Глава 5

КРЫНІЦЫ IГАЛОЎНЫЯ РЫСЫ ПРАВА ФЕАДАЛЬНАЙ БЕЛАРУСІ

5.1. Агульназемскія, абласныя, валасныя і гарадскія прывілеі (граматы)

Вывучэнне прававой культуры Беларусі паказвае, што яе развіццё вызначалася паступовым пераходам ад звычаёвага да пісанага права. Прыкладна ў XV ст. апошняе становіцца асноўнай крыніцай права на тэрыторыі Беларусі. У ім многія нормы звычаёвага права набылі форму закона ў выглядзе шматлікіх грамат, лістоў, соймавых пастаноў, прывілеяў, ста-тутаў і іншых прававых актаў.

Разгляд крыніц беларускага феадальнага права мэтазгодна пачынаць з характарыстыкі агульназемскіх, абласных, га-радскіх і валасных грамат (прывілеяў), якія ў дзяржаўна-прававым жыцці Вялікага княства Літоўскага мелі асабліва важнае значэнне.

Агульназемскія прывілеі звычайна выдаваліся пры ўступленні новага князя на прастол або пасля якіх-небудзь важных падзей у жыцці дзяржавы. Яны дзейнічалі на ўсёй тэрыторыі ВКЛ (зразумела, і на ўсёй тэрыторыі сучаснай Бе-ларусі) і былі абавязковымі для выканання ўсімі жыхарамі дзяржавы, у тым ліку і службовымі асобамі. У агульна-земскіх прывілеях выкладаліся правы і абавязкі розных кла-саў і груп насельніцтва, замацоўвалася прававое становіціча органаў улады і кіравання, вызначаліся прынцыпы іх узаема-адносін, асвятляліся іншыя пытанні. У названых прывілеях змяшчаліся нормы крымінальнага, цывільнага, дзяржаўнага права, у якіх закраналіся толькі асноўныя палажэнні і прын-цыпы гэтых галін права, напрыклад агульныя прынцыпы крымінальнай адказнасці, асноўныя палажэнні права ўласнасці, спадчыннага, абавязацельнага права і г.д.

Першымі агульнадзяржаўнымі (земскімі) прывілеямі лічыліся тры прывілеі, выдадзеныя ў 1387 г. вялікім князем Ягайлам пасля заключэння з Польшчай Крэўскай уніі (1385). Першы быў выдадзены 20 лютага 1387 г. Ён пачынаўся са сцвярджэння, што нібыта людзі жадаюць прыняць ката-ліцкую веру, а тым, хто яе ўжо прыняў, даруюцца новыя пра-вы і вольнасці. У прыватнасці, прывілей замацоўваў за кож-ным рыцарам ці баярынам (католікам) права свабоднага рас-параджэння нерухомай маёмасцю. Акрамя таго, рыцары, якія прынялі каталіцтва, вызваляліся ад выканання многіх дзяр-жаўных павіннасцей за выключэннем ваеннай і замкавай.

Прывілей 22 лютага таго ж года фактычна дапаўняў пер-шы. Галоўнае яго прызначэнне заключалася ў надзяленні ба-гатымі дарамі і маёнткамі каталіцкага духавенства і касцёлаў. У адпаведнасці з прывілеем усё каталіцкае духавенства, кас-цёлы, кляштары і феадальна-залежныя ад іх людзі выключа-ліся з дзяржаўнай юрысдыкцыі, гэта значыць, што яны вы-зваляліся ад усякага роду службы, павіннасцей на карысць дзяржавы і вялікага князя¹.

Такім чынам, галоўным прызначэннем прывілеяў ад 20 і 22 лютага 1387 г. было прымусовае насаджэнне каталіцкай веры на Беларусі, выкліканае тым, што Ягайла па ўмовах Крэўскай уніі сам прыняў каталіцкую веру і абавязаўся рас-паўсюдзіць яе на тэрыторыі ўсёй дзяржавы. Гэтыя прывілеі паклалі пачатак юрыдычнага афармлення саслоўя шляхты².

Асноўныя палажэнні прывілеяў 1387 г. атрымалі далейшае развіццё ў агульназемскім Гарадзельскім прывілеі 1413 г., які яшчэ болып пашырыў правы феадалаў-католікаў. Разам з тым ён служыў праграмай і заданнем на абмежаванне правоў і дыскрымінацыю ўсіх некатолікаў.

У выніку насаджэння каталіцкай веры сярод феадалаў уз-мацнілася унутрыкласавая барацьба, што з'явілася падставай для прыняцця агульназемскіх прывілеяў 1432 і 1434 гг., якія заканадаўча замацавалі роўнасць у правах праваслаўных феадалаў з феадаламі-католікамі.

Такім чынам, сярод крыніц дзяржаўнага права, якія па-служылі падставай для далейшага юрыдычнага афармлення правоў саслоўя шляхты, прывілеі 1432 і 1434 гадоў мелі пер-шараднае значэнне. Яны стварылі прававыя перадумовы для ўключэння ўсяго класа феадалаў, незалежна ад веравызнан-ня, у прывілеяванае саслоўе шляхты, аб'яднаўшы яе на кла-савай аснове.

Асаблівае месца ў развіцці заканадаўства наогул і дзяр-жаўнага права ў прыватнасці належыць агульназемскаму прывілею 1447 г. У ім былі поўна і грунтоўна выкладзены правы класа феадалаў і саслоўя шляхты, некаторыя прынцы-пы крымінальнага, цывільнага (грамадзянскага) і дзяр-жаўнага права. Прывілей 1447 г. быў не толькі саслоўным актам, ён меў юрыдычнае значэнне для простых людзей, асабліва для гараджан, а таксама пацвердзіў і развіў ідэю, запісаную ў змесце прывілея 1434 г., аб выключэнні феа-дальна-залежнага насельніцтва з ліку асоб, якія знаходзяцца ў непасрэднай залежнасці ад дзяржавы. Гэта азначала, што дзяржаўныя паўнамоцтвы па зборы падаткаў былі перададзе-ны асобным феадалам. Дзякуючы нормам, змешчаным у прывілеі 1447 г., апошнія значна ўмацавалі свой эканамічны і палітычны ўплыў у дзяржаве.

У адпаведнасці з прывілеем (арт. 11) вялікі князь, яго на-меснікі і іншыя службовыя асобы не мелі права прымаць на дзяржаўныя і вялікакняжацкія землі прыватнаўласніцкіх ся-лян. Гэта ж забаранялася рабіць і феадалам. Акрамя таго, за феадаламі замацоўвалася права судзіць залежных сялян. Усё гэта садзейнічала ўзмацненню пазаэканамічнага прымусу. Сяляне і мяшчане прыватнаўласніцкіх гарадоў і мястэчак пазбаўляліся магчымасці шукаць абароны супраць самаволь-ства феадалаў у дзяржаўных органах¹.

Такім чынам, прывілей 1447 г. можна лічыць галоўным прававым актам, які заклаў асновы юрыдычнага афармлення феадальнай залежнасці сялян. Ён забараняў ураду ВКЛ раз-даваць дзяржаўную маёмасць і пасады іншаземцам. Апошняе было накіравана супраць пранікнення польскіх феадалаў на землі Вялікага княства. Прывілеем было значна пашырана кола асоб, за якімі прызнаваліся правы шляхты незалежна ад веравызнання і наяўнасці ў іх гербаў.

Падводзячы вынікі, можна сказаць, што дзяржаўна-прававое значэнне прывілея 1447 г. заключалася ў яго ста-ноўчым уплыве на ўмацаванне тэрытарыяльнай цэласнасці дзяржавы, фіксацыю яе суверэнных правоў і адасобленасці ад кароны Польскай, а таксама на далейшае юрыдычнае афарм-ленне правоў усяго саслоўя шляхты.

