- •Каўрыга п.А., 2004
- •Прадмова
- •Раздзел 1 уводзіны
- •Прадмет вывучэння метэаралогіі і кліматалогіі
- •1.1. Атмасфера
- •1.2. Надвор’е
- •1.3. Кліматалогія
- •1.4. Кліматаўтварэнне
- •1.5. Народнагаспадарчае значэнне метэаралогіі і кліматалогіі
- •1.6. Задачы метэаралогіі і кліматалогіі
- •Кліматычныя рэсурсы
- •1.8. Сувязь метэаралогіі з іншымі навукамі Дыферэнцыяцыя дысцыпліны
- •1.9. Асноўныя этапы гісторыі метэаралогіі і кліматалогіі
- •1.9.1. Даследаванні метэаралогіі і кліматалогіі ў Расіі і ссср
- •Даследаванні метэаралогіі і кліматалогіі на Беларусі
- •Метады даследаванняў у метэаралогіі і кліматалогіі
- •1.11. Арганізацыя метэаралагічных назіранняў Служба надвор’я
- •Класіфікацыя гідраметэаралагічных станцый
- •Метэаралагічныя элементы і вымяральныя велічыні
- •1.11.1. Метэаралагічныя назіранні ў Рэспубліцы Беларусь
- •Тыпы метэаралагічных станцый Рэспублікі Беларусь (паводле даных Белгідрамета)
- •1.11.2. Міжнароднае супрацоўніцтва ў галіне метэаралогіі
- •Раздзел 2 будова атмасферы і хімічны склад паветра
- •2.1. Будова атмасферы
- •2.2. Хімічны склад паветра
- •Хімічны склад сухога паветра каля зямной паверхні, %
- •Змяненні ўтрымання со2 ў атмасферы
- •Раздзел 3 фізічныя ўласцівасці паветра
- •3.1. Ціск паветра
- •3.2. Тэмпература паветра
- •3.3. Шчыльнасць паветра. Ураўненне стану газаў
- •3.4. Змяненне атмасфернага ціску з вышынёю
- •Змяненне ціску паветра з вышынёю
- •3.5. Асноўнае ўраўненне статыкі атмасферы
- •3.6. Бараметрычная формула
- •3.7. Барычная ступень
- •Барычная ступень (м/гПа) у залежнасці ад ціску і тэмпературы
- •3.8. Адыябатычныя працэсы ў атмасферы
- •Вільгацеадыябатычны градыент пры розных тэмпературах і ціску
- •3.9. Патэнцыяльная тэмпература
- •3.10. Вертыкальнае размеркаванне тэмпературы Тэрмічная стратыфікацыя атмасферы
- •3.11. Змяненні патэнцыяльнай тэмпературы ў залежнасці ад яе вертыкальнага градыента (стратыфікацыі)
- •3.12. Стратыфікацыя і вертыкальная раўнавага насычанага паветра
- •Спектр сонечных электрамагнітных хваляў (паводле б.А. Семенчанка, 2002)
- •4.2. Энергетычная і прыродная асветленасць
- •4.3. Сонечная пастаянная
- •4.4. Прамая сонечная радыяцыя
- •4.5. Паглынанне сонечнай радыяцыі ў атмасферы
- •4.6. Рассеянне сонечнай радыяцыі
- •4.7. Закон аслаблення сонечнай радыяцыі ў атмасферы
- •Табліца 4.2 Залежнасць масы атмасферы ад вышыні Сонца (табліца Бемпарада)
- •Такім чынам, пры праходжанні сонечнымі промнямі m мас колькасць прамой радыяцыі каля паверхні Зямлі складзе
- •4.9. Сумарная радыяцыя
- •4.10. Адбітая і паглынутая сонечная радыяцыя
- •Табліца 4.3 Інтэгральнае альбеда (%) розных тыпаў падсцілаючай паверхні
- •Табліца 4.4 Спектральнае альбеда (%) розных тыпаў падсцілаючай паверхні
- •4.12. Доўгахвалевая радыяцыя зямной паверхні і атмасферы
- •4.13. Цяплічны (парніковы) эфект атмасферы
- •4.14. Радыяцыйны баланс зямной паверхні
- •Табліца 4.5 Залежнасць радыяцыйнага балансу ад вышыні Сонца і альбеда ў яснае надвор’е
- •4.15. Радыяцыйны баланс планеты Зямля
- •4.16. Размеркаванне сонечнай радыяцыі на верхняй мяжы атмасферы
- •Табліца 4.6 Вышыня сонца (º) ў дні летняга і зімовага сонцастаяння і дні раўнадзенстваў на асноўных геаграфічных шыротах
- •Табліца 4.7 Паступленне сонечнай радыяцыі (кВт/м2) ў дні раўнадзенстваў і сонцастаянняў (паводле с.П. Хромава, 2001)
