3. Шашыраудың статистикалық параметрлері

Мөлшер шашырауының негізі статистикалық параметрлері: x –oрташа арифметикалық мөлшер, R – шашыраудың ауқымы диaпазон,  – орташа квадратты ауытқу.

Орташа арифметикалық мөлшер  бұл олардың санына бөлінген нақты мөлшерлер қосындысы.

 х₁+х_ә+...+х_N / N, .

мұнда х₁, х_ә, ..., х_N – бөлшектердің нақты мөлшері

N – нақты мөлшерлер саны.

Орташа арифметикалық мөлшер топтастырудың орта жағдайын анықтайды.

Мөлшерлердің шашырау ауқымы R – ең жоғарғы және ең төменгі мөлшерлер ара айырымы:

Rx_max–x_min, .

мұндағы x_max, x_min ең жоғарғы және ең төменгі мөлшерлер.

Орташа квадратты ауытқу  – мөлшерлер шашырауын сипаттайтын негізгі параметрлердің бірі.

^.

N >  болғанда

^.

Шашырау жөнінде қисық таралуды көрсету керек.

Ойөрімділік тарау қисығын қарастырғанда ординат өсіне, кездейсоқ шамалары тығыздық ықтималдығын салады. Гистограммада немесе полигонда шашырау ауданы салыстырмалы жиілік аралық шектігіне тең, ал теориялық қисық нақты аралықта мөлшерлер пайда болу ықтималдығына тең.

Шашырау сипаты жөнінде көрнекті ұғынысты қисық таралу деп аталатын, салуына құрастыруына қарай бөлінетін, таралу гистограммасы, таралу полигоны және ойөрімдік таралу қисығы .. -сурет.

..- сурет. Гистограмма , полигон , және таралудың ойөрімдік қисығы .

Қисық таралуды абсцисс өзегіне арифметикалық орта мөлшерден х_і–дің мөлшерін немесе х_і ауытқуын салады. Ординат өзегіне у гистограмманы салу және полигон таралуы үшін, салыстырмалы жиілік мәнін құрастырады, тең болады.

 n _xi/N, .

мұнда ­­­­­­­­n_xi – бір аралыққа түсетін мөлшер саны немесе жиілігі

N – жалпы мөлшер саны.

.. Жарамсыздықтың ықтималдық пайызын анықтау

Кейбір практикалық есептерді, қарапайым таралу заңында қ.т.з. көп кездесетін мысал ретінде қарастырған тиімді.

Аудан площадь, абцисс өзегі және қ.т.з. шектелген ординат өзегіне тығыздық ықтималдығын Р саламыз, қашан координат басы орта арифметикалық мәнмен дәл келген жағдай үшін теңдеуді анықтаймыз.

F_х .

Ойөрім ықтималдылығында тәуекел риска коэффицентін жиі қолданады, t=х/. Егер х орнына теңдеуге . t тәуекел коэффицентін енгізсек.

F_t .

Аудан, және абцисс өзегімен шектелген, тең толық оқиғалар жиынтығы ықтималдығына, яғни 1–ге тең. Сонымен, у–өзегінде осінде салыстырсақ, қисық екі жаққа тепе–тең, онда былай жазуға болады:

Ф_t .

мұнда Ф_t – аудан қисықпен және абцисс өзегімен шектелген, t дейінгі интегралдық шектікте.

Кездейсоқ шама х_х_ дейін аралықта болады деген ықтималдылығын анықтау үшін, tх_/ және tх_/ мәндері аудандарын интегралдау жеткілікті .. сурет, ал іздеп отырған шама олардың айырмасына тең.

Ф_t  Ф_tә – Ф_t1 .

Жалпы түрде теңдеу былай:

Ф_t.

Ф_t шама интегралды функция немесе Лапластың нормаланған функциясы деп аталады.

.. сурет. Интеграл функциясын анықтау.

.. сурет. Таралу шек шетін анықтау.

Бұндай практикалық есептерде  о.к.а. о.к.а. – орта квадратты ауытқу   бұның аржағында , оқиғалар қалады. Техникалық есептерге тегісінен жарамды ..сурет

V6 .

Бөлшектерді жаңадан жасағанда жарамсыздар процентін анықтау үшін алдымен тәуекел коэффициентін анықтайды. Дұрыс таралуда, қашан дәлдік шек шеті ортасы, шашырау ортасымен дәл келгенде, . Егер тәуекел коэффициенті формуласына х–мәнін қойып, ал –мәнін . анықтасақ, онда

.

Сонымен тәуекел коэффициенті бұл жағдайда дәлдік шек шетімен және шашырау шеті ара байланысын көрсетеді, технологиялық үдерістер үшін әр түрлі дәлдігі және әр түрлі шашырау шеті бар V_, V_, V_  .. сурет. Қашан тәуекел коэффициенті –ке тең болғанда, практикалық жағдайда , артық емес шашырау шеті V_ дәлдік шек шетіне тең және жарамсыздық болмайды. Егер тәуекел коэфф. –тен жоғары болса, жарамсыздық болмайды, бірақ та өңдеу үдерісі артығымен дәл алынған, демек тым қымбат. Қашан t< жарамсыздық ықтимал және өңдеудің технологиялық үдерісін қолайлы таңдау үшін жарамсыздық процент ықтималдығын білу қажет.

