VI тарау. Әмбебапты өлшеу құралдары

.. Жазық–параллельді соңды өлшем ұзындықтары

Жазық–параллельді соңды өлшем ұзындықтары ж–п.с.ө.ұ. – тікбұрышты параллелепипедтен плитка немесе цилиндрлі өзек сияқты болады. Екі параллельді дәлденіп өңделген беттердің арасы, соңды

өлшем ұзындықтары жұмыс мөлшері болып саналады. Оларды негізінен бекітілген өлшем ретінде қолданады мысалға микрометрлер үшін.

Ж–п.с.ө.ұ. шыңдалған болаттардан жасап және ажарлап әрі дәлдендіреді. Шамалы ғана жазықтық еместіктің және ең кіші бедерліктің арқасында плиткалар бір–бірімен ысқылануға қол жеткізеді. Ысқылану плиткалар беттік арасының молекулярлық жабысуымен және плиткаларды бензинмен жуса да және құрғақ шүберекпен сүртсе де, жұқа майланған пленканың , мкм– дейін сақталуының арқасында болумен түсіндірілетін құбылыс. Бір–бірімен ысқыланған плиткалар, тұтас блок құрастырады, дәлдіктері плиткалар аралық саңылаулармен бұзылмаған. Өлшеуді тұтас блокпен қолдану ыңғайлы.

Ж–п.с.ө.ұ. – машина құрылысында өлшем бірлігін сақтаудың ең негізгі байлығы. Олардың көмегімен басқадай аспаптарды және құрал– саймандарды тексереді, түзейді және дәлдендіреді.

Ж–п.с.ө.ұ. – дәлденіп жасалуымен бес класқа бөлінеді – , , , , . Пайдалануда болған соңғы өлшем үшін қосымша екі клас белгіленген –  және . Соңғы өлшемдер  класты тұтынушылар сұраулары бойынша дайындалып жасалады.

Соңғы өлшем кластары – плиткалардың орташа мөлшерлерінің оның нақтылы мөлшеріне жақындаған дәрежесін сипаттайды. Жұмыс атқаратын плиткалар үшін, қажетті дәлдікті қамтамасыз ету үшін керекті класты таңдап алса, жеткілікті.

Үлгі ретіндегі өлшемдерге ең жоғарғы дәлдіктер керек етіледі, бес разрядпен белгіленіп жетілдірілетін – , , , , .

Соңғы өлшем разряді – сол аспаптың шектік қателіктерімен, қайсының көмегімен орташа өлшем ұзындығы мен әрі олардың жазық–параллельдіктен шектік ауытқуларын анықтаумен сипатталады.

Соңғы өлшемдерге, разрядпен сипатталатын – аттестат беріледі, қайсысында плиткалардың нақтылы мөлшерінен, нақты мөлшер ауытқуы көрсетілед. Сонымен, бұндай плиткалар дәлдіктері, тек қана

өздері аттестация алған аспаптың дәлдігімен ғана анықтайды.

Сонымен өлшейтін өлшемдерді қолдануға ыңғайлы болу үшін жиынтықтап жинастырады. Небәрі сегіз жиықтық шығарылады. Көпшілік жиықтықтар өз құрамында қатты қорытпалардан жасалған қорғаушы плиткалармен бірге жасалады, олар көпшілік өлшеулерде соңғы өлшемдердің екі жағынан ысқыланып, соңғы өлшемдерді тозудан және бүлінуден қорғайды.

Белгіленген мөлшерді, соңымен өлшейтін өлшем блок құралып таңдап алуда келесідей ережелерді жетекке алады: блок құрамындағы әрбір мөлшер өлшемі, берілген мөлшерден бір немесе екі санды оң жақтап шығарып тастау керек. Мысалы, плиткалар блок мөлшері , мм былай жинастыру қажет:

,

1, –плитка

,

1,  плитка

7,

7,  плитка

 плитка

Сонымен, блок төрт соңымен өлшенетін, өлшем мөлшерлерінен тұратын болады ,+1, +7+, мм.

Соңымен өлшенетін өлшем блоктарын, бес өлшемнен артық құрастыруға болмайды, өйткені одан әрі ол үлкен қателіктерге ие болады.

Жазық–параллельді соңымен өлшейтін өлшемдер қолдану сапасын арнайы тетіктер қолданумен әжептәуір ұлғайтуға болады: бүйірлі струбциналар сызғыштар негіздерімен және т.б. .. сурет.

