4.Жер силкиниси кушинин шкалалык сипаттамасы.

Зилзала – деп жер кабаттарында табиги процестердин асеринен пайда болатын жер асты силкинис, соккысын жане шайкалысын айтады. ТМД елдеринде жер силкинисин магнитуда молшеримен Рихтер межелиги аркылы жане 12 балдык МSК – 64 межесимен аныктайды.. 1 балл. Жер силкиниси сезилмейди. 2 балл. Сал гана сезилетин жер силкиниси. 3 балл. Алсиз жер силкиниси. 4 балл. Елеули жер силкиниси. 5 балл. Уйкыдан оянып кету. 6 балл. Корку. Жер силкинисин барлык адамдар сезеди. 7 балл. Гимараттардын закымдануы. 8 балл. Гимараттардын катты закымдануы. 9 балл. Гимараттардын жаппай закымдануы. 10 балл. Гимараттын жаппай кирап-булинуи. 11 балл. Апат. 12 балл. Жер бедеринин озгеруи.

5.Жер силкину магнитудасы мен онын каркындылыг на салыстырмалы турде сипаттама бериниз.

Ар турли елдерде жер силкиниси унемдилигин багалау ушин колданатын сейсмикалык олшемдердин коптеген молшери (50 шамалы) пайдаланылады. Жапон аралдары тобы жагдайында жер силкинисинин удемелилигин аныктау ушин 7 балдык шкала жасалынган. 1964 жылы Медведев С.В (СССР) Шпонхойер (ФРГ) жане Крик В.(ЧССР) МШК-64 (онын авторларынын бас ариптери алынган) деп аталатын 12 балдык халыкаралык олшемди жасап усынды.Достастык жане Европанын кейбир елдеринде оны осы кезге дейин пайдаланады. Ар турли балдагы жер силкинистеринин томендеги белгилеринин адамдардын минез–кулкы мен ис кимылына, силкистердин мумкин болатын асерине, курылыстар мен гимараттардын жагдайына, жер кабатындагы табиги кубылыстарга, жер кабатындагы жане жер бетиндеги судын жагдайынын озгеру белгилерине назар аударыныздар. 1 балл. Жер силкиниси сезилмейди. Тербелистин удемелилиги адамдардын сезину денгейинен томен болады, жер кабатындагы силкинисти тек сейсмографтар байкап тиркейди.

2 балл. Сал гана сезилетин жер силкиниси.Тербелисти гимараттын ишиндеги тыныштыкта, асиресе жогаргы кабаттарда болатын жекелеген адамдап гана сезеди.

3 балл. Алсиз жер силкиниси. Уй ишинде болган адамдардын 50% шамасында, ашык жерлердеги адамдардын кейбиреулери гана жер силкинисин сезеди.

4 балл. Елеули жер силкиниси. Гимараттардын ишиндеги коп адамдар сезеди, ал ашык жерлерде аз гана адамдар сезеди. Уйыктап жаткандардын кейбиреуи оянып кетеди, бирак оларды коркыныш сезими билемейди. Тенселу сезиледи,ол журип бара жаткан айыр жук машинасы тудырган солкылдауга уксас болады.Терезе, есик,ыдыстар сылдырлайды. Еден мен кабыргалар шыкырлайды.Мебельдер дирилдейди.Илули заттар женил турде тербеледи.Турган автомашиналар да серпилис сезиледи.

5 балл. Уйкыдан оянып кету. Жер силкинисин гимараттын ишиндеги барлык адамдар, ашык далада коптеген адамдар сезеди.Уйыктап жаткандар тегис оянады.Кейбиреулери гимараттан жугирип шыгады, жануарлар тынышсыздана бастайды.Илули турган заттар катты шайкалады.Кейбир катты бекитилип илинген заттардын ози кулап туседи,орнынан жылжиды, ыдыстардагы судын бир болиги шайкалып тогиледи, кей жагдайларда су коздеринин колеминде озгеристер болады.

6 балл. Корку. Жер силкинисин барлык адамдар сезеди.Коп адамдар коркып кошеге жугирип шыгады.Уй жануарлары да кора-копсыдан шыгып кетеди.Тербелис журуге кедерги келтиреди.Гимарат козгалыска ушырап, босансиды.Полкалар, сорелердеги заттар кулайды.Ыдыстар кулап, сына бастайды. Ауыр заттардын оз орнынан козгалуы мумкин.Ак, сылактар тусе бастайды, сылактарда усак-жарык сызаттар пайда болады.Кудыктардагы су денгейи мен су коздеринин колеминде озгеристер байкалады.

7 балл. Гимараттардын закымдануы.Коптеген адамдардын бойын урей коркыныш билеп-уй жайлардан жугирип шыгады, кейбир адамдар ушин аякпен туру киындайды.Коптеген темир бетонды, каркасты гимараттарда женил закымдану болады.Ири блокты гимарратар мен кирпиштен салынган уйлердин кабыргаларында шамалы жарык-сызаттар пайда болып, тутин тартатын трубалардын бир боликтери кулай бастайды.кейбир реттерде тике баурайлардагы жолдардын отетин боликтериндеги кумды жагалауларда кулау, кошкин, ал жолдагы тастарда жарыктар пайда болады, су ылайланып , бетинде толкын пайда болады.Су коздери мен кудыктагы сулар денгейи озгериске ушырайды.

8 балл. Гимараттардын катты закымдануы. Коркыныш пен урей билейди. Кейбир жерлерде агаш бутактары сына бастайды.Ауыр жиһаздар жылжып, кейде кулайды.Саманнан жане саз балшыктан тургызылган коптеген уй-жайлар мен кора-копсылар кирайды.Кирпиш уйлердин копшилигинде тутин тартатын трубалар кулап, кабыргаларда санылаулар пайда болады. Гимараттардын кез-келгенинде закымдану, кейде аралык боликтердин кейбиреулеринде кирап-булину байкалады.Трубалардын жалгастырлган жерлери ажырайды.Ескерткиштер жылжып козгалады, кулпытас белгилер, тас дуалдар, коршаулар кулайды.

9 балл. Гимараттардын жаппай закымдануы.Жаппай урей,адамдардын копшилиги аягымен тура алмай,кулайды.Жануарлар азан-казан, сергелденге туседи.Кирпиш жане ири блокты уйлердин копшилигинин кабыргалары ойылады, ишки кабыргалары кулайды, гимарратардын жеке боликтери булинип кирайды.

10 балл. Гимараттын жаппай кирап-булинуи.коптеген панельди, темир бетонды жане агаштан салынган гимараттардын жеке боликтери кирап кулайды.Копир, богеттер едауир закымдалады.Темир жол рельстери мен жер астындагы трубалар майысып, ажырап кетеди.Жер бетинде 1 м-ге дейин жарык пайда болады.

11 балл. Апат. Барлык гимараттар, темир жол жане автомобиль жолдарынын копирлери, жер асты трубалары, тас жолдар кирап, булинеди.Жер бетинин тике жарылуы жане ажырауы, кен жарык санылау туринде елеули озгериске ушырайды.Таулар кайта-кайта опырылп кулайды.

12 балл. Жер бедеринин озгеруи. Жер бетиндеги жане жер астындагы барлык курылыстар ис жузинде кушти булинеди немесе кирайды. Жана колдер пайда болып, озендер багытын, саласын озгертеди.Улкен аймактарда таулар кулап-кирайды. Магнитудалар мен балдык катынастардын кестеси. Магнитуда 2 3 4 5 6 7 8 Балдар 1-2 3 4-5 6 7-8 9-10 11-12