Жарамсыздық процент ықтималдығын Q_ж нақты мысалда қарастырамыз.

1 мысал. білікті жасау қажет. Орташа мөлшер, дәлдік шек шеті ортасымен түйіскен4.5-сурет. Орта кв. ауытқу =іә мкм. Анықтаймыз бұған сәйкес интег. функцияны кестеден табамыз Ф_t, онда жарамсыздық пайда болу ықтималдығы Р_ж Ф_t,, ал процент жарамсыздығы Q_жР_ж,%.

Егер, орта мөлшер , дәлдік шек шеті ортасымен қиюласпаса ..б сурет әрі 54,900 мм тең болса, жеке-жекеден жарамды бөлшектердің пайда болу ықтималдығын анықтау қажет, орта мөлшерден жоғарыларының және кішілерінің.

Ол үшін тәуекел коэф. анықтаймыз:



Кестеден осы тәуекел коэффициенттеріне сәйкес келетін интеграл функциясының мәндерін табамыз:



.. сурет. Тәуекел коэффициентінің Тdжәнеәр түрлі сәйкестіктегі мәні

.. Жарамсыздықтың ықтималдық процентін анықтау: а  таралу шек шетінің тепетең орналасқанында б  таралу шек шетінің 1 мкм жылжып орналасқанда

Жарамды бөлшектердің қосындылар ықтималдығы пайда болуы

ал жарамсыз бөлшектер пайда болу ықтималдығы

Р_ж1Р_жар,.6

жарамсыз процент ықтималдығы

Q_ж1·Р_ж  7,6 %

Екі мысалдан байқағанымыз жарамсыздық процент ықтималдығы мәні пайда болуына шашырау шеті мәні ғана емес, оның салыстырмалы дәлдік шек шеті ортасымен алатын орны да әсер етеді?

Топтастырудың ортасын  мкм жылжытқанда шашырау шеттері мәнін өзгертпей, өздеріңіз жоғарғы екі мысалда байқағандай, жарамсыздар процент ықтималдығы , деп 7,36 дейін ұлғайды.

Бұны станокты қайтадан күйіне регулировка келтіргенде ескерген дұрыс.

.. Формалар пішіндер дәлдігі және

беттердің орналасуы

Форма дәлдігі сызбамен берілген беттердің нақтылы формаларынан және ақиқат беттер формаларының ауытқуымен сипатталады6 әрі МЕСТ  ҰСТ СЭВ  сәйкес белгіленген.

Ақиқат реальная бет – бұл бөлшекті шектейтін және оны қоршаған ортасынан бөлетін бет.

Нақтылы бет – бұл заттың формасы оның сызбамен немесе басқадай техникалық құжаттармен берілген өте таза бет.

Формаларды сандық түрде бағалау үшін жанасатын беттердің және бет қырларлы қағидасын қолданады.

Жанасатын примыкающая бет немесе бет қыры – бұл оның ауытқулары ақиқат беттердің ең алыс нүктесіне дейін шектелген нормаланған учаскіде ең аз болуы үшін бөлшек материалынан тыс орналасқан және ақиқат беттермен түйісетін нақтылы формасы бар бет.

Бет қыры деп келтірілген анықтамаларда, беттердің жазықтықпен немесе берілген беттердің қиылысу сызығы деп түсініледі.

Формалар ауытқулары сандық түрде ақиқат бет нүктесінен  ең жоғарғы аралықтан жанасатын бетке дейін, жанасатын бет нормасы бойынша бағаланады. Формалар ауытқуы құрама және жекелей болуы мүмкін.

Цилиндрлік беттер үшін құрама болып цилиндрліктен ауытқу болады, ақиқат беттің ең алыс  нүктесінен цилиндр жанамасына дейін сипаттайтын .. сурет.

.- сурет. Цилиндрліктен ауытқудың құрама көрсеткіштерін белгілеу

Дөңгелектен ауытқу – бұл көлденең қимадағы жазықтықтың құрама көрсеткіш ауытқуы. Жекелей ауытқулар сопақ және көп қырлылық болады .- сурет.

.-сурет. Цилиндр формасының көлденең қимада ауытқуы:

а  дөңгелек емес б  сопақтық в  көп қырлылық.

