Х тарау. Мөлшерлер тізбегін есептеу

Өткен тарауларда екі бөлшектен тұратын сабақтаспаларды білік және тесікті қарастырдық. Машиналар, механизмдердің және кейбір бөлшектердің беттерінің және өстерінің өзара орналасулары көптеген сабақтасқан мөлшерлерге байланысты. Бұл мөлшерлердің дәлдік шектерін анықтау өте күрделі, сондықтан мәселені шешу үшін мөлшерлерді талдауды қолданады. Мөлшерлерге ұтымды дәлдік шектер белгілеу, беттердің және өстердің өзара орналасуын қамтамасыз етуден басқа жинастыру үрдісін жеңілдететін, онымен қоса машиналардың пайдалану сапаларын да жақсартатын. Мөлшерлер талдауын қолдану, машиналарды жөндегенде, беттер мен өстерді ең алғашқы өзара орналасуын қайта қалпына келтіргенде үлкен көмегі тиеді.

.. Терминдер және анықтамалар

Мөлшерлер тізбегін есептеу, мөлшерлерді талдау негізіне құрастырылған және МЕСТ 1 нормаланған «Мөлшерлердің тізбектері. Негізгі жағдайлар. Сөзтаңбалар термин, белгілеулер және анықтамалар» және МЕСТ  «Мөлшерлердің тізбектері. Жазық тізбектерді есептеу».

Мөлшерлер тізбегі деп машиналардың немесе механизмдердің, бөлшектер беттерінің және кіндіктерінің өзара орналасуын анықтауда тұйықталған контур құрастырып, сол мәселелерді шешуге қатысатын мөлшерлер жиынтығын айтады.

Үзбелер звено  мөлшерлер тізбегін құрастыратын мөлшерлер. Үзбе, бөлшектерді жасағанда немесе жинастырғанда шешетін мәселелердің негізгісі болып ең соңынан белгілі болатын тұйықтаушы деп атайды.Қалған үзбелерін құрастырушылар деп атайды. Үзбелерді тізбекке кіретін бірдей алфавит әріпімен белгілеу қабылданған. . суретте әр түрлі бөлшектердің және беттердің өзара орналасуын анықтайтын мөлшерлер тізбегін құрастыратын редуктор торап мөлшерлері көрсетілген.

. суретте сатылы біліктің сызбасы көрсетілген бір бөлшектің кіндігін, беттерінің өзара орналасуын анықтап, мөлшерлері олардың мөлшерлер тізбегін құратын.

Қойылған мақсаттарға байланысты мөлшерлер тізбегі, конструкторлық технологиялық және өлшеуіш болулары мүмкін.

.-сурет. Құрастырма мөлшерлер тізбегі

.- сурет. Әрқайсысына жекелей мөлшерлер тізбегі

Конструкторлық мөлшерлер тізбегі мысалы ретінде . сур. редуктор мөлшерлер тізбегі көрсетілген.

Редуктор мөлшерлер тізбегінің тұйықтаушы үзбесі Б_, червяк дөңгелегі мен тірегіш төлке арасы саңылауы, себебі ол саңылау барлық Б_, Б_, Б_, Б_ бөлшектер мөлшерлерін жасаған соң әрі жинағаннан кейін белгілі болады.

Технологиялық мөлшерлер тізбегі мысалы ретінде баспалдақ сатылы тәрізбес білік мөлшерлер тізбегі . сурет көрсетілген.

Баспалдақ тәріздес біліктің мөлшерлер тізбегінің қай үзбесі тұйықтаушы болатыны олардың жасалу технология тәртібіне байланысты. Егер білік алдымен d_  диаметріне Г_ ұзындығына, одан кейін d_ Г_Г_ ұзындығын, ең соңынан d_ Г_Г_Г_ өңделсе, онда ең соңғы мөлшер Г_ шығады және ол тұйықтаушы болып есептеледі. Егер де білікті көшіріп алушы копировальный құрылғы көмегімен өңдесек, d_  Г_ ұзындықта, одан кейін d_  Г_, ең соңында d_  Г_­, бұндай жағдайда Г_мөлшері барлық алынған мөлшерлердің қосындысы болады. Бұндай технологияда Г_ мөлшерлер тізбегінің тұйықтаушы үзбесі болады.

Құрастырушы үзбелер, тұйықтаушы үзбеге әрқайсысы әр түрлі ықпал етеді. Мысалы, Б_ мөлшері . сурет ұлғайғанда және басқаларының мөлшерлері тұрақты болғанда, тұйықтаушы үзбе ұлғаятын болады. Б_, Б_ немесе Б_ мөлшерлерінің әрқайсысы ұлғайғанда және басқаларының мөлшерлері тұрақты болғанда, тұйықтаушы үзбе кішірейетін болады.

Үзбелердің қашан ұлғаюымен тұйықтаушы үзбе де ұлғаятын болса, онда ұлғайтушылар деп аталады. Ал үзбелердің қашан ұлғаюының салдарынан тұйықтаушы үзбе кішірейсе, онда кішірейтушілер деп аталады.

Мөлшерлер тізбегі сызықтық үзбелер болуы мүмкін, қайсысында сызықтық мөлшерлер болғанда және бұрыштық, қашан үзбелері бұрыштық мөлшерлер болғанда.

Онымен қоса жазықтық және кеңістік мөлшерлер тізбегі бөледі.