.- сурет. Жазық–параллельді соңды өлшем ұзындықтарына арналған тетіктер:

а–тесік диаметрін бақылау үшін арналған бүйірлі струбцина б–дәл мөлшерлеуге арналған сызғыш және центр өзек в–плиткаларда кеңістік мөлшерлеу үшін арналған аяқты сызғыштар плиткаларымен.

Щуптер ұзын жұқа пластиналар сонымен өлшейтін өлшемдердің бір түрі. Оларды беттер аралық саңылауларды өлшеу үшін қолданады піспек пен цилиндр арасын, эл.тоғын таратушының – айырғышында, клапандарда және т.б.. Щуптерді №1 деп Ің дейін ұзындығы ,  және  мм және қалыңдығы , ден  мм жиынтыққа шығарады. Қажетті мөлшерді алу үшін, бірнеше щуптерді былай етіп жинастырады. Олардың қалындығы белгіленгенмөлшерге тең болулары керек. Щуптердің дәлдігі, әрине, көп ретте өлшем плиткаларынан төмен.

.. Штанген құрал–саймандар

Штанген құрал–саймандар – бұлардың негіздері штанген–шеңберсызба, штанген–тереңдік–өлшеуіш және штангенрейсмус, бөлшектерді өлшегенде және белгі салғанда. Қашан оларға онша жоғарғы дәлдіктер талап қойылмағанда қолданылатындар. Бұл құрал–саймандарда – есепті бастау тетіктер болып – сызықтың нониус немесе қосымша шкала болады, ол негізгі шкаланың бөлінген үлестерін есептеуге арналған.

Нониустың жұмыс атқару қағидасы мынандай. Қосымша шкалада, негізгі шкаладағыдай бүтін сан бөлігіне тең, кесінді салады. Бұл кесіндіде бөлік саны бір бөлікке артық болады, негізгі шкалаға қарағанда, яғни:

сn1bn ..

іc  b ..

мұнда, с – негізгі шкала баға бөлігі

b – нониус шкаласының аралық бөлігі

n – нониустың бөлік саны

i – есеп бастауының дәлдігі.

..–і теңдеуден b мәнін .. теңдеуге қойып, мынаны аламыз:

сn1сin одан

ic/n ..

Есептеу ыңғайлы болу үшін нониустің шкаласын, негізгімен бірдей қылмайды, –рет үлкен қылады. –шамасын шкаланың модулі деп атайды.

Бұл жағдайда:

сn1bn, ic  b

Екінші теңдеуден b мәнін біріншіге қойып одан аламыз:

сn1сin,

ic/n

Бұдан шығатын қорытынды, есеп бастауының дәлдігі і модульға байланысты емес, қай жағдайда болмасын негізгі шкаланың баға бөлімінен с және нониустың n бөліне санына байланысты.

Мысал. Тетік нониус шкаласының келесідей параметрлерімен есептеу қажет: негізгі шкаланың баға бөлігі С=1мм, есеп бастау дәлдігі і=0,05 мм нониус модулі =2 нониустің бөліну саны

Нониус бөліну аралығы bci2·1,=1, мм; Нониус шкала ұзындығы ib·n1,· мм.

Штанген – шеңбер сызба – екі вариантта жасалатын кең тараған құрал–саймандардың бірі. Ең қарапайым ш.ш.с. .. сурет, а қозғалмайтын езулерімен штангадан  тұрады, рамалардан  жылжымалы езулерімен тереңдік–өлшегіш өзегімен , рамамен біріктірілген бойымен қозғалатын. Езулер  қапсырылатын мөлшерді біліктерді, ал  езулер іштен қапсыратын тесіктер мөлшерлерді өлшеу үшін арналған. Штангіде негізгі шкала жүргізімен баға бөлігімен  мм, ал рамканың ернеуінде – қосымша шкала нониус , оның көмегімен, миллиметрдің ондық үлесін есептейді.