Сопақтық – бұл дөңгелектен ауытқу, қашан ең жоғарғы және ең төменгі диаметрлер өзара перпендикулярлы бағытта болғанда, көлденең қиманың ақиқат бет қыры профиль сопақталған фигураны көрсетеді. Сопақтықтың мәніне ең жоғарғы және ең төменгі диаметрлер қима арасының жарты айырымын қабылдайды:

_сопd_еж–d_ет/

Сопақтық токарьлық және ажарлау шлифовальный станоктарының шпинделінің соғуларынан, дайындама ұзына бой қима формасының түзу еместігінен, бөлшектердің дисбаланстығынан және т.б. пайда болады.

Көп қырлылық – бұл дөңгелектен ауытқу, қашан ақиқат бет қырының көлденең қимасы әр түрлі нүктеден кесінді доға ретінде қисық центрлерімен орталық көп қырлы фигураны көрсетеді.

Көп қырлылық – дөңгелектен ауытқу сияқты әрі сандықпен және жанасқан шеңберден ақиқат бет көріністің ең жоғарғы _к.қ ауытқуымен анықталады.

Көп қырлылықтың пайда болу себебі бөлшектерді өңдегенде айналым центрлерінің аяқ астынан өзгеруі көп қырлылық кесуде және центрсіз ажарлауда, қашан станок–тетік приспособление–құрал–бөлшек қаттылықтары жетіспеген уақытта пайда болады.

Конус тәрізділік, бөшке тәрізділік, ер-тоқым тәрізділік, түзу сызықтықтылықтан ауытқу .. сурет цилиндрлік беттердің ұзына бой қимада бет қырының ауытқуының жекелей көрсеткіштері.

.. сурет. Цилиндр формаларының ұзына бой қимасында ауытқуы:

а–конустілік б–бөшке тәрізділік в–ер-тоқым тәрізділік г–майысқақтық

Конус тәрізділік – бұл бет қырының ұзына бой қимадағы ауытқуы, үнемі қабырғалары түзу сызықты, бірақ параллельді емес .. сур., а. Конустәрізділік – шпиндель кіндігі және станоктың артқы бабка пинолімен дәл келмегенде, шпиндель кіндігінің станина бағыттаушысымен параллель еместігінен, кескіштің тез тозуынан пайда болады және т.б.

Бөшкетәрізділік – бұл бет қырының ұзына бой қимадағы ауытқуы, қашан қабырғалары түзу сызықты емес және диаметрлері шетінен қима ортасына қарай ұлғаяды .. сур., б. Көбінесе бөшке тәрізділікке себеп болатын біліктің майысуы әрі оның жону үдерісінде бекітілген центрде қаттылығының аз болуынан.

Ертоқымтәрізділік – бұл қабырғалары түзу сызықты емес және диаметрлері шетінен қима ортасына қарай кішірейгенге дейін бет қырының ұзына бой қимадағы ауытқуы, .. сур., в.

Сандық жағынан конустәрізділік, бөшкетәрізділік немесе ертоқымтәрізділік ең жоғарғы және ең төменгі диаметрлерінің бір қимадағы аралықтарының жарты айырымына тең.

Бет қырларының жекелей ауытқу көрсеткіштерін біле тұрып, технологиялық үдерісіне түзетулер жүргізуге болады, біріктірмелерде пайда болатын бұл ауытқулардың қайсысы болмасын қозғалмалы біріктірмелердің ресурсын және қозғалмайтындардың сенімділігін төмендететін себептерді болдырмауға болады.

Кіндіктің түзу сызықтылықтан ауытқуы көлденең қимада цилиндрлік беттердің, геометриялық центрлерінің түзу еместігін және термоөңдеумен тойтарудан наклеп кейін және т.б., әрі ереже ретінде қалған кернеудің бірдей таралмауы себебінен болуын сипаттайды .. сур., г.

Жазықтылықтықтан ауытқуы – жазық беттер формалар ауытқуларының құрама жинақталған көрсеткіштері. Беттер ауытқуларының барлық ауытқулар жиынтығын сипаттайтын және сандық жағынан ақиқат беттердің  ең жоғарғы қашықтығынан  жанама беттерге  дейінгі ..сурет

Имектілік.. сур., а және

дөңестілік .. сур., б жазық беттер формалар ауытқуының жекелей көрсеткіштері.

Түзу сызықтылықтықтан ауытқу – жазық беттер қимасының бет қыры ауытқуларының құрама көрсеткіштері. Ол сандық жағынан ақиқат беттен жанама түзуге дейінгі ең алыс қашықтыққа тең.

Түзу геометриялық формалардың барлық ауытқу түрлері, біріктірмелер жұмысына теріс ықпалын тигізеді. Жылжымалы қозғалмалы біріктірмелерде формалар ауытқулары нақты түйісу ауданының кішіреюіне, ал сабақтасқан беттердің тез тозуына, біріктірмелердің ресурс мәнінің қысқаруы нәтижесінде әрі майлану жағдайы нашарлауына және меншікті күшөсалмақ ұлғаюына әкеп соғады.

Керумен болған біріктірмелерде форма ауытқулары нақты керудің кішіреюіне және соның салдары ретінде біріктірмелер сенімділігін төмендетеді.

