- •Каўрыга п.А., 2004
- •Прадмова
- •Раздзел 1 уводзіны
- •Прадмет вывучэння метэаралогіі і кліматалогіі
- •1.1. Атмасфера
- •1.2. Надвор’е
- •1.3. Кліматалогія
- •1.4. Кліматаўтварэнне
- •1.5. Народнагаспадарчае значэнне метэаралогіі і кліматалогіі
- •1.6. Задачы метэаралогіі і кліматалогіі
- •Кліматычныя рэсурсы
- •1.8. Сувязь метэаралогіі з іншымі навукамі Дыферэнцыяцыя дысцыпліны
- •1.9. Асноўныя этапы гісторыі метэаралогіі і кліматалогіі
- •1.9.1. Даследаванні метэаралогіі і кліматалогіі ў Расіі і ссср
- •Даследаванні метэаралогіі і кліматалогіі на Беларусі
- •Метады даследаванняў у метэаралогіі і кліматалогіі
- •1.11. Арганізацыя метэаралагічных назіранняў Служба надвор’я
- •Класіфікацыя гідраметэаралагічных станцый
- •Метэаралагічныя элементы і вымяральныя велічыні
- •1.11.1. Метэаралагічныя назіранні ў Рэспубліцы Беларусь
- •Тыпы метэаралагічных станцый Рэспублікі Беларусь (паводле даных Белгідрамета)
- •1.11.2. Міжнароднае супрацоўніцтва ў галіне метэаралогіі
- •Раздзел 2 будова атмасферы і хімічны склад паветра
- •2.1. Будова атмасферы
- •2.2. Хімічны склад паветра
- •Хімічны склад сухога паветра каля зямной паверхні, %
- •Змяненні ўтрымання со2 ў атмасферы
- •Раздзел 3 фізічныя ўласцівасці паветра
- •3.1. Ціск паветра
- •3.2. Тэмпература паветра
- •3.3. Шчыльнасць паветра. Ураўненне стану газаў
- •3.4. Змяненне атмасфернага ціску з вышынёю
- •Змяненне ціску паветра з вышынёю
- •3.5. Асноўнае ўраўненне статыкі атмасферы
- •3.6. Бараметрычная формула
- •3.7. Барычная ступень
- •Барычная ступень (м/гПа) у залежнасці ад ціску і тэмпературы
- •3.8. Адыябатычныя працэсы ў атмасферы
- •Вільгацеадыябатычны градыент пры розных тэмпературах і ціску
- •3.9. Патэнцыяльная тэмпература
- •3.10. Вертыкальнае размеркаванне тэмпературы Тэрмічная стратыфікацыя атмасферы
- •3.11. Змяненні патэнцыяльнай тэмпературы ў залежнасці ад яе вертыкальнага градыента (стратыфікацыі)
- •3.12. Стратыфікацыя і вертыкальная раўнавага насычанага паветра
- •Спектр сонечных электрамагнітных хваляў (паводле б.А. Семенчанка, 2002)
- •4.2. Энергетычная і прыродная асветленасць
- •4.3. Сонечная пастаянная
- •4.4. Прамая сонечная радыяцыя
- •4.5. Паглынанне сонечнай радыяцыі ў атмасферы
- •4.6. Рассеянне сонечнай радыяцыі
- •4.7. Закон аслаблення сонечнай радыяцыі ў атмасферы
- •Табліца 4.2 Залежнасць масы атмасферы ад вышыні Сонца (табліца Бемпарада)
- •Такім чынам, пры праходжанні сонечнымі промнямі m мас колькасць прамой радыяцыі каля паверхні Зямлі складзе
- •4.9. Сумарная радыяцыя
- •4.10. Адбітая і паглынутая сонечная радыяцыя
- •Табліца 4.3 Інтэгральнае альбеда (%) розных тыпаў падсцілаючай паверхні
- •Табліца 4.4 Спектральнае альбеда (%) розных тыпаў падсцілаючай паверхні
- •4.12. Доўгахвалевая радыяцыя зямной паверхні і атмасферы
- •4.13. Цяплічны (парніковы) эфект атмасферы