.- сурет. Штанген–шеңбер–сызба:

а–қарапайым түрі б–жетілдірілген түрі

Нониусты қолдану қағидасы суретте түсіндіріліп, жүргізу мысалдары көрсетілген. Нониустың он бөлігі, негізгі шкаланың тоғыз бөлігіне сәйкес келеді. Демек, нониус бөлігінің аралығы , мм құрастырады. Ш–ш–с. езулері бір–біріне біріктіріліп тұрғанда нониустің нольдік штрихы, негізгі шкаланың штрихымен дәл келеді. Егер рамканы оңға қарай , мм жылжытса, онда негізгі шкала штрихімен нониустің бірінші штрихы сәйкес келеді, ал , мм жылжытса нониустің екінші штрихі, ал , мм – үшінші және т.с. Суретте бірінші мысалды негізгі шкаламен нониустің төртінші штрихі сәйкес келеді мөлшері , мм екінші мысалды – жетінші , мм.

.. сурет. Нониус бойынша есепті бастау қалай екендігі

жөнінде мысалдар

Миллиметрлердің толық санын негізгі шкаладан, ал миллиметрдің үлесін нониустан табады.

Егер де, нониустің бөлік санын сақтай, оның бөлік аралығын , мм дейін ұлғайтса, мөлшерлерді анықтау қағидасы өзгермейді, ал нониуспен жұмыс істеу одан да ыңғайлы болады. Бұндай созылған нониустар штанген–құрал–саймандарда кеңінен қолданылады, сондай–ақ қарапайым ш–ш–с. есептеу дәлдігімен , мм .. сурет, а.

Жылжымалы езулері рамкалар микрометриялық ығысуы үшін айлабұйымды ш–ш–с өте дәл, әрі жетілдірілген .. сурет, б тоқтататын винтпен  қозғалмалы движок  және микрометрлік ығысудың гайкасы  және винтіден , қозғалмалы рамкамен біріккен  тұрады.

Рамканың  тоқтатқыш винтін босатып және движоктың  тоқтатқыш винтін қатайтып, гайка  бұрау арқылы рамка  штанга  арқылы қозғалтуға болады.

Штанген шеңберсызғыштар ..., ..., ..., ..., ..., ... шектік мөлшерлермен шығарылады.

Нониустар , , мм дәлдікпен есептеуге мүмкіндік береді.

Штанген–тереңдік–өлшегішпен .-сурет биіктікпен және тереңдікті өлшейді. Оның негізгі бөліктері: штанга  негізгі шкаласы жүргізілген траверсасы  рамкасымен  және тоқтатқыш винті мен  және микрометрлік ығысулар движогімен  тоқтатқыш винтімен  және гайкасымен . Шағын–ығысу винті  рамкамен қосылған. Рамканың  бүйірінде ойылған жеріне нониустың шкаласы белгіленген  пластинка бекітілген. Штанген–тереңдік–өлшегіштің ш.т.ө. өлшегіш беттері штанганың дөңбек беті және негізінің төменгі жазықтығы. Бөлшектердің беттерін өлшеген уақытта негізін күшпен бөлшек бетіне қысып, ал штангісін төменгі бетіне тигенше түсіреді. Осындай жағдайда ғана өлшеген өлшем дұрыс деп саналады. Ш.т.ө.  ден  дейін, , , ,  және  мм шектік өлшеумен және есептеу дәлдігімен ,1 , мм болып жасалып шығарылады.

.. сурет. Штанген–тереңдік өлшегіш

Штангенрейсмус .. сурет бөлшектердің биіктіктерін плита үстінде және белгі салу үшін арналған. Штанга  ауқымды негізінде  мықтылап бекітілген. Штанга бойымен рамка  нониусымен және шағын–ығысу торабымен  қозғалады. Рамкаға , қамытпен ауыстырылатын бөлшектер бекітіледі: өлшейтін кездік  және биіктік өлшеуге арналған кездік.

Шкаласы және нониусы бойынша ығыстырылатын кездіктің негізінен бастап төменгі жазықтығына дейінгі аралықты анықтайды. Штангенрейсмустар ..., ..., ... және ... мм шектік мөлшерлерімен және есептеу дәлдіктерімен , , мм болып шығарылады.

.- сурет. Штангенрейсмус

.. Микрометрлік құрал–саймандар

Микрометрлік құрал–саймандарға жататындар: сырттан өлшейтін микрометр микрометрлік ішкі–өлшем штихмас және микрометрлік терең–өлшем.

Микрометр .. сурет қапсырмаға , қозғалмайтын өкше  өңделген бетімен тығыздалып бекітілген.Қапсырма басқа жағынан сабағы мен  тілінген құйрықшасымен  ішкі және сыртқы оймасымен бітеді.