Разгледжаныя, а таксама некаторыя іншыя агульназемскія прывілеі (напрыклад, прывілеі Аляксандра Казіміравіча 1492 г., Жыгімонта I 1506 г.) былі накіраваны на ўмацаванне стано-вішча феадалаў, атрыманне шляхтай яшчэ больш важкіх па-літычных правоў і паглыбленне яе ўплыву на дзяржаўныя справы.

Асабліва важнае дзяржаўна-прававое значэнне мелі нор-мы, якія юрыдычна замацоўвалі абмежаванне ўлады вялікага князя і фактычна вызначалі яго прававое становішча не як гасудара-вотчынніка, а як вышэйшай службовай асобы ў дзяржаве. Напрыклад, прывілей устанаўліваў, што вялікі князь не меў права адмяняць або змяняць законы, пастановы і судовыя рашэнні, прынятыя ім сумесна з панскай Радай. Калі пры абмеркаванні якіх-небудзь пытанняў паны-рада не бу-дуць згодны з думкай вялікага князя, то ён абавязаны выкон-ваць тое, што яны параяць. Адсюль робіцца зразумелым, ча-му сучаснікі называлі прывілей 1492 г. "генеральным", гэта значыць асабліва важным, галоўным.

Прывілей Аляксандра з'явіўся важным крокам у закана-даўчым афармленні асноўных прынцыпаў крымінальнага, адміністрацыйнага, цывільнага (грамадзянскага) і шлюбна-сямейнагаправа'.

Жыгімонт I 7 снежня 1506 г. у Гарадзенскім прывілеі пац-вердзіў усе асноўныя палажэнні прывілея 1492 г. У ім больш выразна выявілася абмежаванне ўлады вялікага князя на пра-ва асабіста выдаваць заканадаўчыя акты. "Мы, - запісана ў артыкуле 7 прывілея. - не інакш будзем тлумачыць і дапа-соўваць статуты і зацверджаныя і ўхваленыя да выканання старадаўнія звычаі або ўноў укладзеныя і абвешчаныя і тыя, якія будуць упарадкаваны для агульнай выгады рэспублікі нашай, як пасля грунтоўнага разважання і з ведама нарады і згоды паноў-рады нашых Вялікага Княства Літоўскага"¹. Прывілей заканчваецца абяцаннем захоўваць усе законы і раней выдадзеныя граматы ў поўнай сіле на вечныя часы.

Выданнем прывілея ад 7 снежня 1506 г. практычна завяр-шыўся першы этап развіцця беларускага дзяржаўнага права ў форме прывілеяў, бо "наступныя, выдадзеныя ў 1529, 1547 і 1551 гг., у асноўным пацвярджалі законнасць ранейшых прывілеяў і паўтаралі іх. Яны ўяўляюць цікавасць з пункту погляду формы і спосабаў сістэматызацыі і кадыфікацыі нормаў права"².

Пасля выдання Статута 1529 г. галоўнае значэнне ў раз-віцці права належыць не прывілеям, хаця і яны працягвалі выдавацца, а статутам і соймавым пастановам.

У заключэнне можна сказаць, што ў разглядаемы перыяд агульназемскія прывілеі "ў сваёй сукупнасці ўяўлялі сабой асноўныя законы дзяржавы, г. зн. складалі своеасаблівую канстытуцыю, у якой былі замацаваны асноўныя палажэнні дзяржаўнага і іншых галін права"³.

Землям Беларусі, якія ўвайшлі ў склад Вялікага княства Літоўскага і захоўвалі свае аўтаномныя правы, даваліся аб-ласныя граматы (прывілеі). Гэта рабілася з мэтай юрыдычна замацаваць аўтаномныя правы тых ці іншых тэрыторый, аб-межаваць уладу вялікага князя і яго адміністрацыі. Аўтаномны характар земляў, якія атрымалі прывілеі, праяўляўся ў заканадаўчым замацаванні нормаў мясцовага звычаёвага права, права на мясцовы суд і органы кіравання, права на забеспячэнне аховы маёмасных і асабістых правоў насельніцтва і г.д.

Абмежаванне ўлады вялікага князя можна бачыць на прыкладзе Полацкага прывілея 1511 г., згодна з якім ён не меў права ўмешвацца ў справы мясцовай царквы, дараваць полацкія землі, забіраць вымарачную маёмасць у дзяр-жаўную казну, без згоды жыхароў Полацкай зямлі прызна-чаць ваяводу, а таксама прыцягваць да выканання пагра-нічнай службы. Гэты прывілей ставіць ваяводу - галаву вя-лікакняжацкай адміністрацыі - у залежнае становішча ад вярхушкі палачан. Жыхары вызваляліся ад падводнай па-віннасці, сярэбшчыны, мелі права без пошліны гандляваць на ўсёй тэрыторыі дзяржавы.

Пры ўступленні на прастол новага князя ці пры парушэнні ўстаноўленых граматамі нормаў выдаваліся пацвярджаючыя прывілеі тым землям, якія мелі іх раней. Гэтыя прывілеі ўтрымлівалі нормы раней выдадзеных.

Такім чынам, выдача абласных прывілеяў і іх пацвярджэн-не мелі дзяржаўна-прававы характар, бо сама наяўнасць гэ-тых прывілеяў сведчыла аб асаблівым становішчы дадзенай зямлі ў Вялікім княстве Літоўскім, яе адасобленасці і непадзель-най цэласнасці.

Валасныя прывілеі выдаваліся, як правіла, па хадайніцтве жыхароў той ці іншай воласці з мэтай абароны іх інтарэсаў ад самавольства адміністрацыі. Але трэба адзначыць, што, вы-даючы валасныя граматы і тым самым абмяжоўваючы ўладу службовых асоб, вялікі князь у першую чаргу бараніў інтарэсы не насельніцтва, а дзяржаўнага скарбу, бо са збяд-нелых сялян немагчыма было б збіраць падаткі. Таму змест валасных прывілеяў у асноўным забяспечваў юрыдычнае за-мацаванне павіннасцей і некаторых правоў жыхароў воласці, у тым ліку права выбару старца - прадстаўніка сялянскай мясцовай адміністрацыі. Прыкладам валасных прывілеяў мо-гуць быць прывілеі Падняпроўскім і Задзвінскім валасцям ад 2 кастрычніка 1511 г., каралевы Боны жыхарам Усвяцкай і Азярышчанскай валасцей ад 4 верасня 1535 г., жыхарам Магілёўскай воласці ад 1 ліпеня 1536 г. і інш.¹ У тым выпадку, калі выдадзеныя прывілеі ігнараваліся мясцовымі службо-вымі асобамі, вялікім князем выдаваліся паўторныя.

Такім чынам, агульны аналіз валасных прывілеяў дазваляе ў значнай меры даследаваць характар эксплуатацыі пра-цоўнага народа як феадальнай дзяржавай у цэлым, так і асоб-нымі феадаламі.

Валасныя прывілеі цікавыя і тым, што ў іх змяшчаюцца шматлікія водгукі яшчэ больш старажытных прававых звы-чаяў. Гэта садзейнічае больш поўнаму вывучэнню гісторыі права Беларусі.

Аналіз абласных і валасных грамат дазваляе зрабіць вывад аб тым, што асноўнай крыніцай права гэтых дакументаўбыло мясцовае звычаёвае. Да спецыяльных актаў, якія выдаваліся толькі для гараджан, трэба аднесці прывілеі на магдэбургскае права; прывілеі, што выдаваліся ў сувязі з цяжкім становішчам жыхароў горада, якое магло быць выклікана стыхійнымі бед-ствамі (пажарам, паводкай, ваеннымі дзеяннямі), а таксама самавольствам адміністрацыі; прывілеі, што выдаваліся з мэ-тай развіцця горада і прыцягнення ў яго новых жыхароў².

