Плотин. - Четвертая эннеада. - 2004

90 Плотин. Эннеады. Трактат IV. 3

в Тимее платоновской психологии человека, опираясь на часто приводимый оттуда текст 35а 1-3, на который он и ссылается в начале главы. Но для этой цели не подхо­ дит жесткое привязывание отдельных частей души к определенным частям тела в Тимее, 70-71. Поэтому уже

вследующей фразе Плотин возвращается, возможно, не без облегчения, к ясно очерченному дуализму Федона, 65.

25.Опровержение того, что душа находится в теле как

вместе или сосуде, — обычная для Аристотеля доктри­ на. У Александра Афродисийского есть длинное рассуж­ дение, которым и пользуется Плотин здесь и в следую­ щей главе: о том, в каких смыслах о душе можно говорить, что она «в» теле (см.: De Anima, 13-15 Bruns).

26.См.: Тимей, 36d9 - еЗ, а также выше прим. 25.

27.Великий врач Герофил Халкедонский (первая пол. III в. до н. э.) и его младший современник Эрасистрат Кеосский сделали немало открытий о функциях нервной системы и важности мозга как ее центра и местонахож­ дения ума. Их открытия были использованы и развиты великим Галеном (II в. н. э.) и во времена Плотина были хорошо известны. Платоники приветствовали эти откры­ тия как подтверждение воззрения Платона, что ум поме­ щается в голове (Тимей, 44d-e: здесь аргументы дают строго научное обоснование), вопреки тем из перипате­ тиков, стоиков и эпикурейцев, кто помещал ум в сердце: взгляд, отстаиваемый, однако, Александром Афродисийским (De Anima, 94. 7 ff.; 98. 24 ff. Bruns). См.: Blumen­ thal H. J. Plotinus' Psychology. P. 75.

О трудностях, возникающих при рассмотрении души 91

28.Неясно, на какую именно дискуссию о памяти Пло­ тин здесь ссылается. Его небольшой трактат О чувствен­ ном восприятии и памяти (Епп. IV. 6 [41 ]), согласно Порфирию, написан позднее, нежели этот. В трактате Епп. III. 6 [26], созданном непосредственно перед Епп. IV. 3 - 4, есть краткое обращение к этой теме, в котором также имеется в виду некая более ранняя дискуссия. Возмож­ но, речь идет об устных прениях по этому вопросу. Во всяком случае, из письменных сочинений Плотина о па­ мяти нам известны только Епп. IV. 6. 3 и приведенное здесь рассуждение.

29.Вопрос о том, обладают ли памятью божествен­ ные сущности (в том числе высшие души и Душа всего), исчерпывающе проработан и решен отрицательно как здесь, так и в заключительной части начатой здесь дис­ куссии (Епп. IV. 4. 16-17).

30.Сравнение деятельностей, в которые вместе во­ влечены и тело, и душа, — с ремеслами, наподобие тка­ чества, заимствовано из Аристотеля. См.: О душе, А. 4, 408ЫЗ. Но Плотин, чтобы сделать иллюстрацию более яркой, вводит характерную подмену, говоря об отдельной плотницкой операции сверления дыр τρυπαν — вместо более общего и неопределенного οίκοδομειν — «строитель­ ного искусства» у Аристотеля. Здесь κοινόν обозначает общее для тела и φύσις (природы или низшей души), кото­ рая является вторым элементом «составленного живого

существа». См.: Blumenthal H. J. Plotinus' Psychology. P. 61. Здесь не упоминается что-либо подобное аристоте­ левскому κοινή αϊσθησις.

92Плотин. Эннеады. Трактат IV. 3

31.Это пример непрекращающихся выпадов против материалистической теории стоиков о чувственном вос­ приятии. См.: Фрагменты древних стоиков, 1484; II343. Наиболее полные возражения Плотина против стоичес­ кой психологии с позиций платоников — см.: Епп. IV. 7. 1-8.