- •4.14. Радыяцыйны баланс зямной паверхні
- •Табліца 4.5 Залежнасць радыяцыйнага балансу ад вышыні Сонца і альбеда ў яснае надвор’е
- •4.15. Радыяцыйны баланс планеты Зямля
- •4.16. Размеркаванне сонечнай радыяцыі на верхняй мяжы атмасферы
- •Табліца 4.6 Вышыня сонца (º) ў дні летняга і зімовага сонцастаяння і дні раўнадзенстваў на асноўных геаграфічных шыротах
- •Табліца 4.7 Паступленне сонечнай радыяцыі (кВт/м2) ў дні раўнадзенстваў і сонцастаянняў (паводле с.П. Хромава, 2001)
- •4.17. Геаграфічнае размеркаванне сумарнай радыяцыі
- •4.18. Геаграфічнае размеркаванне радыяцыйнага баланса
- •Табліца 4.8 Радыяцыйны баланс у межах прыродных зон (мДж/м2 у год)
- •Табліца 4.9
- •4.19. Цеплавы баланс зямной паверхні
- •Раздзел 5 цеплавы рэжым атмасферы і падсцілаючай паверхні
- •5.1. Віды цеплаабмену атмасферы з навакольным асяроддзем
- •5.2. Цеплавы баланс сістэмы Зямля – атмасфера
- •Баланс сонечнай радыяцыі ў атмасферы і на зямной паверхні
- •Цеплавы баланс зямной паверхні і атмасферы
- •Цеплавы баланс атмасферы
- •5.3. Адрозненні ў цеплавым рэжыме глебы і вадаёмаў
- •5.4. Распаўсюджванне цяпла на глыбіню глебы
- •Характарыстыка тэмпературы паветра
- •5.6. Гадавая амплітуда тэмпературы паветра і кантынентальнасць клімату
- •5.7. Тыпы гадавога ходу тэмпературы паветра
- •Сярэднямесячныя тэмпературы паветра
- •5.8. Зменлівасць сярэдніх месячных і гадавых тэмператур
- •Сярэдняя месячная і гадавая тэмпература паветра (оС) і крайнія яе значэнні ў асобныя гады (мс Горкі Магілёўскай вобласці, 1881-1997)
- •5.9. Інверсіі тэмпературы
- •5.10. Геаграфічнае размеркаванне тэмпературы прыземнага слоя атмасферы
- •5.11. Тэмпература шыротных кругоў
- •Сярэднія шыротныя тэмпературы (паводле с.П. Хромава)
- •Сярэдняя тэмпература паветра (оС)
- •Раздзел 6 водны рэжым атмасферы
- •6.1. Выпарэнне і насычэнне вадзяной пары
- •6.2. Уласцівасці пругкасці насычэння
- •Змяненні пругкасці насычэння (е) у залежнасці ад тэмпературы (t)
- •Пругкасць насычэння для лёду Ел і вады Ев пры аднолькавай тэмпературы t °с
- •6.3. Закон выпарэння
- •6.4. Выпаральнасць
- •6.5. Геаграфічнае размеркаванне выпарэння і выпаральнасці
- •6.6. Характарыстыкі вільготнасці паветра
- •6.7. Сутачны і гадавы ход парцыяльнага ціску вадзяной пары
- •6.8. Сутачны і гадавы ход адноснай вільготнасці
- •6.9. Геаграфічнае размеркаванне парцыяльнага ціску вадзяной пары і адноснай вільготнасці
- •6.10. Кандэнсацыя вадзяной пары ў атмасферы
- •6.11. Ядры кандэнсацыі
- •6.12. Воблакі
- •6.13. Мікрафізічны склад (структура) воблакаў
- •6.14. Міжнародная класіфікацыя воблакаў
- •6.15. Генетычная класіфікацыя воблакаў
- •6.16. Геаграфічнае размеркаванне воблачнасці
- •6.18. Туманы--утварэнне і геаграфічнае размеркаванне
- •6.18. Атмасферныя ападкі
- •6.19. Гідраметэаралагічная ацэнка ўвільгатнення тэрыторыі