Разгледзім больш падрабязна граматы на магдэбургскае права. Першымі іх атрымалі жыхары Вільні (1387 г.), Бярэсця (1390 г.) і Гародні (1392 г.). У іх гаварылася, што гараджанам дазваляецца судзіцца і вырашаць свае гарадскія справы па тэўтонскім і магдэбургскім праве і прадастаўляюцца некато-рыя льготы. На працягу XV - XVI стст. граматы на магдэбург-скае права былі выдадзены ўсім буйным гарадам Беларусі, а таксама многім мястэчкам. Гэты прывілей даваўся гарадам вярхоўнай ўладай ВКЛ або (прыватнаўласніцкім гарадам) ула-дальнікам горада. У абодвух выпадках ён выконваў ролю юрыдычнага акта аб самакіраванні гарадоў, спрыяў саслоўнай кансалідацыі гараджан, вызваляў іх ад феадальнай залежнасці. Часта прывілей пашыраў дзеянне магдэбургскага права на прадмесці і сёлы, што належалі мяшчанам'. Тым самым яны атрымлівалі такое ж права валодаць зямлёй, як баяры-шляхта.

Першаступеннае значэнне ў граматах надавалася нормам, што ўстанаўлівалі парадак утварэння і кампетэнцыю га-радскіх органаў кіравання. У прыватнасці, у іх змяшчаліся ўказанні аб вызваленні гараджан ад улады і суда ваявод, ста-растаў і іншых службовых асоб агульнага кіравання і аб пе-радачы ўладных паўнамоцтваў у рукі гарадскога войта, бур-містраў, радцаў (саветнікаў) і лаўнікаў (засядацеляў). Войт прызначаўся на пасаду вялікім князем ці феадалам або вы-біраўся насельніцтвам з заможных шляхціцаў ці мяшчан. Ра-да, якая складалася з радцаў і лаўнікаў, выбіралася з ліку купцоў, багатых майстроў, цэхмістраў. Узначальваў Раду вы-барны бурмістр (ці бурмістры). Паўнамоцтвы войта і бур-містраў у розных гарадах не былі аднолькавыя. Напрыклад, судом другой інстанцыі ў адносінах да войтаўскага суда ў адных гарадах аб'яўляўся суд вялікага князя і Рады (Магілёў, Менск), а ў другіх - замкавы суд старастаў і намеснікаў (Пінск). У Наваградку войт разам з шасцю радцамі выбіраў двух бурмістраў, а ў Пінску бурмістр прызначаўся старастам з чатырох кандыдатаў, якіх прадстаўлялі мяшчане. Гэтыя прыклады сведчаць аб адсутнасці якой-небудзь залежнасці войта і бурмістраў ад асноўнай масы гарадскога насель-ніцтва, а таму няма дастатковых падстаў лічыць іх органамі гарадскога самакіравання. 3 атрыманнем магдэбургскага пра-ва замест улады і суда старасты або намесніка дзейнічала ўлада войта, бурмістраў і радцаў.

Вывучэнне актаў гарадскіх магістратаў дазваляе мерка-ваць, што за рэдкім выключэннем сапраўднае магдэбургскае права ў гарадах ВКЛ не ўжывалася. Так, беларускія гарады не выбіралі бургграфа, а фогт (войт) не толькі ўзначальваў суд, але і быў вышэйшай судовай інстанцыяй у горадзе. Бе-ларускія гараджане не прынялі нормаў магдэбургскага права аб перадачы пасады лаўніка па спадчыне; дзейнічаў прынцып выбрання лаўнікаў радай з ухвалення сходу гараджан і г.д.²

У прывілеях на магдэбургскае права не ўтрымлівалася нормаў крымінальнага, цывільнага, зямельнага і іншых най-больш важных галін права, на аснове якіх складваліся права-адносіны і якімі кіраваліся ў сваёй дзейнасці гарадскія орга-ны. Больш таго, у граматах на магдэбургскае права няма на-ват указанняў, якімі нямецкімі кодэксамі або зборнікамі трэ-ба карыстацца.

У сувязі з гэтым нельга не пагадзіцца з прафесарам Я.А. Юхо, які сцвярджае, што разгляд гарадскіх грамат на ма-гдэбургскае права дае падставу гаварыць, "што ў іх змяшчаліся нормы мясцовага звычаёвага права (асабліва ў частцы льгот і павіннасцей гараджан) і новыя нормы, выпрацаваныя ў працэсе выдзялення гараджан у асаблівае саслоўе феадальнага грамад-ства - мяшчан. Усё гэта дае падставу называць гэтае права не нямецкім, а гарадскім (мяшчанскім) правам Беларусі"¹.

Такі вывад становіцца яшчэ больш абгрунтаваным, калі ўлічваць прававыя нормы шэрагу іншых грамат, якія атрым-лівалі жыхары гарадоў, абласцей і валасцей. Нормамі мясцо-вага пісанага і звычаёвага права рэгуляваліся гаспадарча-эканамічныя, маёмасныя і іншыя адносіны.

5.2. Судзебнік Казіміра 1468 г. Статуты Вялікага княства Літоўскага

Пашырэнне і колькаснае павелічэнне заканадаўчых актаў па розных пытаннях сацыяльна-эканамічнага і палітычнага жыцця краіны выклікала патрэбу ў сістэматызацыі і кады-фікацыі бягучага прававога матэрыялу.

Першай спробай сістэматызацыі нормаў права ў агульна-дзяржаўным маштабе з'явіўся Судзебнік Казіміра 1468 г.² пасля абмеркавання тэкста з князямі, панамі-радай і "с всим посполитством". Судзебнік быў невялікім па аб'ёме і аб'ядноўваў нормы крымінальнага, адміністрацыйнага і працэсуальнага права. Рукапісны тэкст Судзебніка, які, як і болыласць заканадаўчых актаў Вялікага княства Літоўскага таго часу, быў напісаны на старабеларускай мове, не быў падзелены на артыкулы. Толькі пры публікацыі ў ім было вылучана 25 артыкулаў. Гэта дзяленне захоўваецца і ў сучас-най гісторыка-прававой літаратуры. Ён быў зацверджаны вя-лікім князем на агульнадзяржаўным сойме 29 лютага 1468 г.

Акрамя абагульнення бягучага заканадаўства, нормаў мясцовага звычаёвага права і судовай практыкі па названых галінах права Судзебнік увёў шэраг новых прынцыпаў і па-дыходаў дзяржавы да пакарання злачынцаў. Так, напрыклад, у ім устанаўліваліся адзіныя для ўсёй дзяржавы віды пака-ранняў за злачынствы супраць феадальнай уласнасці, абмяжоўваліся адказнасць жонкі і дзяцей за злачынствы мужа і бацькі. Тым самым у Судзебніку атрымала замацаванне ідэя індывідуалізацыі пакарання. Новым было і вызначэнне зла-чынства як супрацьпраўнага дзеяння: злачынец "нс права вы-ступаеть" (арт. 12), "нс права земьского выступнл, а над пра-во сягнул"(арт. 21), гэта значыць парушыў прававую норму. Быў устаноўлены новы прынцып вызвалення ад кры-мінальнай адказнасці дзяцей да сямігадовага ўзросту. У пры-ватнасці, уводзілася прававая норма, якая забараняла перада-ваць пацярпеўшаму дзяцей ва ўзросце да сямі гадоў.

У Судзебніку ўпершыню змешчаны артыкул, які прадуг-леджваў аналогію закону.

Выявіўся ў Судзебніку і новы погляд на мэты пакарання. Так, у ім упершыню атрымала заканадаўчае замацаванне "запалохванне" як адна з асноўных мэт пакарання ў феадаль-ным праве, хаця не выключаліся і маёмасныя кампенсацыі; забаранялася вызваляць злачынцу ад кары. Паводле звычаё-вага права, злачынца, які быў асуджаны да смяротнай кары, мог адкупіцца або быць перададзены ў няволю пацяр-пеўшаму ці яго блізкім.

Судзебнік прадугледжваў пакаранне смерцю асоб, якія садзейнічалі ўцёкам чэлядзі нявольнай і феадальна-залежных сялян ад сваіх паноў, а таксама пакаранне феадалаў за захоп чужых земляў, міжусобіцы і зямельныя спрэчкі. Судзебнік абавязваў усіх жыхароў трымаць у належным стане дарогі і масты¹.