32.Один из примеров произвольной философской ин­ терпретации платоновского мифа о реке Лете. См.: Госу­ дарство, 621с.

33.Ссылка на Одиссею, 11. 601 и ел., где тень Герак­ ла в Аиде отлична от самого Геракла, пребывающего вме­ сте с богами. Ср.: Епп. I. 1. 12. 31 и ел. Место, известное со времен Аристарха Самосского как позднейшая интер­ поляция, однако Плотин мог не знать об этом или просто не придавал этому большого значения. Его философское объяснение имеет более ранние аналоги, а источник их кроется, возможно, в ранней Академии или в постплато­ новском пифагореизме. См.: Плутарх. О фазах Луны, 944f-945a с замечаниями X. Чернисса по тексту (Моралии. Loeb edition. Vol. 12); Cumont F. Lux Perpetua. Paris, 1949. P. 189-191: Blumenthal H. J. Op. cit. P. 86; Pépin J.

Héraclès et son reflet dans le Néoplatonisme//Le Néo-

platonisme. Paris, 1971. P. 167-199.

34. Идея «наименования согласно преобладающему» восходит, по крайней мере, к Анаксагору (см.: Аристотель. Физика, А. 4, 187Ы и ел.) и была использована Антиохом из Аксалоны при обсуждении вопроса: может ли не впол­ не счастливая жизнь называться «счастливой»? (См.: Ци­ церон. Тускуланские беседы, V 22). Идея эта приобрела

О трудностях, возникающих при рассмотрении души 93

особенное значение в послеплотиновом неоплатонизме. См.: Hadot P. Être, Vie, Pensée chez Plotin et avant Plotin/ /

Les Sources de Plotin (Entretiens Hardt V). Vandoeuvres; Genève, 1960. P. 107-157.

35.Относительно положения о том, что схватывание собственного нашего мышления, благодаря которому воз­ можна память, может иметь место, только когда чистое мышление претворяется в воображение, см.: Епп. IV. 8. 8.

иI. 4. 9-10; эти выдержки добавляют к сказанному, что перевод в образы зависит от наличия физического здоровья

исвободы от телесных волнений. Таким образом, созна­ ние, в обычном смысле этого слова, и память — вторич­ ны, зависимы от нашего физического состояния и, следо­ вательно, не важны. Поскольку эта мысль проводится и в ранних, и в средних, и в поздних трактатах Плотина, то можно, пожалуй, сказать, что он твердо придерживался этой доктрины на протяжении всего своего творчества.

36.Порфирий довольно неожиданно разделил этот трактат прямо посередине фразы. Возможно, это покажет­ ся менее странным, если мы заметим, что сама фраза — анаколуф: точка разделения обозначает, в данном случае, переход от человека практической добродетели (которо­ го символизирует Геракл) — к созерцательному мудре­ цу; и это разделение позволило Порфирию сделать акцент на важнейшем вопросе, с которого начинается Епп. IV. 4 (ср. способ, которым Порфирий разделил трактат О Про­ видении (Епп. III. 2-3), и возбуждающий у читателя ин­ терес вопрос, с которого сам Плотин начинает Епп. I. 1).