)ұйрықшаның конустық бөліміне гайканы  бұраумен, микрометрлік винтін  кіндіктің қайсысы сабақтың ішінде ойма беттермен қозғалатын саңылауын кішірейтуге болады. Микрометрлік винттің конустық беті де өңделген және де екінші өлшеуіш бетінің бірі болып есептеледі. Микровинттің басқа соңына  қалпақша мен  барабан – жұқа қабырғалы шкала жүргізілген жонылған шетімен бекітілген. Жинастырылған түрінді микровинт және барабан бір бүтін нәрсені көрсетіп және бұрағанда ұзына–бой бағытта бірге жылжиды. Зырылдауық  қалпақшадағы өлшеуге жұмсалған күшті шектейді Н шектікте.

.- сурет. Микрометр

Сабақта ұзына–бой сызықшалар жүргізілген және қос шкала. Сызықша астындағы штрихтар толық миллиметрді, ал сызықша үстіндегілер миллиметрдің жартысын көрсетеді. Микрометрлік винттің ойма адымы , мм тең, ал барабанның жонылған жерінде  бөлік жүргізілген. Демек, есептеу дәлдігі

мұнда р – микрометрлік ойма адымы

n – барабандағы бөлік саны.

Сабақтағы шкала бойынша толық миллиметрді және жарты миллиметрді, ал барабандағы шкаламен – миллиметрдің жүздік есе есептейді. Микрометрмен есеп жүргізу мысалдары . – суретте көрсетілген.

Микрометрді әрбір өлшем алдында түзулікке тексереді. Ол үшін әрбір микрометрмен бірге дұрыстығын тексеретін калибр қоса салынады.

Негізінен микрометрлік винт  мм дейін жылжиды, Өйткені одан алысқа ойма адымы дәлдігін ұстап тұру өте қиын. Сондықтан да микрометрлер ..., ..., ..., ..., ..., ..., ... мм

өлшеу шектіктерімен жасалып шығарылады.

.- сурет. Микрометр шкаласы бойынша есеп жүргізудің мысалдары

Өлшеу шектіктері ... мм микрометрлерді ауыспалы қозғалмайтын өкшелермен ұлғайтады.

Микрометрлік ішкі өлшем – микрометрлік қалпақшадан .. сурет, а және ұзартқыш жиынтықтардан тұрады .. сурет, б. Есептеу құрылғысы микрометрдікі сияқты. Микрометрлік винттің соңы  және қорғаушы ұзартқыш өзек соңы , аспап тұлғасына  бұралып кіргізілетін – ішкі өлшемнің өлшеуіш беттері. Ішкі өлшемде өлшеуге жұмсалатын күшті шектейтін өлшеу құрылғысы жоқ. Өлшенетін тесікке оны жобалап бекітеді, сондықтан да ішкі өлшеммен өлшегенде қателіктер көп болады микрометрге қарағанда, қайтсе де екеуінің өлшеу дәлдіктері бірдей болады – , мм.

.-сурет. Микрометрлік ішкі өлшем

Ішкі өлшемді қапсырма түрінде жасалған бекітілген өлшеммен, олардың ішкі өлшем жазықтықтары арасы қашықтықтарын анықтаумен тексереді. Егер де де ішкі өлшем көрсетуі  мм тең болмаса, оны нөлге қояды. Ол үшін ішкі өлшемді түзететін өлшемнен алмай тұрып, тіреуіш винтпен  микрометрлік винтті  бекітеді. Сосын барабанды  ұстап тұрып, қалпақшаны  босатып, сонымен барабанды микровинтпен ажыратады. Барабанды керекті жағдайына бекітіп, оған белгіленген өлшемді қолданып оны микровинтпен біріктіруі қалпақша  және екінші рет ішкі өлшемнің дұрыстығын тексереді.

Ұзартқыш  өзектен тұрады, ұзындығы оның  трубкада көрсетілген, өзекті ішкі өлшемге қосу үшін және оны бүлінуден сақтауға арналған. Ұзартқышты бұрап енгізгенде серіппе  өзекті тығыздап ішкі өлшемнің өлшеуіш беттеріне қысады.

Ұзартқыштарды ішкі өлшеммен бірге келетін кестеде көрсетілген кезегімен жинақтайды.