Біріктірмелердің өзара ауыстырымдылықтары үшін МЕСТ – СТ СЭВ – қабылданған дәреже дәлдіктер байланысы бойынша шектік ауытқулар белгіленген. Стандартпен формалары шектік ауытқулары ұнамды сандардың R қатарына сәйкес келетіндері  дәлдік дәрежесі белгіленген.

Цилиндрлік беттер формалары геометриялық салыстырмалы дәлдіктерін қолдану туралы кепілдеме деректер  кестеде көрсетілген.

Басқадай жағдайларда, яғни қашан формалар шектік ауытқулары белгіленбегенде, олар мөлшерге берілген дәлдік шектермен шектелулері керек.

Орналасудың ауытқулары – егер базалар берілмесе қарастыратын элементтер ауытқулары олардың нақтылы орналасуынан, базалармен және нақтылы сызықтық және бұрыштық мөлшер араларымен белгіленген немесе қарастырылған элементтер арасымен анықталады.

 кесте. Цилиндрлік беттіктер пішіндерінің салыстырмалық геометриялық дәлдіктерін қолданудың жағдайы шарты

Салыстыр малы геометрия лық дәлдік	Мөлшер және пішін дәлдік шектерінің орташа ара қатынасы, 	Қолдану шарты
1	2	3
1	2	3
Қарапайымәдеттегі		Беттіктер, жылжымалы біріктірмелерде, шамалы жылдамдықта салыстырмалы қозғалыста және күшсалмақтакеріп–тарту біріктірмелерінде немесе өтпелі қондырумен керек уақытында бұзып және қайта жинауға
Көтеріңкі		Беттіктер, жылжымалы біріктірмелерде, орташа жылдамдықта, салыстырмалы қозғалыста және күшсалмақтажүрістің байыптылығына көтеріңкі талап қойғанда, және жабылған жерден ештеңе шықпауына, керіп–тартумен болатын біріктірмелерде, дәлдікке және мықтылыққа көтеріңкі талап қойғанда, үлкен жылдамдықтағы күшсалмақ, соғылу, дірілдеу болған жағдайда
Жоғарғы		Беттіктер, жылжымалы біріктірмелерде, жоғарғы жылдамдықта және күшсалмақта, жүрістің баптылығына жоғарғы талап қойғанда үйкелістің төмендеуіне, жабылған жерден ештеңе шықпауына, керіп–тартумен болатын біріктірмелерде, үлкен күшсалмақ, соғу, діріл әсер ететін жағдайда

Беттердің орналасуы ауытқуларының пайда болу себептері, бөлшектерді жасағанда “база бірлігі“ қағидасы бұзылуы, бөлшектерді бекітудегі тетіктер қателіктері, бөлшектерді өңдеудегі қателіктер болады. Пайдалану кезінде беттердің орналасу ауытқуларының біршама ұлғаюы біркелкі тозбауынан, созылмалы деформациядан, тұлғалы бөлшектер металлдарының ескіріп қалуы мен оның быжырюуымен байланысты.

Бөлшектердің атқаратын міндеттеріне және формаларына байланысты беттер орналасуын тәуелді және тәуелсіз дәлдік шектер деп айырады. Орналасудың тәуелді дәлдік шектер мәні, орналасудың берілген ауытқуларымен ғана анықталмайды, сонымен қоса қарастыратын беттер мөлшерінің нақты ауытқуларына байланысты. Бөлшектердің жинастырылуын қамтамасыз ету үшін тәуелді дәлдік шектер белгіленеді. Тәуелсіз дәлдік шектер мәні берілген орналасудың шектік ауытқуларымен ғана анықталады және қарастырылатын беттердің мөлшерлік шектік ауытқуларына байланысты емес.

.- сурет. Ауытқулар:

а, б  параллельдіктен кіндіктілік және жазықтыққа сәйкес жанасатын жазықтар нақты беттіктер вперпендикулярліктен жазықтық және кіндіктілікке г, д  жалпы кіндік және негізгі беттер лайықты сәйкестігі кіндіктіліктен: негізгі бет жалпы кіндік е  кіндіктер қиылысуынан ж  тепетеңдіктен з  позициялық ауытқу и, к қапталдық және шабақтық соғу:  негізгі базовая кіндік.

Беттердің орналасу  ауытқуларына жататындар: жазықтықтардың параллельдіктен ауытқуы, . сур., а түзулердің жазықтықта, айналу беттер кіндіктерінде, айналу кіндіктері және жазықтықтар . сур., б­ кіндіктердің жазықтықтардың перпендикулярлықтан ауытқуы немесе кіндіктердің және жазықтықтардың . сур., в базалық кіндік беттермен салыстырғандағы біліктестіктен соосность ауытқу . сур., г және жалпы кіндіктермен салыстырғанда . сур.,д кіндіктер қиылысуынан болатын ауытқулар . сур.,е көлбеуліктің ауытқуы тепе–теңдіктен болатын ауытқулар . сур.,ж нақтылы орналасуынан жылжуы – позиционды тұрғы ауытқу . сур.,з.