Такім чынам, выданнем Судзебніка быў пакладзены пача-так новаму этапу ў развіцці прававой тэорыі і практыкі зака-надаўчай дзейнасці дзяржаўных органаў, з'яўленню новых прынцыпаў сістэматызацыі і кадыфікацыі феадальнага права, які завяршыўся выданнем Статутаў Вялікага княства Літоўскага.

Вяршыняй сістэматызатарскай і кадыфікацыйнай дзей-насці стала распрацоўка і прыняцце сусветна вядомых зводаў законаў Вялікага княства Літоўскага - Статутаў 1529,1566 і 1588 гг. Па сваёй унутранай дасканаласці і шырыні рэгулюе-мых адносін яны не мелі сабе роўных сярод юрыдычных ак-таў у Еўропе. Да таго ж напісаны яны былі не на традыцый-ных лацінскай або царкоўнаславянскай мове, а на мове, шы-рока вядомай народным масам, - старабеларускай. Базавай асновай Статутаў былі мясцовае звычаёвае права, ад-міністрацыйная і судовая практыка, нормы папярэдняга пісанага права і ў некаторай ступені нормы заход-нееўрапейскага, польскага, кананічнага і рымскага права.

Падрыхтоўка першага Статута ВКЛ вялася ў першай чвэрці XVI ст. Яго праект быў гатовы ўжо ў 1522 г., але не быў зацверджаны. Толькі ў верасні 1529 г. Статут быў уведзе-ны ў дзеянне. Яго рыхтавалі мясцовыя вучоныя і юрысты-практыкі на аснове кадыфікацыі і сістэматызацыі нормаў мясцовага звычаёвага права, рашэнняў судовых і дзяржаўных устаноў, прывілеяў. У працэсе падрыхтоўкі тэксту Статута ўпершыню былі выпрацаваны сістэма і структура размяш-чэння прававых нормаў у залежнасці ад іх зместу; уключаны тыповыя і абагуленыя нормы; дадзена дакладная рэдакцыя кожнага артыкула; уведзены шэраг прававых нормаў, у якіх адлюстраваны тагачасныя таварна-грашовыя адносіны, нор-мы дзяржаўнага, адміністрацыйнага, цывільнага, шлюбна-сямейнага, крымінальнага, судова-працэсуальнага і іншых галін права.

Складальнікі Статута не прытрымліваліся сістэмы кады-фікацыі, прынятай у рымскім праве, а выпрацавалі сваю. У яе аснову былі пакладзены прынцыпы суверэннасці дзяржавы (насуперак сярэдневяковаму касмапалітызму), адзінства пра-ва, прыярытэту пісанага права. Статут уключаў нормы агуль-нага права і спецыяльныя нормы, якія забяспечвалі прывілеі пануючаму класу або яго групам. Гэтыя нормы былі не вы-ключэннем, а састаўной часткай Статута, хаця і не адпавядалі яго асноўным прынцыпам.

Статут складаўся з 13 раздзелаў і 244 артыкулаў. Пазней, сувязі з дапаўненнямі, колькасць артыкулаў павялічылася да 283. У I - III раздзелах былі змешчаны асноўныя нормы зяржаўнага і прынцыповыя палажэнні іншых галін права, у IV і V - шлюбна-сямейнага і спадчыннага, у VI - працэсуальнага, VII - крымінальнага, VIII - зямельнага, IX – ляснога паляўнічага, X - цывільнага і ў ХІ-ХІІІ - крымінальнага і крымінальна-працэсуальнага права.

У Статуце былі юрыдычна замацаваны асновы грамадска-га і дзяржаўнага ладу, прававое становішча класаў, станаў (саслоўяў) і сацыяльных груп насельніцтва, парадак утварэн-ня, склад і паўнамоцтвы некаторых органаў дзяржаўнага кіравання і суда. Абвяшчалася правіла, паводле якога ўсе асобы, "як убогія, так і багатыя", павінны былі судзіцца ў ад-паведнасці з нормамі, якія былі выкладзены ў Статуце. Вялікі князь (гасудар) абавязваўся захоўваць тэрытарыяльную цэ-ласнасць краіны, не дапускаць чужаземцаў на дзяржаўныя пасады, не даваць ім маёнткаў, не адбіраць у мясцовых феа-далаў пасады і маёмасць без суда, прытрымлівацца ўсіх ста-рых законаў і звычаяў.

Асаблівая ўвага ў Статуце надавалася судова-працэсуаль-наму праву. Суд быў важным органам, які забяспечваў ахову правапарадку і дзейнасць якога была накіравана на поўнае абмежаванне самавольства феадалаў, наданне праву аўта-рытэту. Асаблівая ўвага ўдзялялася парадку ажыццяўлення правасуддзя. Абвяшчаліся прынцыпы яго публічнасці, фар-мальнай роўнасці бакоў у працэсе, права абвінавачванага на абарону з удзелам адваката. Адначасова ў Статуце прадуг-леджвалася захаванне прывілеяў і льгот для феадалаў, што на практыцы замацоўвала бяспраўе простых людзей. Аднак у перыяд феадалізму нават абвяшчэнне ідэі правапарадку было значным крокам наперад.

На нормы крымінальнага і цывільнага права паўплывалі ідэі гуманізму. Так, у артыкуле 7 раздзела I абвяшчалася, што ніхто не павінен адказваць за чужую віну, а крымінальнае пакаранне трэба назначаць толькі асобам, віна якіх уста-ноўлена судом. У артыкуле 7 раздзела XI зроблена спроба абмежаваць халопства. Так, вольнага чалавека за злачынства не павінны былі аддаваць у вечную няволю.

У Статуце даволі поўна выкладзены нормы, якія забяспеч-валі права ўласнасці феадалаў; шмат увагі нададзена сямей-на-шлюбнаму праву; падрабязна рэгламентаваўся парадак назначэння апекуноў непаўналетнім дзецям, якія засталіся без бацькоў.

Такім чынам, прававыя нормы, змешчаныя ў Статуце, у сваёй сукупнасці складалі своеасаблівую феадальную кан-стытуцыю, у якой упершыню вызначаліся структура і харак-тар дзейнасці органаў дзяржаўнай улады, замацоўваліся ас-ноўныя правы і прывілеі пануючага класа і шляхты¹.

Змены, якія адбываліся ў сярэдзіне XVI ст. у сацыяльна-эканамічным і палітычным жыцці дзяржавы (правядзенне аграрнай, судовай і адміністрацыйнай рэформаў), патрабавалі ўдасканалення права. Недахопы ў заканадаўстве адчуваў і сам урад. Таму ў 1551 г. была створана камісія з 10 чалавек (5 католікаў і 5 праваслаўных) для падрыхтоўкі праекта новага Статута, які быў аддадзены сойму на папярэдні разгляд у 1561 г., але законную сілу набыў толькі ў 1566 г.

Асноўнымі крыніцамі Статута 1566 г. былі агульназемскія і абласныя прывілеі, Судзебнік 1468 г., Статут 1529 г. і некаторыя нормы звычаёвага права, а таксама рымска-каталіцкага і грэка-праваслаўнага царкоўнага права, "инших прав христианских".

Калі рыхтаваўся другі Статут ВКЛ, некаторыя члены рэ-дакцыйнай камісіі (Аўгусцін Ратундус, Пётр Ронзій) настой-валі на замене "рускай" (старабеларускай) мовы мовай ла-цінскай. Але супраць гэтага выступілі патрыятычна настрое-ныя юрысты, у прыватнасці дзяк вялікакняжацкай канцыля-рыі Марцін Валадковіч. Іх падтрымаў падканцлер Астафей Валовіч, у выніку чаго Статут быў падрыхтаваны на старабе-ларускай мове¹.