Микрометрлік ішкі өлшемдер ..., ..., ... және ... мм шектік өлшеулермен шығарылады.

Микрометрлік тереңдік өлшеуіштер .. сурет негізінен , микрометрлік қалпақшадан  және өлшейтін сабақтама , негізінен тығыздалып тұрады. Негіздің төменгі жазықтығы және өлшеуіш өзектің соңы–аспаптың өлшемейтін беті болып есептеледі. Терең өлшемнің өлшеуіш ауқымын ұлғайту үшін, ол ауыспалы өлшеуіш өзектермен  жабдықталған.

.- сурет. Микрометрлік тереңдік өлшеуіш

Терең өлшемдердің шектік өлшеулері: ... және ... мм. Терең өлшеуішті ... мм өлшеуіш өзегімен нөлге келтіру үшін, тексеру плитасында жүргізіледі. Ол үшін оның негізін плитаға тіреп, сосын микрометрлік винттің зырылдауығын  айналдырып, екінші өлшеуіш бетті плитаға түйістіреді. Өлшеуіш өзекті тоқтатқыш винтпен  бекітіп, аспапты нөлдік белгісіне келтіреді. Басқа өзектерді қолданғанда, терең өлшеуішті нөлге келтіру үшін, бекітілген өлшемдер  түзейді.

.. Индикаторлар және индикаторлы аспаптар

Жоғарыда тоқталған құрал–саймандар–штанген–шеңбер–сызба, микрометр және басқалары – абсолюттік өлшеулер үшін арналған, қашан барлық анықталатын мөлшерді құралдың шкаласынан табумен.

Сағат типті индикатор .. сурет – салыстырмалы өлшеулер үшін кең тараған аспаптар.

Индикаторлардың келесідей типтері шығарылады: ИЧ– ИЧ– ИЧ– ИЧ– ИЧ– ИТ– баға бөлігімен , мм. Типтігінде көрсетілген сандар аспаптың миллиметрде шектік өлшеулерін көрсетеді.

Өлшейтін өзек , орта тұсында оймаланған рейкасы бар, соның арқасында гильза  арқылы жоғары, әрі төмен қозғалады. Сол қозғалыс жолында ол екі тісті дөңгелекті айналдырады , қайсы өз кезегінде трибка  айналдырады, стрелкамен бір кіндікте бекітілген. Қосымша тісті дөңгелек  серіппелі сыммен  тісті дөңгелектердің бүйірлік саңылау қателіктерін жояды. Дөңгелек тістердің бір жақ қабырғасымен өзектің жоғары немесе төмен жылжуына қарамастан  тісті дөңгелекті тұрақты түрде ұстайды.

.- сурет. Сағат типті индикатор

Беріліс қатынастарына қарамастан индикаторлар былай алынған, индикатор өзегінің  мм жылжуы, стрелканың бір айналымына сәйкес келеді. Себебі шкала  бөліктен тұрады, индикатор шкалалар баға бөлігі , мм тең. Индикатордың шкаласын нөльге келтіру үшін, бұдырланған жиегімен  бұрау арқылы келтіреді. Индикатордың үлкен стрелка айналым саны немесе индикатордың өлшеуіш өзегінің толық миллиметр жүріс санын, кіші стрелка  жылжуымен анықтайды. Кіші стрелка шкаласының баға бөлігі  мм тең.

Сағат типтес индикаторлар өлшеу шегімен  ден , , ,  және  мм. Гильза  қосылу мөлшері = тең. Индикаторда тек бір ғана өлшейтін бет – өлшеу өзек соңы, сондықтан да индикатормен және айлабұйымдар сәйкестігімен өлшейді.

Кіші мөлшерлі бөлшектердің сыртқы өлшемдерін дөңгелек немесе төртбұрышты столиктері бар индикаторлармен анықтайды .. сурет. Күрделі формалы және үлкен мөлшерлі бөлшектерді өлшеуге индикаторы қапсырмалар ыңғайлы .. сурет, қайсысы мөлшер шегімен ..., ..., ... және т.б.  мм, ауыспалы өкшелермен  мм дейінгі болып шығарылады. Индикаторлар тұрғысымен және индикаторлы қапсырмалар соңымен өлшенетін өлшеммен түзетіліп тексеріледі.