Беттердің орналасу және формалардың қосындысына жататындар: қапталдық торцовое және шабақтық радиальное соғу . сур., и,к және белгіленген бағытта соғылуы толық қапталдық және толық шабақтық соғу берілген формалар бет қыры ауытқулары берілген формалар беттерінен ауытқу.

Беттердің орналасуы олардың нақтылы мәндерінен ауытқуы машинаның жұмыс істеу өміршеңдігіне және сенімділігіне теріс ықпалын тигізеді, біріктірмелерге және жеке бөлшектеріне статикалық және динамикалық күшсалмақ түсіріп, бөлшектердің босаңсып усталостный бүлінуіне және тез тозуына әкеп соғады.

Жөндеудегі практика көрсеткендей трактордың берілістер қорабы ресурстары берілістер қорабын қайта қалпына келтіргенде беттер мен кіндіктер орналасуының техникалық жағдайы орындалмаса, толық айырбасталған біліктер, тиісті дөңгелектер, шайқалау подшипниктері жаңаның  ресурсындайы ғана жұмысқа шыдаған.

Беттер орналасуын және формалар дәлдік шектері сызбада техникалық талаптар тестісімен немесе шартты белгілермен көрсетіледі, әрі СТ СЭВ – бойынша орындалады.

 -кесте. Беттердің орналасуының және пішіндер дәлдік

шектерінің шартты елгіленуі

Дәлдік шектер топтары	Дәлдік шек түрлері	Белгі таңба
1		
Пішін дәлдік	Түзу сызықтылық
шектері	Жазықтылықтық
І	Дөңгелектіліктер
1		
	Цилиндрліктің
	Ұзына бой қимасының қаптал көрінісінің
Орналасудың	Параллельдіктер
дәлдік шектері	Перпендикулярлықтар
ІІ	Көлбеулілік
	Кіндіктестілік
	Симметриялық
	Позициялық
	Кіндіктер қиылысуы
Орналасудың және пішін	Белгіленген бағыттағы шабақтық немесе қапталдық соғулар
дәлдік шектер жиынтығы	Толық соғылуы, қапталдықпен немесе шабақтықтың
	Белгіленген қаптал көрініс пішіндері
	Белгіленген беттіктер пішіндері

 - кестеде беттердің орналасуы мен формалардың дәлдік шектері және олардың қосынды дәлдік шектері келтірілген.

Дәлдік шектердің шартты белгілеулерін екі немесе үш бөлікке бөлінген тікбұрышты рамкаға орналастырады. Біріншісінде дәлдік шектің шартты таңбасы, екіншісінде дәлдік шектің сандық мәні – миллиметрмен, үшіншісінде – базасының әріптік белгісі немесе басқа беттерге жататын ауытқулар көрсетіледі.

Рамкалар жұқа тұтас сызықтармен сызылып әрі ұзына бойы горизонтальді орналастырылады. Цифрлар, және таңба биіктіктері, шриф мөлшерлері саны мөлшеріне тең болуы керек, ал қоршаған рамканың биіктігі олардан ... мм үлкен болады. Рамканы қандай да болмасын сызықтармен қиып өтуге болмайды. Егер қажет жағдайда рамканы тікше орналастыруға вертикал. болады. Рамканы дәлдік шектерімен көрсетілетін элементке түзу немесе үзінді сызықпен стрелкамен қосады.

Егер де дәлдік шектер жазықтықтар симметриясы тепе–теңдік немесе кіндіктерге жататын болса, онда қосатын сызық мөлшерлер сызығының жалғасы болуы керек.

Қосатын сызықтың стрелкамен бітетін кесік бағыты, өлшем сызық бағыты ауытқуына сәйкес келуі керек.

Жазықтықтық тепе–теңдігін немесе кіндіктің базалық бетін қарамен боялған тең үшбұрышпен бағалайды және рамкамен стрелканы қосқандай тәртіппен қосады.

Қажет болған жағдайда сызбаны қараңғыламау үшін базалық немесе басқадай беттерді рамканың үшінші бөлігіне әріппен жазуға рұқсат етіледі.

Бұл әріпті квадратты рамкаға сыйғызып, базалық емес беттерді белгілеуге байланысты үшбұрышпен немесе стрелкамен бітетін беттік сызық белгісімен қосады.

Рамкада көрсетілген беттер орналасуы немесе формалар дәлдік шектері беттердің тегіс ұзындығына арналады. Егер де дәлдік шек берілген бет ұзындығының белгілі участігіне арналса, онда оны көлбеу сызықтың астында шектік ауытқудан кейін көрсетеді. Қажет болған жағдайда барлық ұзындықтың дәлдік шегін белгіленген ұзындық дәлдік шегі астында көрсетеді.