Сызықтық мөлшерлер жазықтық мөлшерлер тізбегінде бірбіріне бұрышпен бағытталуы мүмкін, бірақ бір немесе бірнеше параллельді жазықтықта, кеңістік мөлшерлер тізбегінде  параллель емес жазықтықтарда бағытталуы мүмкін.

.. Мөлшерлер тізбектерін құрастыру тәртіптері

Мөлшерлер тізбегін құрастыру тұйықтаушы үзбені табудан басталады, яғни мөлшерден дәлдігіне қайсысының белгілі техникалық талаптар қойылатын, себебі бөлшектің немесе механизм сол мезгілдегі жұмыс сапасын анықтайтын. Мұндай мөлшерлерге жататындар, мысалға, молотильді құрылғысындағы барабан бичтар арасымен декасының саңылауы, газ таратушы газораспределительный механизмнен және клапан өзегі арасы саңылауы және т.б.

.-суретте лебедка барабанының бекіту торабы сызбасы көрсетілген.

Тораптың дұрыс жұмыс істеуін қамтамасыз ету үшін, барабан бет қыры мен лебедка тұлғасы ішкі қабырға қыры арасында саңылау болуы керек, ол әрине, тұйықтаушы үзбе болады, себебі ол барлық тораптарды жиыстырғаннан соң шығады.

В_  саңылау мөлшерін анықтайтын мөлшерлер тізбегін құрастыру үшін, барлық құрастырушы үзбелерді анықтау қажет, яғни мөлшерлерді, олардың өзгерулері саңылаудың өзгеруіне әкеп соғады. Бөлшектің, тораптың ішінде орналасуын біле тұрып, көрші орналасқан бөлшектердің беттер түйісуін  жинастыру базасы деп атау қабылданған, біз бұл беттерді анықтап, ал олар арқылы мөлшерлер байланысын табамыз.

Қарастырылып жатқан саңылау В_, лебедка тұлғасы ішкі қабырғасы мен барабан беттігі өзара орналасуына байланысты. Барабан өз кезегінде ішкі төлкесі арқылы біліктегі керу төлкесіне түйіседі. Керу төлкесі тұлғада орналасқан ішпекке тіреледі және ішпекке арналған тесік бетке қалпақша арқылы қысылады. Қысқаша бұл мөлшерлер байланысын былай жазуға болады . сурет бойынша:

саңылау  барабан

барабан  төлке

төлке  ішпек

ішпек  тұлға

тұлға  саңылау.

.-сурет. Лебедка барабанын бекіту торабыжоғарыда

мөлшерлер тізбегінің сұлбасы

Мөлшерлер тізбесіне әрбір бөлшектер түйісу беттері арасы мөлшерлері кіреді: барабанда  В_, керу төлкесінде  В_, тұлғада  В_. ішпектің сақина мөлшерлері тұйықтаушы үзбегі ықпалын тигізбейді, өйткені тұлға және төлке түйісуі екеуі де бір жақтан болады. Сосын бұл мөлшерледің әрқайсысы тұйықтаушы үзбеге ықпалын тигізуіне көз жеткізу қажет және қалай ықпалын тигізуін анықтау керек. Егер кезекпен әрбір мөлшерлерді сол уақытта тұрақты деп қабылдаса, онда барлық уақытта да тұйықтаушы өзгеріп отырады. Бірақ, В_ мөлшері ұлғаюымен В_  саңылауы ұлғаяды, ал В_, В_ мөлшерлері ұлғаюымен  кішірейеді. Сондықтан В_ мөлшері  ұлғаюшы үзбе, ал В_ және В_ мөлшерлері  кішірейтуші үзбе болады.

Мөлшерлер тізбегінің схемасын салу үшін, жоғарғы жағына барлық ұлғайтушы үзбелер мөлшерлерін мысалда В_, ал төменгі бөлігінде кішірейтуші  В_ және В_ әрі тұйықтаушы үзбені көрсету керек. Өйткені мөлшерлер тізбегі  тұйық контур, ұлғайтушы үзбелердің нақтылы мөлшерлер қосындысы, кішірейтуші үзбелер нақтылы мөлшерлер және тұйықтаушы үзбелер қосындысына тең болуы керек, яғни біздің мысалымыз үшін В_В_+В₁+В_, ал жалпы түрінде

бұдан

, .

мұнда А_  тұйықтаушы үзбенің нақтылы мөлшері  ұлғайтушы үзбелердің нақтылы мөлшерлер қосындысы  кішірейтуші үзбелердің нақтылы мөлшерлер қосындысы m  ұлғайтушы үзбелер саны n  мөлшер тізбегінің жалпы үзбе саны.

Мөлшерлер тізбегінің жалпы теңдеуі әмбебапты болуы үшін, яғни сызықтық, жазықтық және кеңістік үзбелер есептеуіне жарамды болуы үшін, «берілістер қатынасы» деген ұғымды _і кси әрпімен белгілеп енгізу қажет және тең

, .

яғни құрастырушы үзбе қателіктеріне, тұйықтаушы үзбе қателіктері қатынасын көрсететін жекеше туынды шама құрастырушы үзбе қателіктерінен туған.

Сызықтық тізбектері үшін берілістер қатынасы тең: ұлғайтушы үзбелер үшін , кішірейтуші үзбелер үшін.

Онда, қандай да болмасын мөлшерлер тізбегі үшін

. .

.. Тұйықтаушы үзбе дәлдіктеріне