.- сурет. Тұрғылар дөңгелекажәне квадратты столиктермен

.-сурет. Индикаторлы қапсырмаскоба

Ол үшін керекті блокты алады, мөлшері оның өлшейтін беттің, нақтылы мөлшеріне тең және оны үстелге орналастырады. Индикатордың өлшеуіш өзегін плиткалар блогына түйістіріп қашан индикатордың кіші стрелкасын  немесе  санын көрсеткен жерінде бекітеді. Онымен индикатор өзегіне артық ұзындық қалдырылады, себебі өлшенетін мөлшер бөлшектің нақтылы мөлшерінен кіші болған жағдайға арналған. Бұдан кейін индикатордың шкаласын бұдырланған жиегі арқылы үлкен стрелка мен индикатор шкала нөлін бір–біріне дәл келтіру керек. Өлшеудегі стрелканың нөлден ауытқуы, бөлшектің нақтылы мөлшерден ауытқу мөлшері болып саналады.

Индикатор ішкі өлшемдермен .. сурет бөлшектердің ішкі диаметрін өлшейді. Өлшегіш өзектің , жылжуы тең иықты рычаг , арқылы және өзек  арқылы индикатор  беріледі. Ауыстырмалы өзек көмегімен , нақтылы мөлшеріне тең соңымен өлшенетін өлшем бөлігін алады және оны жазық бүйіршіктермен  .. сурет қысқышқа  тірейді. Содан кейін өлшенетін беттер арасы бүйірлеріне  ішкі өлшемнің ауыспалы өзегінен және өлшеуіш өзекті орналастырады. Ауыспалы өзекті қатайту немесе босату арқылы, өлшеуіш өзектегі сақиналы сызықша дәлдендіретін мостик  деңгейінде болуы керек. Осылай болған жағдайда ғана өлшеулерде ең аз қателіктер болады.

Егер де осы мезгілде индикатордың кіші стрелкасы толық миллиметр санын көрсетпесе, онда индикатордың қалпақшасын жоғары немесе төменге жылжыту керек. Қашан индикатордың кіші стрелкасы  немесе  мм сызықша сай келгенде, ауыспалы өзекті тоқтатқыш винтпен  бекітеді .. сурет.

Индикатордың шкаласын бұдырлы жиегімен айналдырып, үлкен стрелканы нөлге келтіреді.

Бүйіршіктер арасында дұрыс орналастырылатын ішкі–өлшем көрсеткен мөлшер – базалық болып саналады. Индикатордың өлшеудегі базалық мөлшерден ауытқу көрсеткіші, бөлшектердің нақтылы мөлшерлер ауытқуына тең.

.- сурет. Индикаторлы ішкі өлшем

.-сурет. Индикаторлы ішкі өлшемді түзетіп, ретіне келтіру настройка



Индикаторлы ішкі өлшем двигательдің цилиндр диаметрін, оның өзектік тұтқасын, піспексап қалпақшасының жоғарғы және төменгі диаметр тесіктерін өлшеуде, оған тең келетін аспап жоқ. Индикаторлы ішкі өлшем шектік өлшемдерімен: ..., ..., ..., ..., ..., ..., ... мм шығарылады.

Индикаторлы тереңдік–өлшем .. сурет негізінен  төменгі өлшеуіш бетімен, индикатормен  және ауыстырмалы өлшеуіш өзегінен  тұрады. Өзектер жинағының арқасында аспаппен ... мм шектік тереңдікті өлшеуге болады.

.-сурет. Индикаторлы тереңдік өлшегіш.

Терең–өлшеуішті ... мм өлшеу ауқымындағы тексеретін плиткада нөлге келтіреді. Ол үшін индикаторды втулка бойымен төмен түсіреді, кішкене стрелка  цифрына қарсы келіп тоқтағанша. Индикаторды осы жағдайында тоқтатқыш винтпен  бекітеді, ал шкаладағы нөлді үлкен стрелкамен келістіреді. Бұл жағдайда базалық мөлшерден  мм ауытқуы, өлшенетін тереңдіктің абсолюттік мөлшері болады.

Егер өлшейтін тереңдік  мм жоғары болса, онда индикаторды нөлге келістіру үшін екі соңымен өлшейтін өлшем немесе бірдей екі блок соңымен өлшейтін өлшемді қолданады. Олардың мөлшері тереңдік–өлшеуіштің төменгі шек өлшеуіш өзек деректеріне теңелуі керек.