ΕΠ3 Ε Ί 3 La cl La cl Lac] Ела la cl la cJ la cl LacJ la cl

|"Д [7| рд en ГД C| ГД СП ГД g| ГД ^1 ГД СП ГД СП ГД ^1ГД ci ГД Щ

LacJ LacJ LacJ LacJ LacJ LacJ La cl L a d LacJ La cl La cl

ГД CI рд С] ГД СП ГД CI ГД Ε*Ί ГД CI ГД CI ГД El ГД gl ГД СП ГД СП

ΠΕΡΙ ΨΥΧΗΣ ΑΠΟΡΙΩΝ ΠΡΩΤΟΝ

1. Περί φυχής, οσα άπορησαντας δεί εις εύπορίαν χατα/ττηναι, η και εν αϋταις τοις απορίαις στάντας τοΰτο γοΰν χερδος εχειν, ειδεναι το εν τούτοις απορον, όρ$ώς αν εχοι την πραγματείαν ποιησασ^αι. Περϊ τίνος γαρ αν τις μάλλον το πολύ λέγων και σκοπούμενος ευλόγως αν διατρίβοι η περί ταύτης; Δ/ά τε πολλά και άλλα, και οτι επ άμφω την γνώσιν δίδωσιν, ων τε αρχή εστί και αφ* ων εστί. Πει$οίμε$α δ" αν xai τω του Β-εοΰ παρακελεύσματι αυτούς γινώσκειν παραχελευομενω περί τούτου την εξετασιν ποιούμενοι. Ζητείν τε τα άλλα και εύρεΐν βουλόμενοι δικαίως αν το ζητούν τί ποτ* εστί τοΰτο ζητοΐμεν, το τε εραστον πο%ΰντες λαβείν 3εαμα του νου.

τΗν γαρ και εν τω παντι νώ το διττόν ώστε ευλόγως εν τοίς κατά μέρος το μεν ούτως μάλλον, το δε ούτω. Ύας δε ύποδοχας τών &εών όπως, σχεπτεον. 'Αλλά τοΰτο μεν, όταν πώς εν σώματι ψυχή γίγνεται ζητώμεν νΰν δε πάλιν επανίωμεν επί τους λέγοντας εκ της τοΰ παντός φυχης και τας ημετέρας είναι. Ούδε γαρ Ίσως ίκανον φησουσιν εΐναι το φ&άνειν μΑχρι τών αυτών xai τας ημετέρας, μέχρις ων και η τοΰ παντός ψυχή έρχεται, μηδέ το ομοίως νοερόν, και ει συγχωροΐεν το όμωίως, τω μη μόρια αύτης είναι* είναι γαρ ομοειδή και τα μέρη τοίς ολοις. ΥίαραΒησονται

ΠΕΡΙ ΨΥΧΗΣ ΑΠΟΡΙΩΝ ΠΡΩΤΟΝ

95

δέ και Πλάτωνα τούτο δοξάζοντα, όταν πιστούμενος το παν εμψυχον είναι λέγη, ώς σώμα μέρος ον του παντός το ημλτερον, ούτω και ψυχην την ημετέραν μέρος της του παντός ψυχής είναι. Και το συνεπεσ^αι δέ ημ^ας τη του παντός περιφορςί και λεγόμενον και δεικνύμενον έναργώς είναι, και τα η$η και τάς τύχας εκείθεν λαμ­ βάνοντας είσω τε γενομΑνους εν αύτώ εκ του περιέχοντος ημάς την ψυχην λαμβάνειν. Και όπερ επι ημών μέρος εκαστον ημών παρά της ημετέρας ψυχής λαμβάνει, ούτω και ημάς άνά τον αυτόν λόγον μέρη προς το όλον οντάς παρά της όλης ψυχής μεταλαμβάνειν ώς μέρη. Και το ψυχή δέ πάσα παντός επιμελείται του άψυχου το αύτο τούτο σημαινειν και ουκ άλλο τι έξωθεν ψυχής καταλείποντος μετά την του όλου* αυτή γάρ η το παν άφυχον εν έπιμελείφ τιθεμένη.

