82.Кан кету турлери, олардын ерекшелик белгилерин сипаттаныз.

Кан кету — закымданган кан тамырынан каннын куйылуы (шыгуы) кан кету деп аталады. Закым-данган тамыр сипатына сойкес: артериялык, веналык, капиллярлык жоне паренхиматозды кан кету деп болинеди. Артериядан кан кету ири артерияньщ закымдануы кезинде пайда болады. Ол жарадан ал кызыл тусти каннын шапшып агуымен сипатталады. Ири артериялардын (сан, иык) закымдануы зардап шегуши омирине кауип тондиреди. Венадан кан кету ири вена тамырларынын закымдануы кезинде болады. Жарадан кою кызыл тусти кан уздиксиз жайлап агады. Кейбир веналардын (мысалы, мойын) жаралануы кезинде олардьщ ишине ауа кетип калса, зардап шегушинин олимине океп согатын ауа эмболиясы дамиды. Капиллярдан кан кету усак кан тамырларынын жара-лануы салдарынан пайда болады, онын ерекшелиги — жаранын жогаргы бетинен кан агады. Паренхиматозды органдардыц (бауыр, кок бауыр) закым-дануыкезтде байкалады жоне ол кобине аралас болып келеди. Кан агу (куйылу) орынга байланысты кан кету: сырткы (кан теринин жарасы мен шырышты кабыкшасы аркылы сыртка агады) жоне итттки (кан тиндерге, орган немесе ишки куыстарга куйылады) болып болинеди. Кейде олар кеуде немесе иш куысы жарапанган кезде аралас болуы мумкин. Байкалу уакытына сойкес кан кету: алгашкы (жаралан-ганнан кейин бирден кан кету) жоне екиншилей (закым-данганнан сон бирнеше уакыттан кейин) болып болинеди. Капиллярлар мен кишкене тамырлардан кеткен кан таяу арада закымданган тамыр манында, егер каннын ую дорежеси томен болмаса (соуле ауруы — гемофилия), каннын коюлануы нотижесинде ози токтауы мумкин (канкатпа— каннын уюы нотижесинде). Кан коп кеткен жагдайда колма-кол орекет жасалады. Сыртка кан кету кезиндеги алгашкы комек:

* Жараны кысыныз;

* Закымданган аяк-колды котериниз;

* Зардап шегушини аркасына жаткызыныз;

* Кысатын тангышпен байланыз;

* Шокка карсы ис-арекет жургизиниз.

- Егер кан дакенин сыртына шыкса, косымша сулыктар танып, ески тангыштын устинен дакемен ораныз. Кан синген сулыктарды ешкашан шешпениз.

- Колга немесе аякка тангыш салу кезинде, саусактарды дакемен орау кажет болмаса, саусактарын ашык калдырыныз. Саусактар бойынша тангыштын тыгыз оралганын аныктауынызга болады. Егер колдын немесе аяктын саусактары салкындай бастап, жансызданса немесе туси озгерсе, тангышты сал босатыныз.

- Пяк немесе колдардагы бакыланбайтын кан кетулер кезинде (аяк-колдын ампутациясы) жгут салу артериалдык кан кетуди толык токтатудын тиимди тасили болып табылады.

Бирак бул адис ен сонгы курал ретинде колданылуы тиис, себеби барлык жагдайда тыгыз тангыш салу жане артерияны саусакпен басу кан кетуди токтатуга жеткиликти болып табылады

83.Жаракат (жаралар) турлери, олардын ерекшелик белгилери. Алгашкы комек корсету ережелери.