Әмбебапты индикатормен .. сурет тарамдалған және дөңбек соғуларды, түзу сызықтылықтан ауытқуды және басқадай беттердің орналасуынан әрі формалар ауытқуларын анықтауға болады. Соғуларын өлшегенде индикатор өзегін өлшенетін беттің үстіне тікше орналастырып, бір–екі стрелка айналым запас жүрісін қамтамасыз етеді.

.- сурет. Индикатормен шабақтықрадиальноесоғуды

өлшеу

Өлшенетін бөлшекті айналдырып, стрелканың екі шеткі есептеу көрсеткіш соғу айырымы арқылы анықтайды.

Өлшеуге ыңғайсыз жерлердің соғуларын өлшегенде сағат типі индикаторларды бұрышты және тік иықты рычагтармен бірге қолданып іске асырады .- сурет, а, б.

.- сурет. Индикатормен өлшеу:

а–түзу рычаг көмегімен тарамдалған соғуды өлшегенде б–бұрыштық рычагпен дөңбек торцовое соғуды өлшегенде.

Тісті күйнектілі жоғары дәлдіктегі өлшеуіш қалпақшалар  МИГ және  МИГ .. сурет, қайда өте дәл өлшеулер жүргізгенде қолданылады. Бұл қалпақшалардың баға бөліктері , және , мм, көрсететін ауқымдары , және , мм сәйкес.

Тісті–күйнектілі қалпақшада екі күйнектілі және бір тісті берілістерді қолданады. Өлшеуіш өзекті  жылжытқанда, рычаг  бұрылады, қайсысы өзінің ұзын иығымен кіндіктің қасындағы, тісті сектормен бітетін рычагқа  әсерін тигізеді. Рычагтың  бұрылуы стрелканы қозғалысқа келтіреді тісті дөңгелекпен , бір кіндікте отырған,әрі тісті сектормен тістескен. Спиральді серіппе  “өлі жүріс” таңдайды, рычагпен тісті беріліс арасына тұрақты түйісуді қамтамасыз ететін. Серіппе , тұлғамен  өлшеуіш өзек қосатын, қайсы керекті өлшеу күшін қамтамасыз ететін. Рычаг  арретир қызметін атқарып және аспапты өлшеуге қарағанда өлшеуіш өзекті кері қайтаруды қамтамасыз етеді. Қалпақша шкаласында дәлдік шек шекарасын көрсететін екі көрсетуші  бар. Қалпақшалардың қосқыш бөлімі – гильза , диаметр –  мм де жасалған.

.- сурет. Тісті–күйнектілі жоғары дәлдіктегі өлшеуіш қалпақшалар:

а–өлшегіш механизмнің схемасы б–жалпы түрі

.. Иін тректі механикалық аспаптар

Иін тректі механикалық аспаптар дәлдік есептеулерімен , мм дейін жасалуда, қарапайымдылығы, пайдалануда сенімділігінің арқасында, машина–құрылыс зауыттарында және жөндеу кәсіпорындарында кеңінен қолданылады.

Микрокатор. Микрокатордың өлшеуіш өзегі  .. сурет серіппелі дискіге  ілінген және серіппелі үш бұрыштық  көлденең бөлігінде. Сезімтал серіппе  ортасына былай бұралған, оның сол және оң бөлігі спиральдің әр түрлі бағытын құрастырады. Серіппенің бір жақ шеті, реттеуші винтпен  аспап тұлғасына бұралған, ал басқасы серіппелі үшбұрыштықтың тікше бөлігіне. Сезімтал серіппенің орта бөлігіне стрелка  бектілген. Өзек  жоғары немесе төмен жылжытқанда серіппелі үшбұрыштық бұрылып әрі сезімтал серіппелі қысады немесе созады, стрелка бұл жағдайда ауытқиды.

.- сурет. Микрокатор схемасы

.. сурет. Ауыр тұлғалы аспапты мөлшерге келтіріп қою.

Бұл аспаптың барлық қозғалатын бөлігі бір–бірімен бекітілген, біріктірмелерде саңылаулар жоқ, сондықтан да аспаптың сезімталдығы өте жоғары. Микрокаторларды баға бөлігімен , , ,     мкм және өлшеу шегімен  шкала бөлігімен шығарылады. Микрокаторды индикатор сияқты басқа аспаптармен және тетіктермен бірге қолданады.