Беттер орналасуының тәуелді дәлдік шектері таңбасымен белгіленіп, дәлдік шектердің сандық мәнінен кейін орналастырылады .. сурет.

Егер де тәуелді дәлдік шектер көбірек болса, онда тәуелсіз еместерді таңбасымен белгілеуге болады, орналасудың барлық дәлдік шектері тәуелді,таңбасымен белгіленгеннің бәрі техникалық талапты көрсетеді.

Беттердің орналасуы және формалар дәлдік шектерін сызбада белгілеу мысалы  кестеде келтірілген.

Егер де формалардың дәлдік шектері сызбада көрсетілмесе, қарастырылып жатқан элементтің қандай да болмасын формалары дәлдік

шек шеті ауытқулары рұқсат етіледі допускается.

Егер де элементтердің параллельдік, перпендикулярлық, көлбеулік немесе дөңбек соғулары МЕСТ – СТ СЭВ – сәйкес көрсетілсе, көрсетілмеген беттер немесе дөңбек соғудың дәлдік шегіне тең.

 кесте. Беттер орналасуы және формалар дәлдік шектерін сызбада шартты белгілеудің мысалдары

Шартты белгілеудің элементтері	Шартты белгілеудің мысалы	Түсініктеме
Нормаланған участокты көрсету		Дәлдік шек элемент беттерінің ұзындығынабарлығына жатады. Дәлдік шек беттердің элементтіңқай участогына болмасын көрсетілген ұзындығына жатады. Дәлдік шек орналасудың белгіленген орнында нормаланған участогына жатады участокты штрих–сызықша сызықпен белгілейдіі және көрсетілген мөлшермен
Базаны белгілеу		База таңбасы –қараланған тең үшбұрыш, биіктігі шрифтағы мөлшерлер санының мөлшеріне тең. Базамен белгіленген дәлдік шек көрсетілген рамка біріктірмесі ыңғайсыз болса, онда базаны үлкен әріппен дәлдік шектер рамкасының үшінші шегінде көрсетіледі
Тәуелді дәлдік шектерді көрсету		Тәуелді дәлдік шектер саны мәнімен байланысқан базалық элементтер және нормаланған нақтылы мөлшерлермен
Бірдей белгіленген шартты белгілер әр түрлі элементтерге жатады		Бірдей шартты белгімен, шартты таңбамен белгіленген және сандық мәндері бірдей дәлдік шектер қайталамасы

.. Беттердің бүдірі және толқын тәрізділігі

Металлкесу станогінде өңделген бөлшектер беттері көлденең және ұзына–бой бағыт ойлы–қырлылығына ие болады. Ұзына бой ойлы–қырлылық түзу еместік кесу кезінде басты жұмыс қозғалысы бағытымен, ал көлденеңі – оған перпендикулярлы бағытта анықталады. Бұл дәл еместіктер олардың формасы, мөлшерлері6 кескіш құралдың қайталанатын жиілігі және өңдеу әдісі ережесіне, бөлшектер материалына, жабдықтар қатаңдығына байланысты және тербелмелі қозғалыс жүйесі салдары сияқты станок–тетік–құрал–бөлшек СПИД.

Ойлы–қырлылықты түзуеместікті бағалағанда, беттер бүдірі және толқын тәрізділігі деп айырады.

Толқындылық – бұл оқтын–оқтын қайталанатын дөңестік пен ойпаңдықтың жиынтығы, қатарланған көршілес дөңестіктер немесе ойпаңдықтар ара қашықтығы базалық ұзындықтан l асып түседі. СЭВ ұсынысы бойынша нормаланған толқындылық параметрі белгіленген W_z .- сурет.

.. сурет. Беттердің толқындылығы

Толқындылық биіктігі W_z – арифметикалық орта мәні бесеуден, белгіленген участок ұзындық өлшемі Z_w, нақты ең жоғарғы толқын адымы теңдігі бесеуден кем емес:

.

Толқындылықтың W_z сандық мәндері шектігін, сандар қатарынан таңдау керек мкм: , , , , , , , ,    .

Толқындылықтың орташа адымы S_w – орта сызықпен m_w өлшенген бір аттас толқын бүйір арасы арифметикалық орта мәні S_wi бет қыры профилі.

.

Бет бүдір мен толқындылығының ара шекарасы бір–бірімен шартты түрде болады, өйткені базалық ұзындық l тұрақты емес, себебі пайдалану тұрғысында белгіленген бүдірінде, толқындылықтың сандық мәндері өзгереді.

Оларды бір–бірінен айыру критериясы ретінде адымның биіктікке қатынасын қолдануға болады.

< – бет бедері

<< – толқындылық

<–формалар ауытқуы.

Беттер бүдірі – бұл базалық ұзындықтар l шегіндегі беттердің салыстырмалы кіші адымды, бет қырының ойлы–қырлылық жиынтығы.