2. Προς δη ταύτα πρώτον εκείνο λεκτέον, ώς ομοειδή τιθέμενοι τω τών αυτών συγχωρειν έφάπτεσ^αι, το αύτο γένος κοινον δίδοντες εξω ποιοΰσι του μέρος είναιαλλά μάλλον αν την αύτην και μίαν κα\ έκάστην πάσαν δικαιότερον αν είποιεν. Μίαν δε ποιοΰντες εις άλλο άναρτώσιν, ο μ/ηκέτι τούδε η τοΰδε αλλά ούδενός ον αύτο η κόσμου η τίνος άλλου αύτο ποιεί, ο και κόσμου και ότουοΰν εμψύχου. Kai γάρ όρ$ώς έχει μ/η πάσαν την ψυχην τίνος είναι ούσίαν γε οΰσαν, αλΧ είναι, η μιί\ τινός έστιν όλως, τάς δέ, οσαι τινός, γίγνεσθαι ποτέ κατά συμβεβηκός. 'Ίσως δέ δεΐ λαβείν το μέρος εν τοις τοιούτοις πώς λέγεται σαφέστερον. Ύο μεν δη ώς σωμάτων μέρος, είτε ομοειδές το σώμα, είτε άνομοειδές, έατέον εκείνο μόνον έπισημ/ηναμένους, ώς έπι τών όμοιομ&ρών όταν λέγηται μέρος, κατά τον ογκον

96 Плотин. Эннеады. Трактат IV. 3 (27)

εστί το μέρος, ου κατά το είδος, οίον την λευκότητα* ου γαρ η εν τω μοριφ του γάλακτος λευκότης μέρος εστί της του παντός γάλακτος λευκότητος, αλλά μορίου μεν εστί λευκότης, μόριον δε ουκ εστί λευκότητος· άμεγε$ες γαρ όλως και ου ποσόν η λευκότης. 'Αλλα τούτο μεν ούτως. 'Οταν δ* επί των ου σωμάτων λεγωμεν μέρος, ήτοι ούτως ως επί των αριθμών λεγοιμεν αν, ως τα δύο των δέκα· έστω δε επί φιλών μόνων το λζγόμενον η ως κύκλου και γραμμής μέρος, η ως επιστήμης μέρος το θεώρημα. Έπί μεν δη των μονάδων και των σχημάτων ανάγκη ώσπερ επί των σωμάτων ελαττοΰσ$αί τε το όλον τω εις τά μερτη μερισμφ, ελάττω τε τα μέρη έκαστα των 'όλων είναι· ποσά γάρ οντά και το είναι εν τφ ποσφ έχοντα, ου το αύτοποσόν οντά, μείζω και ελάττω εξ ανάγκης γίνεται. Κατά δη ταί/τα ουκ ενδέχεται επί ψυχής το μέρος λεγεσ^αι. Ούτε γάρ ποσόν ούτως, ως δεκάδα την πάσαν, την δε μονάδα είναι· άλλα τε γάρ πολλά και άτοπα συμβησεται, και ούχ εν τι τά δέκα, και εκάστη αυτών τών μανάδων η ψυχή εσται, η εξ άψυχων απάντων η ψυχή, και οτι και το μΑρος της όλης ψυχής συγκεχώρηται ομοειδές είναι. Ύο δε επί του συνεχούς ουκ ανάγκη το μέρος, οίον το όλον εστίν, είναι, οίον κύκλου η τετραγώνου, η ου πάντα γε τά μόρια όμοια εφ ων εστί λαβείν το μΑρος, οίον επί τών τριγώνων τρίγωνα, άλλα παιραΧλό/τσοντα· την δε ψυχήν ομοειδή τίθενται είναι. Kai επί γραμμής δε το μεν μέρος έχει το γραμμή είναι, άλλα τω μεγέ3ε* διαφέρει και ενταύθα. Έπί δε ψυχής η διαφορά τφ μεγε$ει εί λεγοιτο της μερικής προς την ολην, ποσόν τι εσται και σώμα την διαφοράν λαμβάνουσα κα$ο ψυχή παρά του ποσού· άλλα ύπεκειντο

ΠΕΡΙ ΨΥΧΗΣ ΑΠΟΡΙΩΝ ΠΡΩΤΟΝ

97

πασαι ομοιαι και όλαι. Φαίνεται δε ουδέ μεριζομένη ούτως

ώς τα μεγέθη,	ούδ* αν συγχωρησαιεν δέ ουδέ αυτοί
κατατέμνεσαι	την ολην εις μέρηάναλώσουσι γαρ την