Микрокатордың біріктіргіш мөлшері =. Оны көбінесе ауыр тіреуішпен қолданады С– немесе С– .. сурет.

Микрокаторды мөлшерге сонымен өлшейтін өлшем ұзындықтарымен орналастырады. Алдымен өлшейтін мөлшердің нақтылы мөлшеріне тең, соңғы өлшем блогін үстелге орналастырады, сосын кронштейнді микрокатордың өлшеу наконечнигін соңы, соң өлшем блогіне түйіскенше төмен түсіреді.

Осы жағдайда кронштейндерді тіреуіш винтпен  бекітеді. Одан соң винт  микрометрлік ығысуды бұрау арқылы үстелді микрокатор наконечнигі соңы соң өлшем блогімен түйіскенше және микрокатор стрелкасы шкала нөлімен бірдей болғанша көтереді. Бұны істеген соң столді винтпен бекітеді.

Микатордың жұмыс атқару қағидасы микрокатор сияқты, аспаптар қалпақшаларына біріктіргіш мөлшер һ мен жеңіл тіреуіштермен қолдануға болады.

Иін тректі қапсырмалар алты типті мөлшерлі болады. К.к. шектік мөлшерлермен ... ... ... ... ... ... мм жасалады шкала баға бөлігімен , мм.

Күйнектілі қапсырмаларды .. сурет жылжымалы табаны , рычаг  қозғалыс береді, үлкен иығы оның тісті секторымен бітеді. Сектор айналуымен бекітлген трубканы  айналдырады, қайсысының өзегінде стрелка бекітілген. Қапсырманы сол өлшеммен күйіне келтіреді. Ол үшін қорғаушы қалпақты  ашады, тіреуіш винтт  босатады және өлшеуіш беттер арасына плиткалар блогін қояды, оның мөлшері, өлшенетін бөлшектің нақтылы мөлшеріне тең, микрометрлік винттің  ығысуын аспап қашан шкала штрихы нөлге теңелгенше бұрайды. Осы қалпында тіреуіш винтті бекітіп және қорғаушы қалпақты кигізеді.

Өлшейтін бөлшекті қапсырма табандары арасына орналастырғанда қайсы қозғалмалы табанды бұратын, өлшенетін беттердің тозуын азайту үшін бұрушыны  қолданады.

Иін тректі қапсырманы жаңа мөлшерге қайта қойғанда, оны сол өлшеммен қайта қалпына келтіреді.

.-сурет. Иін тректі қапсырма

Иін тректі микрометрде .. сурет жоғарғыда келтірілген кемшіліктер жоқ. Өлшегенде аспап барабанның , күйнек механизм стрелкасы  нөлге келгенінше бұрайды. Одан кейін барабанды таяу шкала штрихіна дейін бұрауды сабақтама  штрихымен дәлденгенше жалғастырады. Микрометрмен өлшеніп алынған мөлшерге иін тректі механизмнің стрелкасы не теріс, не оң мәнге ауытқуын қосады.

.- сурет. Иін тректі микрометр

Иін тректі микрометрмен бірдей бөлшектер партиясын өлшегенде оны қапсырма ретінде қолдануға болады. Ол үшін оны нақтылы мөлшер күйіне келтіреді, ал шкала бойынша белгіленгенмөлшерден ауытқуын есепке алады.

Дәлдік шек шегі  шекарада көрсеткіштері бақылаушының жұмысын жеңілдетеді.Қалпақшаны  ашып, арнайы кілтпен екі стрелканы да жоғарғы және төменгі мөлшерлер ауытқуына қояды. Егер стрелка өлшегенде екікөрсеткіштің ортасына тоқтаса бөлшек жарамды болып есептеледі.

Аспапты нөлге келтіру үшін өлшеуіш табандар  мен  арасына белгіленген өлшемді қойып, барабан  күйнекті механизм стрелкасы  нөлге келгенше бұрайды. Осы жағдайда микрометрлік винтті тоқтатқышпен бекітеді.Қалпақ  ағытып барабанды босатады, оны сабақтама  ұзына бойындағы нөлдік штрихқа дәл келгенінше бұрайды. Осыдан кейін ғана қалпақты бұрап барабанды бекітеді.Қалпына келтірудің дәл болған екенін бекітілген өлшеммен тексереді.