18. Спосаб дзеяслоўнага дзеяння.

З катэгорыяй трывання цесна звязаны семантычныя групы дзеясловаў, якія цяпер многія вучоныя называюць спосабамі дзеяслоўнага дзеяння – семантычныя групы дзеясловаў, якія выдзяляюцца на аснове змены значэння дзеяслова ў адносінах фазіснасці і кратнасці. Асноўныя семантычныя групы:

*Дзеясловы са значэнем пачатку дзеяння – утв. Пры дапамозе прыставак за-, па-, уз-: забегаць, падзьмуць, узрадавацца. Звычайна маюць значэнне зак. Трыв.;

*Дзеясловы з абмежаваным у часе значэннем паказваюць, што дзеянне працякае ў пэўны прамежак часу. Маюць толькі форму зак. Трыв. І ўтв. Пры дапамозе прыставак пра-, па-, пера-: памаўчаць, праспаць, перазімаваць.

*Дзеясловы з выніковым значэннем абазначаюць дасягненне выніку дзеяння: яны маюць форму зак. Трыв., утв. Ад дзеясловаў незак. Трыв. Пры дапамозе прыставак вы-, за-, с-, аб-, ад-, да-: выбеліць, завастрыць, скласці, абкруціць, адрабіць, дачытаць.

*Дзеясловы аднакратнага значэння называюць дзеянне, выкананае за адзин прыём, имгненна. Яны маюць форму зак. Трыв., утв. Пры дапамозе суфіксаў- ну-, -ану-: скокнуць, піснуць, сыпануць. Суадносяцца з дзеясловамі незак. Трыв. І ўтв. З імі трывальныя пары: скокнуць – скакаць, махнуць – махаць.

*Дзеясловы мнагакратнага значэння называюць дзеянне, якое паўтаралася ці будзе паўтарацца многа разоў. Утв. Пры дапамозе прыстаўкі папа-: папабегаць, папаграць.

Значэнне перарывістасці маюць дзеясловы, што абазначаюць дзеянне, якое адбываецца з перапынкам, нерэгулярна. Яны ўтв. Пры дапамозе прыставак па-, уз- і суфіксаў –ва-, -іва-, маюць форму незак. Трыв.: паколваць, пакурваць, узмахваць.

Значэнне размеркавальнасці дзеяння маюць дзеясловы, якія ўтв. Пры дапамозе прыставак па-, пера-: паабіраць, пакусаць, пералушчыць.

19. Катэгорыя ладу дзеясловаў.

Кат-рыя ладу абазнач. Адносіны дзеясл-ага дзеяння да рэчаіснасці. Яна можа паказваць дзе-не як рэальнае ў цяп.,прош.,буд. часе або як нерэальнае- пажаданне, неабходнае, магчымае.

Абвесны ладвыраж. сцвярджэнне ці адмаўленне дзеяння, якое рэальна працякае ў цяп.,прош., буд. часе (Прыйшоў жаданы час спаткання.). Абвесны лад не мае спецыфічных марфал-ых паказчыкаў. Ён мае формы часу, асобы і ліку.

Умоўны ладабазнач. дзе-не, якое ўяўляецца як пажаданае ці магчымае. Умоўны лад мае аналітычную форму. Ён выраж. дзеясл-ам у форме прош. і часціцайбы(б).Н:Я Чорнае мора зялёным назваў бы, як толькі заціхнуць бура і шторм.

Умоўны лад не мае формаў часу і асобы, ён мае формы трывання: (шукаў бы, адшукаў бы); роду: (пайшоў бы, пайшла бы, пайшло бы); ліку: (пайшоў бы, пайшлі бы).

20. Дзеясловы абвеснага і ўмоўнага ладоў дзеяслова.

Значэнні умоўнага ладу:

1)выраж. магчымае дзе-не, ажыцяўл-не якога залежыць ад іншага дзе-ня ці абставін,гэт. знач. выяўл.пераваж. у складаных сказах, адна з (некалікіх) структурных частак якіз змяшч. умову(Не пісаў бы,не складаў бы я вас, думы-песні, каб не вецер шызакрылы,вецер напрадвесні.)

2)выраж. умовы можа вынікаць з кантэксту ці з папярэдніх сказаў(Нешта здарылася з Анісімам.І здарылся нядобрае.Іначай ён ужо вярнуўся б.

3)у дадан-ых частках складаназалеж. Сказаў дзе-вы умоўнага ладу могуць абазнач. розную ступень параўнання дзе-ня(ужыв. спалуч.:куды б ні,дзе б ні, што б ні)Н:Куды б цябе ні завяла далёкая дарога, не забывай ніколі ты бацькоўскага парогу.

4)выраж. дзе-не са знач. меркавання , такое дзе-не звязана з супрацьпачстаўленнем(Мы, змораныя,ля сасны зрабілі б свой прывал,ды лыжаў след,як дзве струны,пралёг праз перавал).

5) знач.пажаданасці дзе-ня (Вось цяпер прыехаў бы!).

6)умоўны лад можа ўжыв.са знач.іншых ладоў. Знач. абв. Ладу ён мае ў сцвярджэннях-меркаваннях,парадах(Ні ў каго з мясцовых людзей не ўзнялася б рука страляць па іх у такі час).

7) дзе-вы ўмоўнага ладу могуць ужывацца са знач.,блізкім да загаднага(выраж. прозьбу,параду з адценнем нерашучасці,далікатнасці,мяккасці,папроку,запрашэнне. Н:А ты, Аленка, пачытала б мне мне што-небудзь яшчэ.