Стандартпен МЕСТ – СТ СЭВ – бет бүдірлерінің сандық бағалануы үшін параметрлер қатары қарастырылған, онымен қоса есепті бастау бір базадан жүргізіледі, бет қырының орта сызығы болып m қабылданған.

Бет қырының профильдің орта сызығы m – базалық сызық деп аталады, беттердің нақтылы формаларының бет қыры бар және нақты бет қырын бөлетін, яғни базалық ұзындықтар шегінде бет қыры нүктелері у_, у_, ... у_n қашықтық квадрат қосындысынан ең төменгі сызыққа дейін .. сурет.

Профилограммада базалық ұзындық шегінде l бет қыры орта сызығының екі жағына орналасқан аудандар, бет қыры контурына дейін, өзара тең болулары керек.

.- сурет. Бет бүдір параметрлерін анықтауғабелгілеугеарналғанпрофилограмма

Профилограммада базалық ұзындық шегінде l бет қыры орта сызығының екі жағына орналасқан аудандар бет қыры контурына дейін өзара тең болулары керек.

Беттер участогының ұзындығы l – базалық ұзындық, беттер бүдірін өлшеу үшін алынатын басқадай тегіс еместікті ойлы–қырлылықты есепке алмайтын l үлкендеу адымды.

Базалық ұзындықтың сандық мәндері сандар қатарынан таңдалады мм: , , , , , ,  .

Ойлы–қырлылықтың мөлшері үлкен болған сайын, базалық ұзындық та ұзын болуы керек.

Бет бүдірінің сандық бағасын келесідей параметрлермен жүргізеді:

R_а – бет қыры орта арифметикалық ауытқуы

R_q – бет қыры орта квадратты ауытқуы

R_z – бет қыры ой–қырлылық биіктігі

R_еж – бет қыры ой–қырлылығының ең жоғарғы биіктігі

S_m – ой–қырлылықтың орта адымы

S – ой–қырлылықтың орта адымы, шыңдары бойынша

t_р – бет қыры салыстырмалы тіреу ұзындығы

 – дөңестік және ойпаңдық радиус оралымдары закругления

Бет қыры орта арифметикалық ауытқуы R_а – деп у_, у_ ... у_n қашықтықтың орта мәнін атайды, өлшенетін бет қыры нүктесінен ортадағы сызыққа дейін абсолюттік мәнімен алынған:

.

Бет қыры орта квадратты ауытқуы R_q бет қыры орта квадратты ауытқу мәні базалық ұзындық шегінде квадрат түбір ретінде анықталады:

.

Бет қыры ойлы–қырлылық биіктігі R_z – он нүкте бойынша – бет қырының, бес ең жоғарғы шыңының және қырының бес ең үлкен тереңдік ойпаңының орташа абсолюттік мәндерінің қосындысы, базалық ұзындық шегіндегі.

.

Бет қыры ойлы–қырлылығының ең жоғарғы биіктігі R_еж – бұл базалық ұзындық шегіндегі бет қыры шыңы сызықтығы мен сызықтың ойпаң арасының қашықтығы.

Ойлы–қырлылықтың орта адымы S_m – базалық ұзындық шегіндегі орта сызық бойынша m ойлы–қырлылықтың орташа мәні, бір аттас көршілес қабырғалар арасы ойлы–қырлылық қашықтығындай анықталатын:

.

Ойлы–қырлылықтың орташа адымы, шыңдары бойынша S – базалық ұзындық шегіндегі шыңдар арасында болатын аралықтың ойлы–қырлылықтың орта мәні:

.

Бет бүдірі R_а, R_z, R_еж, S_m және S параметрлерінің сандық мәндері нормаланған. Оларды - кестеде келтірілген сандар қатарынан таңдайды.

R_q және  параметрлері нормаланбаған.

Бет қырының салыстырмалы тіреу ұзындығы, 

.

мұнда _р – базалық ұзындық шегіндегі бет қырында берілген сызықтағы шыңдардағы кесілетін кесінділер ұзындығы қосындысы орта сызыққа эквидистантты.

.

мұнда n – базалық ұзындық шегіндегі кесілетін кесінділер саны .. сурет l – базалық ұзындық.

 кесте. Бет бүдірі параметрлерінің сандық мәндері МЕСТ –

Бет бүдірі параметрлері	Параметрлердің мәндері
Ra, мкм	1		6		
	1,	,	6,	,	,
	1,	,	,6	,	,
	,1	,	,6	,	,
					
					
Rzжәне Rеж, мкм	1		6		
	1		6		
	1,	,	6,	,	,
	1,	,	,6	,	,
	,1		,6	,	,
					
Smжәне S, мкм	1,	,	6,	,	,
	1,	,	,6	,	,
	,1	,	,6	,	,
	,1	,	,6	,	,
Ra, мкм				16,	1,
	,	,	,	1,6	1,
	,	,	,	,16	,1
	,	,	,	,16	,1
				,1	,
				16	1
Rzжәне Rеж, мкм				16	1
				16,	1,
	,	,	,	1,6	1,
	,	,	,	,16	,1
	,	,			
Smжәне S, мкм					1,
	,	,	,	1,6	1,
	,	,	,	,16	,1
	,	,	,	,16	,1
	,	,			

Бет қырының қайсысынан қозғалмалы біріктірмелердің тозуға төзімділігі, тығыздалған қондырулар беріктігі және беттердің созылмалы деформациялары түйіскендегі мөлшерлерінен көбінесе тәуелді болатын салыстырмалы тіреу ұзындығы t_p –нақты тіреу ауданын сипаттайды.