ολην, και όνομα μόνον εσται, ει μ/η αρχή τις ποτέ ην πάσα, ώς ει οίνου μερισ^έντος εις πολλά εκαστον το εν εκά/ττφ άμφορεί λεγοι(το} μέρος οίνου του όλου. τΑρ' ουν ούτω μέρος ώς θεώρημα το της επιστήμης λέγεται της όλης επιστήμης, αυτής μεν μενούσης ουδέν ήττον, του δε μερισμού οίον προφοράς και ενεργείας εκάστου ούσης) Έν δη τω τοιούτω εκαστον μεν δυνάμει έχει την ολην έπιστημ/ην, η δε εστίν ουδέν ήττον όλη. Ει δη ούτως επί φυχης της τε όλης και των άλλων, ουκ αν η όλη, ης τα τοιαύτα μέρη, εσται τινός, άλλα αύτη άφ" εαυτήςού τοίνυν ουδέ του κόσμου, άλλα τις και αύτη των εν μέρει. Μέρη άρα πασαι μιας ομοειδείς ούσαι. 'Αλλά πώς η μεν κόσμου, αϊ δε μερών του κόσμου;

3. Αλλ' άρα ούτω μέρη, ώσπερ αν και έφ ενός ζώου τις είποι την εν τω δακτυλίω φυχην μέρος της εν τω παντί ζώω όλης; 'Αλλ' ούτος γε ό λόγος η ούδεμίαν ποιεί φυχην εξω σώματος γίγνεσθαι, η πάσαν ούκ εν σώματι, άλλ"

εξω του σώματος του κόσμου την του παντός λεγομένην. Ύοΰτο δε σκεπτεον νυν δε ώς λεγοιτο αν κατά την εικόνα έξεταστέον. Εΐ γάρ η του παντός παρέχει αύτην πάσι τοις εν μέρει ζώοις, και ούτω μέρος εκάστη, διαιρε$εΐσα μεν ούκ αν αύτην εκάστω παρέχοι, η αύτη δε πανταχού εσται η όλη, μία кал η αύτη εν πολλοίς άμα ούσα. Ύοΰτο δε ούκετ αν την μεν όλην, την δε μέρος αν είναι παράσχοιτο, και μάλιστα οΐς το αυτό δυνόψ,εως πά^εστιν (εισΐ γάρ εν άμφοτεραις άρασαι}. Έπεί και οΪς άλλο έργον, τω δε

98 Плотин. Эннеады. Трактат IV. 3 (27)

άλλο, οίον όφΰαλμοίς και ώσίν, ου μόριον άλλο φυχης όράσει, άλλο δε ώσΐ λεκτεον παρείναι άλλων δε το μερίζειν ούτως άλλα το αυτό, καν άλλη δύναμις εν εκατεροις ενεργή' [εισί γαρ εν άμψτζεραις απασαι'] τφ δε τά όργανα διάφορα είναι διαφόρους τάς άντιληφεις γίνεσθαι, -πάσας μεντοι ειδών είναι εις είδος πάντα δυνάμενον μορφοΰσθαι. Δήλο? δε και το εις εν άνανγκαΊον είναι πάντα ίεναι. Ύών δε οργάνων, δΓ ων, щ {πάντα} πάντα δύνασθαι δεξμσθαι, και τα μεν παθήματα διάφορα γίνεσθαι τοΐς όργάνοις, την δε κρίσιν παρά του αυτού οίον δικαστού και τους λόγους τους λεγόμενους και τάπραχβεντακατανενοηκότος. 'Αλλ' от/ εν γε πανταχού, ε'ίρηται, και εν τοις διαφόροις τών έργων. Ε'/'τε ώς ai αισθήσεις, ουκ ενι εκαστον αυτόν νοειν, αλλ" εκείνην ει δ" οικεία ην η νόησις, εφ" εαυτής εκάστη. 'Οταν δε και λογική η φυχη, καϊ ούτω λογική ώς (ή) όλη λέγεται, το λεγόμενον μέρος ταύτόν, αλλ' ου μέρος εσται του όλου.

