах "дыктатуры прале-тарыята і выкарыстання ўсяго вопыту Савецкай Расіі". Гава-рылася таксама пра аднаўленне асноўных прынцыпаў арга-нізацыі народна-гаспадарчага жыцця, абвешчаных 1 студзеня 1919 г. Маніфестам рабоча-сялянскага савецкага ўрада і юрыдычна замацаваных у рашэннях I Усебеларускага з'езда Саветаў 2-3 лютага 1919 г. Да склікання чарговага Усебела-рускага з'езда Саветаў улада пераходзіла да Ваенна-рэвалюцыйнага камітэта БССР¹.

У Дэкларацыі аб незалежнасці БССР меліся яшчэ два важныя моманты: указвалася, што рэспубліка з'яўляецца су-верэннай савецкай дзяржавай, і ў самым агульным плане вы-значаліся яе межы. Даслоўна было сказана наступнае: "ССРБ вызначае сваю заходнюю мяжу па этнаграфічнай мяжы паміж Беларуссю і буржуазнымі дзяржавамі, якія з ёй мяжу-юць. Мяжа ССРБ з Савецкай Расіяй і Украінай вызначаецца свабодным выяўленнем волі беларускага народа на павято-вых і губернскіх з'ездах Саветаў у поўнай згодзе з урадамі РСФСР і ССРУ"¹. Думаецца, што гэты запіс не быў выпадко-вым. Ён даваў магчымасць РСФСР пакінуць пад сваёй юрыс-дыкцыяй раней далучаныя землі.

У ліпені 1920 г., калі Чырвоная армія паспяхова рухалася на захад, была рэальная магчымасць аднавіць рэспубліку ў тых межах, якія намячаліся I з'ездам КП(б)Б у студзені 1919 г., аднак гэтага не адбылося. Пасля паражэння савецкіх вой-скаў на Вісле межы маладой рэспублікі заставаліся замацава-нымі толькі на паперы (у рэзалюцыі I з'езда КП(б)Б і ў Дэк-ларацыі ад 31 ліпеня 1920 г.).

У перыяд свайго другога абвяшчэння рэспубліка ад-навілася толькі ў межах Мінскай губерні. Гэта прывяло да канфрантацыі бальшавікоў з беларускімі эсэрамі, якія высту-палі за цэласную і незалежную беларускую дзяржаву. Пача-лася адкрытая барацьба паміж БПС-Р і КП(б)Б. Кіраўніцтва БПС-Р адмовілася падпісаць "Дэкларацыю аб абвяшчэнні незалежнасці ССРБ" у прапанаваным выглядзе, хоць перша-пачаткова выказвалася ў яе падтрымку.

Такім чынам, аналізуючы працэс другога абвяшчэння БССР, можна канстатаваць, што пры яе аднаўленні з дапамо-гай урада РСФСР не магло быць гаворкі аб рэальным суве-рэнітэце ў рамках этнічнай тэрыторыі.

Да такога ж вываду прыйшоў і Я.А. Юхо: "Адноўленая ... Сацыялістычная Савецкая Рэспубліка Беларусь на тэрыторыі шасці паветаў (уездаў) Мінскай губерні хоць і аб'яўлялася незалежнай, аднак фактычна і юрыдычна з'яўлялася аўтаномнай вобласцю ў складзе РСФСР.

... Аўтаномны характар адносін ССРБ з РСФСР асабліва яскрава выяўляўся ў эканамічных, вайсковых і дзяржаўна-палітычных адносінах. Рэспубліка не мела сваіх грошай і фінансавалася з бюджэту РСФСР; арміяй, чыгуначным транспартам, поштай і сувяззю кіравалі з РСФСР, яе закана-даўства дзейнічала і на тэрыторыі Беларусі"².

Пра аўтаномны характар адносін БССР і РСФСР сведчыць і пастанова III з'езда Кампартыі Беларусі (лістапад 1920 г.), у якой аб прававым становішчы рэспублікі сказана наступнае: "Беларусь, з'яўляючыся Сацыялістычнай Савецкай Рэспуб-лікай, адначасова з'яўляецца складанай часткай РСФСР, і ўсе яе органы ў галіне агульных мерапрыемстваў павінны быць падпарадкаваны адпаведным камісарыятам РСФСР, аднак яны павінны мець пэўную свабоду ў галіне вырашэння пы-танняў мясцовага жыцця, у якіх яны павінны кіравацца ЦВКБ і Саўнаркомам Беларусі"¹.

Далейшае канстытуцыйнае афармленне Беларускай ССР было здзейснена на II Усебеларускім з'ездзе Саветаў рабо-чых, сялянскіх, батрацкіх і чырвонаармейскіх дэпутатаў, які праходзіў у Мінску з 13 па 17 снежня 1920 г. З'езд унёс істотныя змяненні і дапаўненні ў Канстытуцыю БССР і за-вяршыў сваю работу выбраннем ЦВК БССР. Дакументы з'езда з'явіліся фундаментам далейшага прававога бу-даўніцтва ў Беларускай ССР.