.. сурет. Бет қырының салыстырмалы тіреу ұзындығын анықтау:

а–дөрекі кесуде точение б–жылтыратып өңдеу полирование.

Бет қыры тіреу ұзындығы _р қима деңгейінде Р яғни белгіленген шыңдар сызық арасы қашықтығында және сызықтар мен эквидистантно шыңдар сызығы қиылысатын бет қырында анықталады.

Шыңдар сызығынан бет қыры қима деңгейі, ,

t_p және р сандық мәндері нормаланған. Оларды келесідей сандар қатарынан таңдайды:

tp,

%



1

1











6

7



.

P,

%





1

1











6

.



.

.. Беттер бүдірін сызбада белгілеу

Беттер бүдірін сызбада МЕСТ .– бойынша үш таңбаның бірімен белгілейдіі:

–қашан, тек қана бүдірлер мәнінің шектік параметрлерін көрсететін және өңдеу түрін көрсетпейтін жағдайда

–қашан, бүдір параметрі мәндерінен әрі өңдеу түрлерін көрсететін, мысалы кесу точение, ажарлау шлифование, майдалау хонингование жағдайда

– қашан беттер бүдірі бұйымдарды жетілгенде сақталатын және металлл қабатын сыпырмай–ақ пайда болатын, мысалы қиюмен, қақтаумен ковкой, қалыптау штамповкой жағдайда.

Бүдірлердің параметр мәнін таңба знак астында көрсетеді:

R_а параметрін сандық мәнімен мкм, ал қалған параметрлерді әріп белгісімен, сосын сандық мәнімен белгілейдіі.

Бірнеше параметрлерді көрсеткенде, жоғарыда бет қыры биіктігі, одан төмен адымы, одан әрі төмен бет қыры салыстырмалы тіреу ұзындығы . сурет, а .

.- сурет. Бет бүдірін сызбада белгілеудің мысалдары.

а дөрекілеу өңдеубжалтырату.

Бет қыры өңдеу түрі таңба полкасының үстінде көрсетіледі.

Бет бүдірінің шартты бағыты сызбада қажет болған жағдайда келесідей таңбалар бірін қолданады:

// параллельді М өз бетімен произв.

перпендикулярлы C дөңгелек тәрізділік

 бір–бірімен қиылысатын­ R шабақтық радиальн.

және бет бүдірі таңба полкасының астына орналастырады.

Базалық ұзындық мәнін l бет бүдірі бағыт белгісі үстінде, бірақ та таңба полкасы астында орналастырады , б сурет.

Егер параметрлер мәнін ең жоғарғысын ғана емес ең төменгісін де тежеу ограничить қажет болса, шектік мәндерді бір–бірінің үстіне орналастырады: жоғарыда – ең жоғарғысын, төменде – ең төменгісін.

Параметрлердің нақтылы мәндерінен басқа пайыз түрінде шектік ауытқулар көрсетілуі мүмкін . сурет, а.

Беттер бүдірін белгілеуді оңайлатуға рұқсат етіледі, орыс алфавитінің кіші әрпі көмегімен, әрі қарай техникалық жағдайда түсіндірме беру арқылы . сурет, в.

Беттер бүдірін бұйым бейнесінде контур сызығында орналастырады, шығып тұрған сызықта мөлшерлер сызығына жақын немесе полкаларда шығарған выносок сызықтарда, ал орын жетпеген жағдайда – мөлшерлер сызығында немесе олардың жалғасында . сурет, в.

Көпшілік бет бүдірлерін оң жақ жоғарғы бұрышта көрсетеді, ал егер басқадай беттер басқа белгімен олардың бүдірінде болса, онда басқадай бүдір таңбасын жақша ішіне қояды. Жақша алдындағы таңба , есе бөлшектегі таңба мөлшерінен үлкен болуы керек, ал жақшада – бөлшектерге бірдей мөлшердегі таңбасымен . сурет, г.

Егер бөлшектің бірдей беттерінің бет бүдірлері әр түрлі участокте әр түрлі болса, онда бұл участоктерді жіңішке тұтас сызықпен бөледі.

Егер сызбада тіс дөңгелектің, эвольвентті шлицалардың бет қыры келтірілмесе6 олардың беттер бүдірін бөлгіш делительная шеңберінде көрсетеді.

.. Бет бүдірінің және толқындылығының машина