Барлык механикалык закымдаушылар ашык жане жабык деп болiнедi.  Жаракаттар–бул адам улпалары мен органдарынын закымдануы, сырткы себептерден аяк-колдын сынуы мен буыннын шыгуынан, жумсак улпанын жаралануы мен дененiн сыдырылуынан, органдардын закымдануынан жане коптеген баска жайттердiн асерiнен улпалар мен органдар тутастыгы мен кызметiнiн бузылуы. Алгашкы комек дегенiмiз – зардап шеккен адамнын жаракатын аскындырмай, оган артурлi медициналык комек шараларын дурыс корсетiп,онын омiрiн сактап калуга багытталган iс-арекет. Сондыктан да жаракаттанган адамнын омiрi мен патологиялык процестердiн одан аргы салдары кобiнесе апат болган жердегi алгашкы комектiн корсетiлген уакыты мен онын сапасына тыгыз байланысты. Кез-келген жаракат бiр орындагы улпалардын бузылуымен катар агзада белгiлi бiр жалпы озгерiстердi тудыруы мумкiн (журек-тамыр кызметiнiн, тыныс алудын, зат алмасуынын бузылуы). Бул кубылыстар орталык жуйке жуйесiнiн тiтiркенуiнен, кан кетуiнен, омiрлiк манызды органдардын закымдалуынан, уланудан пайда болады. Катты сыркырататын жане кан коп кеткен аукымды закымдану кезiнде сыркаттын жалпы жагдайы оте жедел жане курт нашарлайды. Ашык закымдалу, немесе жара, кiлегейлi кабыкша мен терi жамылгысынын тутастыгынын бузылуы - бул сырткы жара, ал iшкi жара кан кетумен сипатталады (кокiрек, курсак куысы, ми сауытында). Жараларды закымдануына жаракаттаушы зат формасына, курал турлерiне карай бiрнешеге жiктеймiз. Жаралар жане олардын аскынулары туралы тусиник. Ядролык карудын закымдаушы факторлары ор турли жаракатты тугызады. Адам денеси, белгили бир органы (мушеси) немесе барлык агзасы тиндеришн кушпен закым-дануытдэа^атдепаталады, мысалы: согып алу, жаралар, суйектердин сынуы, мидын шайкалуы жоне т.б. Теринин жамылгыш кабаты немесе шырышты кабыкша тутастыгынын бузылуы жара деп аталады. Жаралар ластанган жоне таза болып келеди. Ядролык ошактагы барлык жаралар ластанган болады.

Жаралар бетки кабаттагы (теринин жогаргы кабаты закымданады) жоне терен (тери асты клеткасы, синирлер, терен орналаскан тиндер бузылады) болуы мумкин. Адам денесинин ишки куыстарына — кеуде, итп жоне бас суйеги ишине енил кеткен жаралар аса кауипти больш саналады, ейткени бул кезде белгили бир ишки орган закымдануы мумкин.

Жаралаушы курал тури мен тиндердин бузылуы сипатына байланысты жаралардын темендегидей турлерин ажыратуга болады:

кесилген(пышакпен,алмаспен,ойнек,шыны жарышактарымен жаралану-жара шети ажырап, каттыканайды);

шабылган (балтамен — суйектер закымдануы мумкин);

шаншылган,туйрелген ж.(пышак,шеге,биз,канжар,айыр,сунги-найзамен-кейде терен болуы мумкин,ишкиоргандар,мысалы,кеуде не иш куысы закымдануы ыктимал);

согылган жоне закымданган жагдайда екиншилей (кайталанган) снарядтар (тас-тар, кирпиш, агаш бутактары жоне т.б.) орекети осеринен мылжаланган жоне жулын-ган, согылган жаралар коп кездеседи. Бул жаралардын шеттери тегис емес, кесилген болып келеди жоне айналасындагы тиндердин едоуир закымдануымен, каннын аз кетуимен сипатталады. Жаралар ок тиген (октык, жарыкшактык жоне т.б.), тесип откен (ок немесе жарыкшак тиндерди тесил етип, кирер жоне шыгар тесик жасаса) немесе сокыр (ок немесе жарыкшак тиндерде кальш койса, ягни денеде жаттекти зат болады) болуы мумкин.

Тирек-кимыл аппараты курылымынын бутиндигинин бузылуы.

Тирек-кимыл аппараты жаракатынын 4 тури бар: 1)Сыныктар (суйек, суйек усти, шемиршектер); 2)Буыннын шыгуы; 3)Булшык еттер мен синирлердин созылуы;4)Булшык еттер мен синирлердин жыртылуы. 

Алгашкы комек: - Жаракаттанганнан кейинги бир сагат ишинде тыныштык, салкынмен камтамасыз ету. - Егер сиз зардап шегушини емдеу мекемесине жеткиземин деп шешсениз, дененин закымданган болигинин козгалмауын камтамасыз етиниз (иммоблизация). - Дененин закымданган болигин жогары орналастыру керек. 

Имоблизация ушин келеси куралдар пайдаланылады: - жумсак (корпе, орамал т.б.); - катты (картон, тактай, китап жане т.б.); - анатомиялык (зардап шегушинин бекитуге комектесе алатын дене мушеси, мысалы аягын аягына); - дайын шиналар. Алгашкы комек: - Жедел жардем шакырыныз: - Зардап шегушинин басын тауып алган калпынызда еки жагынан бекитиниз. - Тыныс алу жолдарынын откизгиштигин бакыланыз. Ес денгейи мен тыныс алуды бакыланыз. Сырткы кан кетуин токтатыныз. - Дененин калыпты температурасын сактаныз. - Егер зардап шегушиге корганыс шлеми киилип турса, оны шешпениз. Корганыс шлемин зардап шегуши деп алмаган жагдайда гана шешиниз.