4.18. Геаграфічнае размеркаванне радыяцыйнага баланса

Радыяцыйным балансам зямной паверхні называецца рознасць паміж паглынутай радыяцыяй і эфектыўным выпраменьваннем. У цэлым, эфектыўнае выпраменьванне размяркоўваецца на зямным шары даволі раўнамерна. У экватарыяльным воблачным поясе выпраменьванне зменшана (13·10² МДж/м² у год), што павялічвае радыяцыйны баланс. У субпалярных шыротах эфектыўнае выпраменьванне павялічваецца да 17·10² – 21·10² МДж/м² у год. У трапічных паясах, дзе атмасферы антыцыкланальная і празрыстая, эфектыўнае выпраменьванне самае вялікае (33·10² МДж/м² у год), што істотна змяншае радыяцыйны баланс, нягледзячы на максімальны прыход сумарнай радыяцыі.

Гадавыя велічыні радыяцыйнага баланса на ўсёй Зямлі маюць дадатныя значэнні, акрамя лядовага покрыва Антарктыды і Грэнландыі, дзе баланс адмоўны. Гэта значыць, на Зямлі існуе лішак паглынутай радыяцыі, якая пераважвае эфектыўнае выпраменьванне. Гэты лішак паглынутай радыяцыі (радыяцыйны баланс) ўраўнаважваецца нерадыяцыйнай перадачай цяпла за кошт цеплавога баланса (гл. пункт 4.19). У выніку на Зямлі існуе цеплавая раўнавага – прыход цяпла да зямной паверхні роўны яго расходу.

Гадавыя сумы радыяцыйнага баланса на мацерыках змяняюцца ад -2·10² МДж/м² у Антарктыдзе да 30·10²–35·10² МДж/м² у трапічных шыротах (рыс. 4.8). У асобных прыродных зонах гадавы радыяцыйны баланс размяркоўваецца наступным чынам (табл. 4.8):

Табліца 4.8 Радыяцыйны баланс у межах прыродных зон (мДж/м2 у год)

Прыродная зона	Радыяцыйны баланс	Прыродная зона	Радыяцыйны баланс
Тундра Лесатундра Паўночная тайга Паўднёвая тайга	4·10^2– 6·10^2 6·10^2– 8·10^2 8·10^2– 9·10^2 9·10^2– 10·10^2	Мешаны лес Лісцёвы лес Стэп умеранага пояса	12·10^2– 13·10^2 13·10^2– 14·10^2 14·10^2– 15·10^2

У трапічных пустынях, куды паступае максімальная колькасць сумарнай радыяцыі, радыяцыйны баланс мае адносна невялікія значэнні--25·10² МДж/м². Паніжаны радыяцыйны баланс тлумачыцца тым, што для трапічных пустынь характэрна інтэсіўнае эфектыўнае выпраменьванне і значная адбівальная здольнасць (вялікае альбеда). У вільготных экватарыяльных лясах, дзе сумарная радыяцыя паніжана, радыяцыйны ж баланс істотна большы (30·10²–35·10² МДж/м²), чым у трапічных пустынях, што з’яўляецца вынікам невялікага альбеда і эфектыўнага выпраменьвання экватарыяльнага клімата.

У табл. 4.9 прыведзены сярэднешыротныя гадавыя сумы радыяцыйнага баланса зямной паверхні, разлічаныя М.І. Будыка. Дадзеныя сведчаць аб тым, што над акіянамі радыяцыйны баланс істотна вышэй, чым над сушай (на 30 – 35 %). Гэта тлумачыцца тым, што альбеда і эфектыўнае выпраменьванне акіянаў менш адпаведных паказчыкаў на сушы.

Табліца 4.9

Гадавыя сумы радыяцыйнага баланса зямной паверхні, 10² МДж/м² (паводле М.І. Будыка)

Зямная паверхня	Паўночнае паўшар’е
	60 – 50º	50 – 40º	40 – 30º	30 – 20º	20 – 10º	10 – 0º
Акіян Суша	14 10	23 16	33 23	42 27	46 31	45 33
Зямная паверхня	Паўднёвае паўшар’е
	10 – 0º	20 – 10º	30 – 20º	40 – 30º	50 – 40º	60 – 50º
Акіян Суша	45 31	45 29	39 23	31 23	22 16	13 11

У снежні ў паўночным паўшар’і, дзе ўсталёўваецца зіма, своеасаблівым падзелам радыяцыйнага балансу з’яўляецца саракавая паралель. На поўнач ад гэтай паралелі баланс адмоўны, а на поўдзень – дадатны. У межах трапічных шырот радыяцыйны баланс складае 4·10²– 6·10² МДж/м², далей на поўдзень да ўзбярэжжа Антарктыды-- памяншаецца да 2·10² МДж/м², а ўнутры мацерыка набывае адмоўныя значэнні.

У чэрвені сітуацыя з размеркаваннем радыяцыйнага баланса супрацьлеглая снежаньскай. Гэта значыць, што раздзеляльнай з’яўляецца саракавая паралель паўднёвага паўшар’я. На поўдзень ад гэтай паралелі баланс мае адмоўныя значэнні. Сярод трапічных шырот ён складае 5·10²– 6·10² МДж/м², а на 60 – 65º пн.ш. змяншаецца да 3·10² МДж/м².

Гадавыя сумы радыяцыйнага баланса на тэрыторыі Беларусі змяняюцца ад 15·10² МДж/м² на паўночным усходзе да 18·10² МДж/м² на паўднёвым захадзе.