Між тым польскія войскі, якія перайшлі ў наступленне 16 жніўся 1920 г., занялі значную частку Беларусі. РСФСР вы-мушана была пайсці на перагаворы аб міры. 12 кастрычніка 1920 г. у Рызе былі падпісаны папярэднія ўмовы міру паміж РСФСР і Украінай, з аднаго боку, і Полылчай - з другога, а 18 сакавіка 1921 г. - мірны дагавор, які замацаваў змяншэнне тэ-рыторыі Беларусі. У прыватнасці, да Полынчы адышла ўся Заходняя Беларусь з насельніцтвам больш чым 4 млн чалавек. Віцебская і Гомельская губерні, а таксама заходнія паветы Смаленшчыны па-ранейшаму заставаліся пад юрысдыкцыяй РСФСР. Тэрыторыю ж Беларусі склалі толькі шэсць паветаў Мінскай губерні з насельніцтвам 1,6 млн чалавек.

Заслугоўвае ўвагі прававы аспект ацэнкі перагавораў у Рызе. Нягледзячы на існаванне адноўленай БССР, белару-скую дэлегацыю для ўдзелу ў перагаворах, на якіх выра-шаліся пытанні тэрыторыі рэспублікі, запрасіць не палічылі патрэбным. Гэта падкрэслівае непаўнату, фармальнасць яе дзяржаўнага суверэнітэту на дадзеным этапе.

Са свайго боку Рада БНР, якая працягвала функцы-яніраваць, выступіла з мемарандумам пратэсту супраць пад-зелу Беларусі на дзве часткі і паставіла пытанне аб удзеле сваіх прадстаўнікоў у перагаворах. У адваротным выпадку Рыжскі дагавор для Беларусі не мог мець юрыдычнай сілы, што супярэчыла нормам міжнароднага права. У сувязі з гэ-тым Рэўкомам БССР было прынята рашэнне аб даручэнні дэлегацыі РСФСР прадстаўляць інтарэсы Беларусі на далей-шых этапах перагавораў¹. II Усебеларускі з'езд Саветаў, які праходзіў у снежні 1920 г. у Мінску, пацвердзіў не толькі ас-ноўныя палажэнні Маніфеста рабоча-сялянскага савецкага ўрада ад 1 студзеня 1919 г., але і адобрыў папярэднія ўмовы Рыжскага дагавору.

Аб тым, што дэлегацыя Савецкай Расіі была супраць удзе-Беларусі ў перагаворах у Рызе, сведчыць пісьмо наркама амежных спраў РСФСР Г.В. Чычэрына ў Палітбюро ЦК КП(б) ад 30 снежня 1920 г. Ён пісаў: "...Дэлегацыя застаец-а руска-ўкраінскай, але ўрад РСФСР ...мае паўнамоцтвы ад еларусі. Ісці за межы гэтай камбінацыі немэтазгодна... У ыпадку з'яўлення непасрэдна беларускай дэлегацыі ў Рызе на там разбурыць усе нашы дыпламатычныя камбінацыі"².

Палякі таксама не жадалі, каб у перагаворах "прымала дзел самастойная дэлегацыя ССРБ"³, якая, зразумела, мкнулася да аднаўлення адзінства сваёй тэрыторыі перш за сй за кошт заходняй часткі Беларусі.

Прычынамі адмоўных для Беларусі вынікаў Рыжскага 1921 г.) дагавору былі: няўдачная для РСФСР вайна з олыычай; ідэі сусветнай рэвалюцыі, якім аддавала перава-' расійскае кіраўніцтва і якія перашкаджалі вырашэнню рактычных задач нацыянальна-дзяржаўнага ўладкавання народаў былой царскай Расіі; раскол і слабасць нацыяналь-нага руху, недастатковая падтрымка яго на міжнародным узроўні.

Такім чынам, працэс станаўлення беларускай нацыяналь-най дзяржаўнасці быў надзвычай цяжкім і драматычным. Спецыфічнае геаграфічнае становішча Беларусі, перапляцен-не гістарычных лёсаў беларусаў з лёсамі прадстаўнікоў іншых народаў, і перш за ўсё рускага, польскага, літоўскага, іншыя асаблівасці абумоўлівалі тое, што ў ёй агульнанацыя-нальныя інтарэсы ўступалі месца партыйна-класавым імкнен-ням розных груп насельніцтва. Акрамя таго, праяўляў жыву-часць як вялікарускі, так і вялікапольскі шавінізм.

Зразумела, нельга адмаўляць рэальнасці ажыццяўлення ідэі беларускай дзяржаўнасці ў форме савецкай рэспублікі, аднак пры гэтым неабходна ўлічваць, што ўжо ў пачатку 30-х гг. рэ-альнага суверэнітэту БССР, як і іншыя рэспублікі, не мела. Да таго часу СССР з прычыны самой логікі развіцця цэн-тралізаванай адміністрацыйнай сістэмы, існавання манаполіі бальшавікоў на ўладу поўнасцю ўсталяваўся ў якасці та-талітарнай дзяржавы.