Па сваёй структуры Статут складаўся з 14 раздзелаў і 367 артыкулаў. Раздзелы I - III ахоплівалі нормы дзяржаўнага, ваеннага і адміністрацыйнага права, IV - судовага ладу і су-довага працэсу, V - VI - сямейнага і апякунскага права, VII, VIII і IX - цывільнага, X - ляснога і паляўнічага, XI - XIV -крымінальнага права. Найбольш істотныя змены былі ўнесены ў нормы дзяржаўнага, судова-працэсуальнага і цы-вільнага права.

У Статуце былі замацаваны асноўныя прынцыпы права: яго адзінства для ўсіх грамадзян (хоць яно не было роўным для ўсіх); дзяржаўны суверэнітэт (насуперак царкоўнаму кас-мапалітызму); абмежаванне ўлады вялікага князя (гаспадара); прыярытэт пісанага права. Упершыню намячалася аддзя-ленне суда ад органаў улады і кіравання. Для гэтага ствара-ліся земскія і падкаморскія суды. Больш поўна рэгламентава-лася кампетэнцыя органаў дзяржаўнай улады і кіравання, якія былі заснаваны на агульных прынцыпах феадальнага права: стварэнні льгот і пераваг для класа феадалаў і саслоўя шлях-ты, недапушчэнні простых людзей у органы кіравання, зама-цаванні прававой няроўнасці розных сацыяльных груп на-сельніцтва.

Кіраўніком дзяржавы і галоўнай асобай ва ўсёй сістэме дзяржаўных органаў прызнаваўся вялікі князь, які ў Статуце называўся "господарь". Яго прававое становішча было тыпо-вым для абмежаванага манарха, хаця і мела некаторыя асаблівасці. Паўнамоцтвы князя рэгламентаваліся прававымі нормамі. Напрыклад, ён не мог без рашэння сойма пачынаць вайну або ўстанаўліваць падаткі на ваенныя патрэбы, выда-ваць новыя законы. Статут забараняў даваць маёнткі, пасады і званні чужаземцам, у тым ліку ўраджэнцам Польшчы, зама-цоўваў галоўную ролю буйных феадалаў у дзяржаве.

У Статуце 1566 г. акрэслены пераход ад феадальнага да буржуазнага права ўласнасці. Усе феадалы маглі вольна рас-параджацца сваімі маёнткамі. Тут значна паўней, чым у па-пярэднім Статуце, выкладзены нормы спадчыннага права, істотныя змены ўнесены ў крымінальнае права. Так, суб'ектам злачынства прызнаваўся толькі сталы чалавек, не-паўналетнія ж маглі быць пакараны толькі пасля дасягнення імі 14-гадовага ўзросту; абвяшчалася прэзумпцыя не-вінаватасці; крымінальнае пакаранне павінна было ажыц-цяўляцца толькі па суду; асоба, якая абвінаваціла каго-небудзь у злачынстве і не даказала яго віны, несла такое ж пакаранне, якім мог быць пакараны абвінавачаны ёю.

Другі Статут Вялікага княства Літоўскага (звод законаў феадальнага права) дзейнічаў на Беларусі і ў Літве ў 1566 -1588 гг., а на Правабярэжнай Украіне і ў XVII - XVIII стст., атрымаўшы назву "Валынскі Статут". Вядомы яго пераклады на лацінскую і польскую мову.

Пасля таго як быў прыняты Статут Вялікага княства Літоўскага 1566 г., кадыфікацыйныя работы не спыніліся. Ужо на Берасцейскім сойме 1566 г. у некалькі артыкулаў былі ўнесены папраўкі. Праз два гады Гродзенскі сойм так-сама ўнёс папраўкі ў некаторыя артыкулы і стварыў камісію для дапрацоўкі Статута. Гэта камісія была зацверджана і Люблінскім соймам (за выключэннем тых яе сяброў, якія прадстаўлялі землі, што адышлі да Кароны).

Статут 1588 г. быў падрыхтаваны на высокім тэарэтыч-ным узроўні. Як мы ўжо гаварылі, ёсць некалькі гіпотэз на-конт таго, як быў распрацаваны яго тэкст. Так, I.I. Лапо сцвярджае, што ў справе "поправы" Статута галоўная роля належала павятовым соймікам ВКЛ, матэрыялы з якіх паступалі ў Дзяржаўную канцылярыю, дзе праходзілі канчатковае рэдагаванне. Я.А. Юхо лічыць, што Статут ВКЛ 1588 г. - права спецыяльнай камісіі, у якую ўваходзілі ква-іфікаваныя правазнаўцы. Іх працай кіравалі А. Б. Валовіч і . I. Сапега, якія займалі ў той час адпаведна пасады канцлера і падканцлера ВКЛ. Ужо да канца 1584 г. работа над Ста-утам была закончана, але ў сувязі з тым, што новы звод гнараваў акт Люблінскай уніі 1569 г., Польшча не дапускала го зацвярджэння на агульным сойме Рэчы Паспалітай.

Аднак Жыгімонт III Ваза, жадаючы захаваць вя-лікакняжацкі трон, зацвердзіў Статут сваім прывілеем ад 28 студзеня 1588 г. Галоўнае значэнне дзяржаўна-прававых нормаў Статута заключалася ў тым, што ён заканадаўча аформіў захаванне ВКЛ як дзяржавы насуперак акту Люб-лінскай уніі.

Ён меў 14 раздзелаў і 488 артыкулаў'. У раздзелах I - IV змяшчаліся нормы дзяржаўнага права і судовага ладу, у V - X і часткова ў XIII - шлюбна-сямейнага, зямельнага і цы-вільнага права, у XI - XII, XIV і часткова ў XIII - кры-мінапьнага права. Трэба заўважыць, што нормы дзяржаўнага права былі амаль поўнасцю перанесены са Статута 1566 г. з некаторымі ўдакладненнямі і дапаўненнямі. Яны юрыдычна замацоўвалі адносіны, якія склаліся паміж ВКЛ і Польшчай пасля 1569 г.

Сістэматызацыя права, пакладзеная ў аснову Статута 1588 г., была пабудавана на новых прынцыпах, уласцівых для пераходнага перыяду ад сярэдневякоўя да новага часу і за-раджэння буржуазных адносін. Гэта перш за ўсё выяўлялася ў абмежаванні ўлады гаспадара і імкненні да падзелу ўлад; абвяшчэнні неабходнасці прытрымлівацца дзяржаўнага суве-рэнітэту насуперак сярэдневяковаму касмапалітызму і ў юрыдычным замацаванні адзінства права для ўсёй дзяржавы і ўсіх паўнапраўных людзей. Заканадаўчая ўлада замацоў-валася за соймам, выканаўчая - за вялікім князем і Радай, су-довая - за вялікакняжацкім і галоўным, а таксама за мясцо-вымі судамі.

Адначасова з канчатковым запрыгоньваннем сялян Статут прадугледжваў крымінальную адказнасць за забойства проста-га чалавека, абвяшчаў ідэю верацярпімасці, забараняў перада-чу вольнага чалавека за даўгі або злачынства ў няволю, уста-наўліваў наступленне крымінальнай адказнасці з 16 гадоў.

Адзначым, што Статут прызнаваў ільготы і прывілеі для пануючых саслоўяў. Гэтым падрываўся агульны прынцып адзінства права. Але мы павінны ведаць, што пры феадаль-ным ладзе прывілеі былі не выключэннем, а састаўной част-кай усяго феадальнага права, хаця і не адпавядалі новым буржуазным прынцыпам. У гэтым заключалася ўнутраная супярэчдівасць феадальнай прававой сістэмы.

Праз увесь Статут праводзіцца ідэя ўмацавання прававога парадку, пры якім усе дзяржаўныя органы і службовыя асобы абавязаны дзейнічаць толькі ў адпаведнасці з законам. Гэта ідэя была накіравана супраць дэспатызму гаспадара, буйных феадалаў і сярэдневяковай тэакратычнай тэорыі паходжання і сутнасці дзяржавы.

Крыніцамі для распрацоўкі трэцяга Статута былі Статуты 1529 і 1566 гг., соймавыя пастановы 1573, 1578, 1580 і 1584 гг., каралеўскія прывілеі, пастановы павятовых соймікаў.