- •6.20. Водны баланс Зямлі
- •Водны баланс сусветнага акіяну, мацерыкоў і зямнога шара (Мировой водный баланс и водные ресурсы Земли, 1974)
- •6.21. Снегавое покрыва
- •Размеркаванне снегавога покрыва на Браслаўскім узвышшы
- •Характарыстыка снегавога покрыва ў разнастайных умовах Браслаўскага ўзвышша
1.9.1. Даследаванні метэаралогіі і кліматалогіі ў Расіі і ссср
Рэгулярныя метэаралагічныя назіранні ў Расіі пачаліся па ўказанню Пятра І ў сувязі з адкрыццём у Пецярбургу ў 1725 г. Акадэміі навук. Каштоўны ўклад у развіццё метэаралогіі ўнёс геніяльны рускі вучоны М.В. Ламаносаў (1711 – 1765), які ў сваіх працах выказаў важныя меркаванні аб прычынах вертыкальнага і гарызантальнага руху паветра, аб узнікненні атмасфернай электрычнасці, аб будове атмасферы і тэмпературных змяненнях з вышынёй. М.В. Ламаносаў лічыў адной з галоўных задач метэаралогіі — прадказанне надвор’я.
М.В. Ламаносаў таксама з’яўляецца вынаходнікам шэрагу метэаралагічных прыбораў – анемометра для вымярэння хуткасці ветру, марскога барометра і інш. Акрамя таго, М.В. Ламаносаў выказаў думку аб магчымасці стварэння самапісных прыбораў для рэгістрацыі атмасферных з’яў, аб неабходнасці арганізацыі пастаянна дзеючай сеткі метэаралагічных станцый на агульнай метадычнай аснове.
Важныя вынікі метэаралагічных даследваняў ў Расіі звязаны з дзейнасцю Галоўнай фізічнай (зараз геафізічнай) абсерваторыі (1849) і Рускага геаграфічнага таварыства (1845). Асабліва сваю актыўную дзейнасць праявіла фізічная абсерваторыя пад кіраўніцтвам Г.І. Вільда. Да гэтай пары захаваліся прыборы, якія ён сам сканструяваў: флюгер Вільда, выпаральнік і інш. Г.І. Вільд арганізаваў дакладную работу ўсёй метэаралагічнай сеткі станцый, былі распрацаваны метадычныя ўказанні, праводзіўся крытычны аналіз назіранняў. Сумесна з Г.І. Вільдам працаваў М.А. Рыкачоў, які ўзначальваў першы ў Расіі аддзел прадказання надвор’я.
У складзе Рускага геаграфічнага таварыства быў аддзел метэаралогіі, якім кіраваў вядомы кліматолаг і географ А.І. Ваейкаў (1842 – 1916). Ён вывучаў кліматычнае значэнне снегавога покрыва, а таксама атмасферную цыркуляцыю, і першы паказаў існаванне мусоннай цыркуляцыі ва ўмераных шыротах Усходняй Азіі. Выкананыя фундаментальныя даследванні А.І. Ваейкаў выклаў у сваёй выдатнай навуковай працы “Кліматы Зямнога шара, у асаблівасці Расіі” (1884), якая мае пазнавальнае значэнне і ў нашы дні. Асаблівую ўвагу А.І. Ваейкаў удзеляў фізічным заканамернасцям фарміравання клімату. Ён указаў на неабходнасць вывучэння цеплавога балансу атмасферы і сістэмы зямная паверхня – атмасфера, а таксама мікраклімату, улік якога неабходны ў сельскай гаспадарцы. Акрамя таго, А.І. Ваейкаў устанавіў сувязь паміж Азорскім і Азіяцкім антыцыклонамі ў зімовы перыяд і назваў яе вялікай воссю мацерыка Еўразія. Ў яго гонар гэту вось назвалі воссю Ваейкава.