- •4.17. Геаграфічнае размеркаванне сумарнай радыяцыі
- •4.18. Геаграфічнае размеркаванне радыяцыйнага баланса
- •Табліца 4.8 Радыяцыйны баланс у межах прыродных зон (мДж/м2 у год)
- •Табліца 4.9
- •4.19. Цеплавы баланс зямной паверхні
- •Раздзел 5 цеплавы рэжым атмасферы і падсцілаючай паверхні
- •5.1. Віды цеплаабмену атмасферы з навакольным асяроддзем
- •5.2. Цеплавы баланс сістэмы Зямля – атмасфера
- •Баланс сонечнай радыяцыі ў атмасферы і на зямной паверхні
- •Цеплавы баланс зямной паверхні і атмасферы
- •Цеплавы баланс атмасферы
- •5.3. Адрозненні ў цеплавым рэжыме глебы і вадаёмаў
- •5.4. Распаўсюджванне цяпла на глыбіню глебы
- •Характарыстыка тэмпературы паветра
- •5.6. Гадавая амплітуда тэмпературы паветра і кантынентальнасць клімату
- •5.7. Тыпы гадавога ходу тэмпературы паветра
- •Сярэднямесячныя тэмпературы паветра
- •5.8. Зменлівасць сярэдніх месячных і гадавых тэмператур
- •Сярэдняя месячная і гадавая тэмпература паветра (оС) і крайнія яе значэнні ў асобныя гады (мс Горкі Магілёўскай вобласці, 1881-1997)
- •5.9. Інверсіі тэмпературы
- •5.10. Геаграфічнае размеркаванне тэмпературы прыземнага слоя атмасферы
- •5.11. Тэмпература шыротных кругоў
- •Сярэднія шыротныя тэмпературы (паводле с.П. Хромава)
- •Сярэдняя тэмпература паветра (оС)
- •Раздзел 6 водны рэжым атмасферы
- •6.1. Выпарэнне і насычэнне вадзяной пары
- •6.2. Уласцівасці пругкасці насычэння
- •Змяненні пругкасці насычэння (е) у залежнасці ад тэмпературы (t)
- •Пругкасць насычэння для лёду Ел і вады Ев пры аднолькавай тэмпературы t °с
- •6.3. Закон выпарэння
- •6.4. Выпаральнасць
- •6.5. Геаграфічнае размеркаванне выпарэння і выпаральнасці
- •6.6. Характарыстыкі вільготнасці паветра
- •6.7. Сутачны і гадавы ход парцыяльнага ціску вадзяной пары
- •6.8. Сутачны і гадавы ход адноснай вільготнасці
- •6.9. Геаграфічнае размеркаванне парцыяльнага ціску вадзяной пары і адноснай вільготнасці
- •6.10. Кандэнсацыя вадзяной пары ў атмасферы
- •6.11. Ядры кандэнсацыі
- •6.12. Воблакі
- •6.13. Мікрафізічны склад (структура) воблакаў
- •6.14. Міжнародная класіфікацыя воблакаў
- •6.15. Генетычная класіфікацыя воблакаў
- •6.16. Геаграфічнае размеркаванне воблачнасці
- •6.18. Туманы--утварэнне і геаграфічнае размеркаванне
- •6.18. Атмасферныя ападкі
- •6.19. Гідраметэаралагічная ацэнка ўвільгатнення тэрыторыі
- •6.20. Водны баланс Зямлі
- •Водны баланс сусветнага акіяну, мацерыкоў і зямнога шара (Мировой водный баланс и водные ресурсы Земли, 1974)
- •6.21. Снегавое покрыва
- •Размеркаванне снегавога покрыва на Браслаўскім узвышшы
- •Характарыстыка снегавога покрыва ў разнастайных умовах Браслаўскага ўзвышша
5.6. Гадавая амплітуда тэмпературы паветра і кантынентальнасць клімату
Ступень кантынентальнасці клімату характарызуецца велічынёй гадавой амплітуды тэмпературы, якая ўяўляе сабой рознасць сярэднемесячных тэмператур самага цёплага і самага халоднага месяцаў. Гадавая амплітуда тэмпературы адлюстроўвае ступень уздзеяння розных тыпаў падсцілаючай паверхні (мацерыкоў і акіянаў) на клімат і асаблівасці цыркуляцыі атмасферы. Над паверхняй акіянаў і мораў тэмпература паветра на працягу года змяняецца нязначна ў параўнанні з мацерыкамі. Так, у Якуцку гадавая амплітуда дасягае 62 оС, а на той жа шыраце на Фарэрскіх востравах складае толькі 8 оС.