Статут 1588 г. закончыў кадыфікацыю права ў Вялікім княстве Літоўскім. У гэтым заканадаўчым акце адлюстрава-ліся не толькі існаваўшыя дзяржаўна-прававыя ідэі, але і тыя, што апярэджвалі час, выявілася багатая прававая культура беларускага і літоўскага народаў. Статут быў надрукаваны на старабеларускай мове ў 1588 г. у Віленскай друкарні Мамо-нічаў пад наглядам і на сродкі Л. Сапегі. Нельга не пагадзіц-ца з думкай А. Лойкі аб тым, што калі Францыск Скарына з'яўляецца прадстаўніком ранняга беларускага Адраджэння, то Леў Сапега - позняга¹.

"Статут 1588 г., - адзначае даследчык, - гэта гшён мена-віта беларускага Адраджэння, выяўленне ягоных гума-ністычных, дэмакратычных адносін да чалавека, народа, яго мовы ўвогуле. Менавіта беларускае Адраджэнне канчаткова (афіцыйна) Статутам 1588 г. надавала нашай мове дзяржаўны статус, і калі мы сёння ў часе сапраўднай дэмакратыі і адбу-довы - адраджэння, то гісторыя ў дадзеным выпадку не магла не паўтарыцца. Мова беларускага народа павінна зноў па справядлівасці займець свой прэстыжны ў краі і свеце дзяр-жаўны статус"¹.

У 1614 г. Статут 1588 г. быў выдадзены на польскай мове (перавыдаваўся ў 1619, 1648, 1694, 1744, 1786, 1819 гг.), у 1811 г. - на рускай і польскай мовах у Санкт-Пецярбургу. У канцы XVI ст. гэты звод законаў быў выкарыстаны пры ка-дыфікацыі прускага права, а таксама пры падрыхтоўцы Са-борнага ўлажэння 1649 г. у Расіі²; у XVII ст. быў перакладзе-ны на нямецкую мову; ужываўся ў судах Латвіі і Эстоніі; у 1735-1738 гг. перакладзены на ўкраінскую мову, быў ас-ноўнай крыніцай права на Украіне, пра што сведчаць 50 ук-раінскіх рукапісаў Статута. Перакладалі Статут таксама на французскую і лацінскую мовы.

Пасля далучэння Беларусі і Літвы да Расійскай Імперыі трэці Статут ВКЛ да 1831 г. дзейнічаў у Віцебскай і Ма-гілёўскай і да 1840 г. - у Віленскай, Гродзенскай і Мінскай губернях.

5.3. Феадальнае права і яго характарыстыка

На наш погляд, разгляд феадальнага права Беларусі мэтаз-годна пачынаць з характарыстыкі дзяржаўнага права, тым болып што яго нормы былі дастаткова поўна і добра тэарэ-тычна распрацаваны ўжо ў Статуце 1588 г., тады як у краінах Заходняй Еўропы дзяржаўнае права пачало фарміравацца толькі ў XVIII ст.

Пры разглядзе пытання аб грамадскім і палітычным ладзе ВКЛ у XIV - XVI стст. мы падрабязна спыняліся на прабле-мах дзяржаўнага права Беларусі, а таму зараз дадзім толькі яго агульную характарыстыку. Перш за ўсё трэба адзначыць, што дзяржаўнае права замацоўвала феадальны грамадскі лад і адначасова ўтрымлівала нормы (па Статуце 1588 г.), якія сведчаць аб з'яўленні парасткаў буржуазнага права. Напрык-лад, абвяшчалася фармальная роўнасць усіх перад законам, але сам закон не быў аднолькавым для ўсіх. Прасталюдзіны не дапускаліся на соймы, ім забаранялася даваць значныя пасады ў дзяржаўным апараце і г.д. Усё насельніцтва было падзелена на саслоўі: шляхту, духавенства, мяшчан і простых людзей. Кожнае саслоўе ў сваю чаргу таксама дзялілася на некалькі груп. Прававое становішча шляхты рэзка адроз-нівалася ад становішча прадстаўнікоў іншых саслоўяў.

Кіраўніком дзяржавы і галоўнай асобай у краіне быў вя-лікі князь - "господар". Пасля Люблінскай уніі ўсе літоўскія вялікія князі адначасова з'яўляліся каралямі Полынчы. Закон даваў вялікаму князю шырокія паўнамоцтвы ў галіне ўнутранага кіравання і міжнародных зносін. Але ён кіраваў не аднаасобна, а, як правіла, з удзелам рады, сойма і службо-вых асоб вярхоўнага кіравання. Вялікі князь быў абмежава-ным манархам, аднак у яго становішчы меліся сур'ёзныя ад-розненні ад становішча другіх еўрапейскіх манархаў. Апошнія заключаліся ў выбарнасці і большай абмежаванасці правоў у галіне заканадаўства і суда. Цікавую заўвагу наконт гэтага робіць прафесар Я.А. Юхо, які піша: "Яго прававое стдновішча ўтрымлівала ў сабе і некаторыя элементы права-вога становішча прэзідэнта ў рэспубліцы: яго правы за-сноўваліся на выбарным пачатку, на прававых нормах Стату-та, агульназемскіх прывілеяў і былі дэлегаваны ад класа феа-далаў"¹.

Аналіз нормаў Статута 1588 г., што вызначалі структуру, кампетэнцыю і характар дзейнасці цэнтральных устаноў і самых важных службовых асоб, дазваляе зрабіць вывад, што яны мелі прагрэсіўнае значэнне для свайго часу. У іх выразна бачна зараджэнне органаў галіновага кіравання (напрыклад, на чале асобных напрамкаў кіравання стаялі маршалак земскі, гетман найвышшы, канцлер, падскарбій і інш.).

У сярэдзіне 60-х гг. XVI ст. у ВКЛ было завершана пра-вядзенне адміністрацыйна-тэрытарыяльнай рэформы. Дзяр-жава была падзелена на ваяводствы, паветы, воласці, трэ-манні. У сістэме мясцовага кіравання вышэйшымі службо-вымі асобамі ў ваяводстве з'яўляўся ваявода, а ў павеце -стараста.

На ўсе вышэйшыя пасады, як правіла, прызначаліся буй-ныя феадалы найбольш значных родаў, толькі ўраджэнцы ВКЛ, якія мелі пэўную адукацыю ці практычны вопыт дзяр-жаўнай службы.

Найбольш выразна зараджэнне новага буржуазнага права выявілася ў шэрагу грамадзянска-прававых нормаў Статута 1588 г., якія мелі характар усесаслоўнасці. Таму побач з та-кімі нормамі, як непрызнанне за сялянамі права ўласнасці на зямлю і іншымі абмежаваннямі іх правоў існавалі нормы, што рэгулявалі дагаворныя адносіны куплі-продажу, пазыкі, залогу, арэнды, абавязкі ў адносінах працы па найме, а так-сама нормы спадчыннага права. I ўсё ж маёмасныя адносіны ў асноўным рэгуляваліся ў залежнасці ад праваздольнасці людзей, іх саслоўнай прыналежнасці, веравызнання, месца жыхарства (горад, вёска) і прававога становішча старон у грамадстве і сям'і. Найболын поўнай праваздольнасцю вало-далі дзяржава, царква і вярхі класа феадалаў. Яны маглі сва-бодна распараджацца сваёй маёмасцю, ажыццяўляць усе віды грамадзянска-прававых пагадненняў. Даволі шырокай пра-ваздольнасцю валодала і маламаёмасная шляхта, хаця яе пра-вы былі абмежаваныя (напрыклад, права распараджацца вы-служаным маёнткам). Праваздольнасць простых людзей не была роўнай і залежала ад шэрагу фактараў. Так, мяшчане буйных гарадоў карысталіся большымі правамі, чым жыхары вёсак і мястэчак, католікі мелі перавагу перад праваслаўнымі і г.д. Зусім абмежаванай была грамадзянская праваздоль-насць палонных і чэлядзі нявольнай. Абмяжоўваліся правы і дзеяздольнасць жанчын, дзяцей, а дзеяздольнасць удавы бы-ла значна шырэй, чым замужняй жанчыны. Агульная грамадская дзеяздольнасць наступала для мужчын з 18-гадовага, для жанчын - з 13-гадовага ўзросту.