4. Τ/ ουν φατεον, ει ούτω μία, όταν τις ζηττη το εντεύθεν πρώτον μεν άπορων, ει οίον τε ούτως εν άμα εν πάσιν, 'έπειτα, όταν εν σώματι η,ηδεμτη εν σώματι; 'Ισως γάρ ακολουθήσει αεί εν σώματι πάσαν είναι και μάλιστα την του παντός' ου γαρ ώσπερ η ημέτερα λέγεται καταλείπειν τό σώμακαίτοι τίνες φασι τόδε μεν καταλείφειν, ου πάντη δε εξω σώματος εσεσθαι. "Αλλ* εί πάντη εξω σώματος εσται, πώς η μεν καταλείφει, η δε ου, η αύτη ούσα; Έπί μεν ουν του νου ετερότητι χωριζόμενου εαυτού κατά μέρη μάλιστα άπ αλλήλων, όντων δε όμου άεί αμέριστος γάρ αν εϊη aï/τη η ουσία ουδεμία τοιαύτη αν απορία κατεχον επί δε της φυχης της λεγομένης

ΠΕΡΙ ΨΥΧΗΣ ΑΠΟΡΙΩΝ ΠΡΩΤΟΝ

99

μ^εριστης είναι κατά σώματα τούτο το εν τι είναι πάσας πολλάς αν ϊχοι απορίαςει μιη τις το μεν εν στησειεν εφ" εαυτού μ/η πϊπτον εις σώμα, εΊτ εξ εκείνου τάς πάσας, την τε του όλου και τάς άλλος, μέχρι τίνος οίον συνούσας (αλληλαις) και μίαν τω μηδενός τίνος γίνεσ$αι, τοις δε περασιν αυτών εξηρτημΑνας [και συνούσας άλληλαις] προς το άνω ώδί και ώδί επιβάλλειν, οίον φωτός δη προς τη γη μεριζομενου κατ" οίκους και ου μ&μζρισμίνου, αλλ' οντος ενός ουδέν 'ήττον. Κα/ TTJV μεν του παντός αεί ύπερεχειν τφ μηδέ είναι αύτη το χατελθεΓν μ/ηδε τφ κάτω μηδέ επιστροφών των τηδε, τάς δ" ημέτερος τφ τε είναι άφωρισμενον αϋταις το μέρος εν τωδε και τη επιστροφή του προσδεομενου φροντίσεως, της μεν οΰν εοικυίας τη εν φυτω μεγάλφ φυχη, η άπόνως το φυτον και άφόφως διοικεί, του κατωτάτω της φυχης του παντός, του δε ημών κάτω, οίον εί εύλαι εν σοπεντι μέρει του φυτού γίγνοιντο* ούτω γαρ то σώμα το εμφυχον εν τω παντί. Της δε άλλης φυχης της ομοειδούς τω άνω της όλης, οίον ει τις γεωργός εν φροντίδι των εν τφ φυτφ ευλών γίνοιτο και ταΐς μερίμναις προς τφ φυτω γίγνοιτο, η ει τις υγιαίνοντα μεν και μετά των άλλων των ύγιαινόντων οντά προς εκείνοις είναι λεγοι, προς οίς εστίν η πράττων η $εωρίαις εαυτόν παρέχων, νοσησαντος δε και προς ταΐς του σώματος $εραπείαις οντος προς τω σώματι είναι και του σώματος γεγονεναι.

5. Αλλα πώς έτι η μεν ση, η δε τούδε, η δε άλλου εσται; άρ" ουν τούδε μεν κατά το κάτω, ου τούδε δε, άλΧ εκείνου κατά το άνω; 'Αλλ' ούτω γε Σωκράτης μεν εσται όταν εν σώματι και η Σωκράτους φυχη* άπολεΐται δε,