Гадавая амплітуда тэмпературы паветра, у адрозненне ад сутачнай, павялічваецца з ростам геаграфічнай шыраты. На экватары характэрны невялікія змяненні тэмпературы на працягу года (рыс. 5.2). Гэта тлумачыцца тым, што на экватары нязначныя гадавыя змяненні вышыні сонца і з ёю звязаныя паступленні сонечнай радыяцыі. У напрамку ад палюсоў павялічваецца вугал хістання вышыні сонца паміж летнім і зімовым раўнадзенствам, адпаведна гэтаму ўзрастаюць адрозненні ў паступленні сонечнай энергіі зімой і летам, якія адлюстраўваюцца ў павялічэнні гадавых амплітуд тэмпературы. Акрамя таго, сутачная і гадавая амплітуда тэмпература паступова павялічваецца пры перамяшчэнні ад ўзбярэжжаў у сярэдзіну кантынентаў. Гэта адбываецца за кошт павялічэння летніх і паніжэння зімовых тэмператур.
На кантынентах паўночнага паўшар’я максімальная сярэднемесячная тэмпература паветра назіраецца ў ліпені, мінімальная ў студзені. На акіянах і ўзбярэжжах мацерыкоў экстрэмальныя тэмпературы наступаюць пазней прыкладна на месяц (максімальная ў жніўні, а мінімальная ў лютым).
На Беларусі, дзе клімат умерана кантынентальны, інакш – пераходны ад марскога да кантынентальнага, максімальныя і мінімальныя тэмпературы года часта перамяшчаюцца адпаведна на жнівень і люты.
У параўнанні з марскім, кантынентальны клімат адрозніваецца суровай зімой і больш гарачым летам. Акрамя вялікіх сутачных і гадавых амплітуд тэмпературы, для кантынентальнага клімата характэрна паніжанае вільгацеўтрыманне паветра, малая воблачнасць, а з імі звязаная невялікая колькасць ападкаў. Адметнымі рысамі марскога клімата, акрамя малых сутачных і гадавых амплітуд тэмператур, з’яўляецца павялічаная вільготнасць паветра, воблачнасць і колькасць ападкаў.
Аказваецца, дзе клімат марскі, вясна халадней восені, а дзе кантынентальны – вясна цяплей восені. Асабліва цёплыя вёсны ў стэпах і пустынях Казахстана, Турана, Манголіі, а таксама ва Ўсходняй Сібіры. У гэтых вобласцях з рэзкім кантынентальным кліматам мала выпадае снегу. Вясною ён хутка сходзіць, а радыяцыйны баланс расходуецца на праграванне глебы і паветра. Ва Ўсходняй Еўропе і Заходняй Сібіры, дзе фарміруецца магутнае снегавое покрыва, многа цяпла вясной ідзе на раставанне снегу. Пагэтаму ў многаснежных рэгіёнах вясна, як і ў марскім клімаце, значна халадней восені.
5.6.1. Індэксы кантынентальнасці. Ступень кантынентальнасці з’яўляецца важнай уласцівасцю клімата. Для ацэнкі ступені кантынентальнасці клімата часта выкарыстоўваюць гадавыя амплітуды тэмператур паветра. Аднак гадавыя амплітуды тэмпературы залежаць ад шыраты і ад адлегласці да акіянаў. Для больш дакладнай колькаснай характарыстыкі кантынентальнасці клімата выключаюць уплыў шыраты і акіянаў на гадавую амплітуду тэмпературы. Гэта выключэнне робіцца пры дапамозе шматлікіх індэксаў-паказчыкаў. Напрыклад, індэкс кантынентальнасці паводле С. П. Хромава мае наступны выгляд:
(5.5)
У адпаведнасці з гэтым індэксам спачатку разлічваецца чыста акіянічная амплітуда, гэта значыць, такая амплітуда, якая магла бы быць, калі б адсутнічалі мацерыкі:
Aaк=5,4 sinφ (5.6)
Потым бярэцца рознасць паміж фактычнай гадавой амплітудай А у дадзеным месцы і чыста акіянічнай амплітудай Аак і гэта рознасць дзеліцца на фактычную амплітуду А.
Індэкс кантынентальнасці паводле Хромава гаворыць аб тым, якая доля гадавой амплітуды тэмпературы ў дадзеным месцы ствараецца за кошт ўздзеяння на яе мацерыкоў. У такім выпадку, выключыўшы долю марской амплітуды, атрымоўваем чыста мацерыковую яе частку (рыс. 5.3).
З рыс. 5.3 бачна, што найменшы ўплыў мацерыкоў на велічыню гадавой амплітуды тэмпературы паветра сказваецца над акіянамі Паўднёвага паўшар’я (k=10 %). Над акіянамі Паўночнага паўшар’я ўплыў мацерыкоў істотна павялічваецца, а індэкс кантынентальнасці складае 50-7 %. У сярэдзіне мацерыкоў індэкс кантынентальнасці дасягае сваіх максімальных значэнняў (90 %).
Кантынентальнасць клімату змягчаецца адвекцыяй марскіх паветранных мас. Асабліва гэта характэрна для заходніх узбярэжжаў умераных шырот. На ўсходніх узбярэжжах мацерыкоў кантынентальнасць клімату, наадварот, узмацняецца адвекцыяй холаду зімовым мусонам з унутраных вобласцяў мацерыкоў.