Цэнтральнае месца ў грамадзянскім праве займалі нормы рэчавага і абавязацельнага права. Аб'ектамі рэчавага права былі маёнткі з залежнымі людзьмі, ворныя землі, лясы, сена-жаці, азёры, рэкі, прадукты сельскай гаспадаркі, прадметы рамеснай вытворчасці і г.д. У XVI ст. былі вядомы наступ-ныя правы на рэчы: уласнасць (трыманне, уладанне), заклад (застава) і сервітут.

У адпаведнасці з прававой рэгламентацыяй зямельныя ўладанні феадалаў падзяляліся на тры асноўныя катэгорыі: вотчыны, або дзедзіны; маёнткі, выслужаныя або атрыманыя ў карыстанне (трыманне) на поўны ці ўмоўны тэрмін ("до жнвота", "до волн господарской"); маёнткі навечна ("купленнны"). Права распараджэння гэтымі катэгорыямі нерухомай маёмасці не было аднолькавым. Калі "купленнной" уладар мог распараджацца цалкам, то ў адно-сінах да маёнткаў, якія былі набыты іншым шляхам, існавалі пэўныя абмежаванні.

Уладанне ў адрозненне ад уласнасці азначала фактычнае валоданне маёмасцю з абмежаванымі правамі на распара-джэнне ёю. Уладанне і ўласнасць аднолькава падлягалі судо-вай абароне. Напрыклад, уладальнік зямлі мог прад'явіць іск да ўласніка, калі той самаўпраўна зняў ураджай ці прычыніў уладальніку іншую шкоду. Узмацненне прававой абароны ўладання і магчымасць ператварэння яго пры пэўных умовах у прыватную ўласнасць сведчылі аб паступовым перара-станні права феадальнай уласнасці ў буржуазную.

Глыбокія змены адбыліся і ў абавязацельным праве, якое прыстасоўвалася да больш інтэнсіўнага таварна-грашовага абароту і ўзмацнення эканамічнага прыгнёту народа. Гэтаму спрыяла адсутнасць роўнасці ў абавязацельствах. Шляхта мела перавагі, а простыя, асабліва залежныя, людзі абмя-жоўваліся ў правах на заключэнне пэўных пагадненняў і ў выпадку невыканання абавязацельстваў іх маглі аддаваць крэдыторам для адпрацоўкі доўгу.

Падрабязна выкладаліся нормы, якія рэгулявалі выкананне абавязацельстваў. Закон вызначаў форму і парадак заключэння пагадненняў, тэрміны іскавай даўнасці і інш. Усе здзелкі бакі павінны былі заключаць, як правіла, у прысут-насці сведак. Пагадненні аб зямлі рабіліся ў пісьмовай форме і заносіліся ў судовыя кнігі. Пісьмовая форма прадугледжва-лася і для дагавору пазыкі на суму больш за 10 коп грошай. Абавязацельства спынялася ў выпадку выканання ці скан-чэння тэрміну яго дзеяння, з-за смерці абавязанай стараны. У апошнім выпадку доўг павінны былі плаціць ці адпрацоўваць дзеці нябожчыка.

Для свайго часу інстытут абавязацельнага права быў вельмі развіты. Ён забяспечваў патрэбы феадальнага грамад-ства, спрыяў развіццю таварна-грашовых адносін. Таму нор-мы абавязацельнага права дзейнічалі і рэгулявалі грамадзян-ска-прававыя адносіны на працягу 250 гадоў і былі ўключаны ў Збор мясцовых законаў заходніх губерняў Расійскай Імпе-рыі (30-я гг. XIX ст.).

Спадчыннае права было вылучана ў Статутах як сама-стойны інстытут цывільнага права. Закон замацоўваў агуль-нае палажэнне, у адпаведнасці з якім дзеці станавіліся спад-каемцамі маёмасці сваіх бацькоў, падрабязна рэгламентаваў шматлікія пытанні, якія ўзнікалі ў практыцы афармлення спадчыны. Значна пашыралася права перадачы маёмасці па завяшчанні (тэстаменту), вызначалася кола асоб, якія не мелі права завяшчаць ці правы якіх былі абмежаваны пэўнымі ўмовамі. Па Статуце 1588 г. сямейнае права рэгулявала і за-мацоўвала асабістыя і маёмасныя адносіны, што вынікалі са шлюбу, сваяцтва, апякунства, усынаўлення і інш. Галоўную ўвагу закон засяроджваў на маёмасных адносінах у сям'і і на пытаннях права на спадчыну. Таму асноўнай часткай шлюб-нага пагаднення для феадалаў і іншых груп заможнага на-сельніцтва станавіўся маёмасны дагавор. Шлюбнае пагад-ненне мела некалькі этапаў: сватанне, агледзіны, заручыны, вянчанне і вяселле. Прававыя вынікі наступалі толькі пасля заручын. У шлюб маглі ўступіць асобы, якія дасягнулі пэўнага ўзросту (дзяўчаты - 13, юнакі - 18 гадоў), не былі ў другім шлюбе і ў блізкім сваяцтве паміж сабой. Дзяўчына не магла выйсці замуж без згоды бацькоў; у адваротным выпад-ку яна губляла права на маёмасць. Лічылася, што муж з'яўляецца законным прадстаўніком сям'і ва ўсіх дзяржаўных і судовых установах. Маёмасныя адносіны залежалі ад таго, хто і якую маёмасць уносіў у сям'ю пры ўступленні ў шлюб. Калі муж прыходзіў у дом жонкі (у прымы), то яго правы распараджацца маёмасцю былі абмежаваныя, але і ў гэтым выпадку ён лічыўся гаспадаром. Дзеці, у тым ліку і дарослыя, падпарадкоўваліся бацькам, і іх маёмасныя правы пры жыцці бацькоў былі абмежаваныя. Бацькі маглі па сваёй волі выдзе-ліць дзецям частку маёмасці, але дзеці самі не маглі прыму-сіць бацькоў зрабіць гэта.

Паводле вучэння царквы шлюб спыняўся толькі пасля смерці мужа ці жонкі. Але ў XVI ст. на Беларусі правас-лаўныя маглі скасаваць шлюб як са згоды царквы, так і без яе. Дастаткова было заявіць перад свецкім ці духоўным су-дом або службовай асобай мясцовай адміністрацыі аб узаем-ным жаданні скасаваць шлюб. Мяшчане рабілі запіс аб ска-саванні шлюбу ў гарадскім магістраце. Скасаванне шлюбу паміж сялянамі ажыццяўлялася царквой, ураднікам мясцовай адміністрацыі ці феадалам.

3 сямейным і цывільным правам было непарыўна звязана права апякунскае. Яму ў Статуце прысвечана 15 артыкулаў. Закон вызначаў падставы для апекі, правы і абавязкі апеісу-ноў, падрабязна рэгламентаваў іншыя пытанні, звязаныя з гэтым прававым інстытутам.

У заканадаўстве Вялікага княства Літоўскага значная ўвага была ўдзелена нормам крымінальнага права. Вызна-чэнне злачынства фарміравалася ў залежнасці ад яго характа-ру і вынікаў. Напрыклад, злачынствы супраць здароўя, неда-тыкальнасці асобы і маёмасці вызначаліся як гвалт, крыўда, зладзейства, шкода; злачынныя дзеянні наогул - "выступ нз права", "злочннство", "внна". Вызначэнне паняцця злачынст-ва, блізкае сучаснаму "праступак", упершыню сустракаецца ў прывілеі 1447 г.