У ХХ стагоддзі метэаралогія развівалася ў рэчышчы дасягненняў навукі. Павялічылася сетка метэастанцый, палепшылася іх тэхнічнае аснашчэнне. У 1930 г. савецкі кліматолаг П.А. Малчанаў стварыў радыёзонд для вывучэння высокіх слаёў атмасферы. Гэтае вынаходніцтва заклала асновы аэралогіі ў СССР, што істотна павысіла дакладнасць прагнозаў надвор’я. У гэты час развівалася таксама дынамічная метэаралогія (Хромаў, Драздоў, Алісаў і інш.). Дзякуючы развіваццю выдавецкай дзейнасці, былі выдадзены кліматычныя даведнікі, атласы і манаграфіі, надрукавана серыя прац “Клімат СССР”.
Значных поспехаў дасягнула сельскагаспадарчая кліматалогія (Селянінаў, Каласкоў, Сапожнікава, Гольцберг, Шульгін, Кайгарадаў, Шкляр). Упершыню былі даследаваны ўсе кампаненты цеплавога балансу Зямлі (Будыка). Інтэнсіўна вывучаліся вільгацезварот (Пагасян, Будыка, Драздоў), цыркуляцыя атмасферы, узаемадзеянне атмасферы і акіяну (Шулейкін), цэнтры дзеяння атмасферы (Блінова), істотна ўдасканалены метады кліматычнай апрацоўкі дадзеных (Рубінштэйн, Драздоў).
Дзякуючы работам С.П. Хромава, Х.П. Пагасяна, Г.Я. Вангенгейма, А.А. Гірса, А.Л. Каца і Н.А. Багрова хутка шагнула наперад сінаптычная метэаралогія. Развіццё фізікі і матэматыкі, а таксама вылічальнай тэхнікі прывяло да ўзнікнення колькасных метадаў прагнозу надвор’я (Марчук, Абухаў, Юдзін і інш.). Пачалі распрацоўвацца доўгатэрміновыя прагнозы, а таксама метады актыўных уздзеянняў на воблакі і ападкі.
Магутным тэхнічным сродкам вывучэння атмасферы ў СССР з’явіліся штучныя спадарожнікі Зямлі, што дазволіла вымяраць патокі сонечнай радыяцыі ў сістэме Зямля – атмасфера. Выкарыстанне спадарожнікавай інфармацыі забяспечыла больш дакладнае распазнаванне сінаптычных аб’ектаў – цыклонаў і антыцыклонаў, тыпаў паветраных мас і франтоў (Кандрацьеў, 1984, Герман, 1985).
У савецкі перыяд атрымалі развіццё радыёлакацыйныя метады даследвання атмасферы. Выкананы фундаментальныя работы па вывучэнню ўзаемадзеяння сістэмы атмасфера – суша – акіян.
Праблема барацьбы з забруджваннем геаграфічнай абалонкі патрабавала дадатковай інфармацыі аб уласцівасцях і паводзінах атмасферы пад уздзеяннем прыродных і антрапагенных фактараў. На цяперашні час інтэнсіўна развіваецца такі напрамак даследванняў у метэаралогіі, як уздзеянне антрапагенных фактараў на сучасны клімат, а таксама вывучаецца ўплыў змяненняў клімату на розныя галіны народнагаспадарчага комплексу, уключаючы пытанні адаптацыі гаспадаркі да новых антрапагенізаваных кліматычных умоў (Будыка. 1980, 1984, Барысенкаў, 1982, 1983, Берлянд, 1985, Логінаў, 1992, 2002).