Эвалюцыя разумення і трактоўкі паняцця "злачынства" спачатку як "шкода", а потым як "выступ з права земскага" выразна прасочваецца пры вывучэнні зместу Судзебніка Казіміра 1468 г. (арт. 21). Тут назіраецца пераход ад яго старадаўняй трактоўкі да больш сучаснай (злачынства як супрацьпраўнае і грамадска небяспечнае дзеянне). У гэтым жа акце заканадаўца імкнецца абмежаваць пазасудовую расправу.

Суб'ектамі злачынства маглі быць пэўныя асобы і групы людзей, якія адказвалі за чужую віну. Калектыўная адказ-насць (сям'і, вёскі, воласці, горада) была зручным сродкам прымусу феадальна-залежных людзей да пакорнасці, усталя-вання кругавой парукі, накіраванай на падтрыманне зручнага для феадалаў парадку. Статут 1588 г. зрабіў спробу абмежа-ваць адказнасць за чужую віну, абвясціўшы прынцып аса-бістай адказнасці віноўнай асобы. Згодна з законам суб'ектам злачынства мог быць толькі чалавек. Псіхічна хворыя, а так-сама асобы, якія не дасягнулі пэўнага ўзросту, да адказнасці не прыцягваліся. Калі Статут 1566 г. прадугледжваў кры-мінальную адказнасць пасля 14 гадоў, то Статут 1588 г. -пасля 16. Закон размяжоўваў віну наўмысную і ненаўмыс-ную. Ненаўмысная віна ў шэрагу выпадкаў прадугледжвала маёмасную адказнасць (пакрыццё страт, шкоды). Пры адсут-насці віны крымінальнае пакаранце не ўжывалася. Для пра-вільнага вызначэння ступені віны суд павінен быў вызначыць прычынную сувязь паміж дзеяннямі вінаватай асобы і іх вы-нікамі.

Першая спроба сфармуляваць прэзумпцыю невінаватасці была зроблена ў Статуце 1566 г., а Статут 1588 г. пашырыў гэтае правіла і на простых людзей. Атрымалі сваё прававое замацаванне ў Статуце і такія інстытуты, як неабходная аба-рона і крайняя неабходнасць, рэцыдыў.

Крымінальнае права XVI ст. выразна не размяжоўвала стадыі злачыннай дзейнасці, хаця і адрознівала намер, пад-рыхтоўку, замах, якія караліся толькі ў прадугледжаных за-конам выпадках. Акрамя таго, Статутам 1588 г. вызначалася пакаранне ў залежнасці ад ступені ўдзелу асобы ў злачынст-ве. Адрознівалася простае саўдзельніцтва, калі ўсе ўдзельнікі былі выканаўцамі злачынства, і складанае, пры якім адны дзейнічалі як падбухторшчыкі, другія - як выканаўцы, трэція -як памагатыя. Падбухторшчык падзяляў крымінальную ад-казнасць з забойцам. Не лічыўся ўдзельнікам злачынства слу-га, які суправаджаў свайго феадала пры наездзе на чужы маёнтак, а таксама слуга, які параніў ці забіў чалавека, абара-няючы свайго гаспадара. Самастойным відам злачынства лічылася ўкрыццё злачынцы.

У залежнасці ад аб'ектаў злачыннага замаху злачынствы, якія былі прадугледжаны Статутам, падзяляліся на дзяр-жаўныя, супраць парадку кіравання і правасуддзя, царквы, маралі, жыцця, здароўя і гонару людзей, ваенныя, замах на маёмасць, злачынствы слуг і феадальна-залежных людзей супраць феадалаў. Найбольш цяжкімі лічыліся злачынствы супраць дзяржавы і рэлігіі. Да першых адносіліся дзяржаўная здрада, змова супраць вялікага князя, паўстанне, дзяржаўны пераварот, абраза гаспадара. Да рэлігійных злачынстваў ад-носіліся выхад з хрысціянства, спакушэнне хрысціян у іудзейскую ці мусульманскую рэлігію, вядзьмарства.

У залежнасці ад спосабу ўзбуджэння крымінальных спраў у судзе яны падзяляліся на тры катэгорыі: справы, якія ўзбуджаліся прадстаўнікамі дзяржаўнай улады незалежна ад наяўнасці пацярпеўшага (дзяржаўныя злачынствы, злачынст-вы супраць рэлігіі і маралі, супраць парадку кіравання і пра-васуддзя); прыватнага абвінавачання па заявах пацярпеўшых (злачынствы супраць асобы і маёмасці); змешанага аб-вінавачання, калі абвінаваўцамі выступалі і службовыя і прыватныя асобы. Па справах прыватнага абвінавачання, на-ват па такіх, як забойства, дапускалася прымірэнне старон.

У ліку галоўных мэт, якія дасягаліся шляхам прымянення пакарання, можна назваць запалохванне, кампенсацыю па-цярпеўшаму прычыненай яму шкоды за кошт злачынцы ці яго блізкіх, а таксама помсту - нанясенне злачынцу шкоды (пакут). Справа ў тым, што ў феадальнай тэорыі права і ў су-довай практыцы XVI ст. панавала меркаванне, што лепшым сродкам папярэджвання злачынстваў з'яўляецца пагроза жорсткай кары і яе публічнае ажыццяўленне. Таму ў закана-даўчыя акты ўводзіліся нормы, якія прадугледжвалі пака-ранні з выкарыстаннем жорсткіх метадаў. Сродкам запалох-вання служылі таксама і непамерныя маёмасныя спагнанні і штрафы. Пакаранне прымянялася з улікам класавай прына-лежнасці як пацярпеўшага, так і злачынцы. Асноўнымі відамі пакарання былі маёмасныя, кара смерцю (простая і кваліфікаваная); цялесныя - "пакута" (балючыя і членашкод-ніцкія); зняволенне ў вязніцы (турэмнае зняволенне); вы-гнанне ("выволанне"), апала ("баніцыя"), пазбаўленне шля-хецкай годнасці ("інфамія") і аб'яўленне па-за законам.

Пашырэнне ідэй гуманізму садзейнічала некатораму змяк-чэнню пакаранняў, прывядзенню іх у адпаведнасць учыне-ным злачынствам. Невыпадкова ўжо ў прадмове да Статута 1588 г. указваецца на неабходнасць за злачынныя дзеянні прымяняць "слушнае каранье". Нягледзячы на гэта, за адно і тое ж злачынства простых людзей і шляхціцаў каралі па-рознаму. У гэтым выяўляўся класава-саслоўны характар феа-дальнага крымінальнага права, якое працавала на карысць феадалаў, захоўвала ўсе іх ільготы і перавагі.

Трэба заўважыць, што пакаранні, якія прымяняліся ў ад-паведнасці са Статутам ВКЛ 1588 г., былі болын гуманныя, чым тыя, што існавалі ў іншых еўрапейскіх краінах той эпохі. Апошняе выяўляецца ў непрымяненні смяротнай кары ў ад-носінах да цяжарных жанчын (праўда, іх пасля нараджэння дзіцяці ўсё роўна каралі смерцю), у адмове ад крымінальнага пакарання дзяцей, ва ўстанаўленні крымінальнай адказнасці шляхціца за забойства простага чалавека, у болын высокай адказнасці за злачынствы супраць жанчын, у адносна невя-лікіх тэрмінах зняволення¹.

Шматбаковае адлюстраванне сацыяльнай структуры феа-дальнага грамадства, у нетрах якога нараджаліся буржуазныя адносіны, прававога становішча розных слаёў насельніцтва спрыяла таму, што і праз два стагоддзі пасля выдання Статут Вялікага княства Літоўскага 1588 г. лічыўся самым выдат-ным зводам законаў у Еўропе. "Я кажу, - пісаў вядомы па-літычны дзеяч Рэчы Паспалітай Гуга Калантай, - аб той кнізе, аб якой нельга ўспомніць без вялікага захаплення... Статут робіць павагу чалавечаму розуму... складзены так ра-зумна, асабліва ў адносінах відаў пакарання, што яго можна лічыць самай дасканалай кнігай законаў ва ўсёй Еўропе".