50.Саулелену дозаларынын турлери жане олардын сипаттамасы.

Саулелену дозасы – коршаган ортада 1гр затты не 1куб.см колемди денени жоюга кететин куат молшери. Бул молшер рентгенмен алынады. 1 рентген – 1куб.см ауада, 0^оС t^o-да кысымы сынап багынасымен 760мм болганда – 2,08 млрд пар иондардын болу денгейи.

«Саулелену молшери» деген терминнин радиациялык физика мен медицинадагы колданысы бирдей емес. Адетте тиимди доза, ягни саулеленудин алыс салдары туындауынын тауекел молшери соз болады. Онын бирлиги – зиверт (Зв). 1 Зв – саулеленудин айтарлыктай улкен молшери, калыпты жагдайда адам озинин букил омиринде шамамен одан бес есе аз кабылдайды. Сондыктан онын болшектелген улеси колданылады: миллизиверт (мЗв – 0,001, немесе 10 -3 Зв), микрозиверт (мкЗв – 0,000001, немесе 10-6 Зв). Арекет ету уакытына жаткызылган молшер дозанын куаты деп аталады (мысалы, секундына пален микрозиверт). Молшер куаты манызды корсеткиш саналады: каншалыкты доза коп жане саулелену уакыты аз болса, жаман зардаптардын туындауы да соншалыкты жогары болады

Саулеленудин шегин БУУ басшылыгында жумыс истейтин радиологиялык корганыс жониндеги халыкаралык комиссия белгилейди. Шегине жеткен молшерлер кауипсиздиктин улкен коэффициентин камтиды. Тургындар ушин жасанды коздерден тусетин молшердин ен жогары шеги жылына 5мЗв тен. Касипорын кызметкерлери ушин касиби саулеленудин шегине жеткен молшери жылына 50 мЗв курайды. Корсетилген бул молшерлерде табиги коздерден жане медициналык процедуралардан алатын дозалар ескерилмеген.

Радиоактивти заттармен закымданган жорде турган адам ардайым сырткы саулеге ушырауы немесе сауле ауруына ушыратуы мумкин радиоактивти заттардын организмге оту натижесинде закымдануы ыктимал. Жарык саулеси кундикинен алде кайда кушти, ал жарылыс кезинде пайда болган ядролык шар жуздеген километрден коринеди. Жарык саулесинин закымдагыш асери жарык серпинимен, ягни жарык саулеси багытына карсы орналаскан устинги беттеги Исм2 саулелену кезинде откен жарык энергиясынын санымен сипатталады. Жарык серпининин олшем бирлигине 1 кал/см2 алынады. 2-4 кал/см жарык серпини кезинде корганбаган адамдарда биринши дарежедеги куйик, 4-7,5 кал/см2 кезинде екинши дарежедеги куйик (буршиктердин пайда болуы). 5-12 кал/см2 кезинде ушинши дарежедеги куйик (тери жамылгыларынын толык жансыздануы), 12 кал/см2 онан жогары болса, тортинши дарежедеги куйик алады (тери жаппай жансызданып улбирейди). Антропогенди факторлар бурын болмаган, жана техногенди ауруларды тугызады. Адам популяциясынын техногенди-ластанган аймактарда узак уакыт мекендеуи, олардын тукым куалау аппаратынын озгеруине акелуи мумкин. Сондыктан, иондык радиациянын туракты томенги дозасымен саулеленген популяцияларды бакылаудын гылыми практикалык манызы зор.

51.Сауле ауруы дегенимиз не? Онын ауыртпалык дарежесине карай жиктелу сипаты.

Сауле ауруы - иондаушы сауле асеринен организмнин закымдануынан болатын аурудын ерекше тури. Сауле ауруы 4 дарежеге болинеди: биринши дареже 200 «Р» дозасын алганда пайда болады, екинши дарежели сауле ауруы организм 300—400 «Р» сауле дозасын алса, ушинши дарежели ауру — 500—600 «Р» дозасында жане тортинши, ен ауыр дарежеси 600 «Р» дозасынан асканда сауле ауруына душар етеди. Сауле ауруы дамуынын 4 кезени бар. Бириншии кезен — алгашкы реакция кезени — алынган сауле дозасына байланысты орталык нерв журек-кан тамыр жуйелеринин кызметтери озгеруимен катар, кан курамында уакытша ак туйиршиктер кобейип, СОЭ арта туседи. Оте коп иондаушы сауленин дозасы шок тугызып, сонын салдарынан адам есин жимай олип кетуи мумкин. Аурудын алгашкы белгиси 1—2 сагаттан сон байкалып 48 сагатка дейин созылады. Содан сон екинши сауле ауруы кезени басталады. Екинши кезен — аурудын билинбейтин кезени — еки аптага дейин созылады. Клиникалык коринис азды-копти жонделип кан курамы калпына келеди.Ушинши кезен тусында —- адамнын жалпы жагдайы алсирейди, канталауы айкындалып, суйек майынын кан тузетин кызмети томендейди. Ауру аскынганда ишек-карын жолы агзаларынын кызмети де ерекше закымдалады: локсу, кусу жииленеди. Ауыз куыс килегей кабыгында желину, жара жане исик пайда болады. Ишки бездер кызмети тамендеп, организмнин реакция тугызу кабилети нашарлайды. Жалпы алсиздик басталып, инфекция ошактарынын белсендилиги артады.Тортинши кезенде — алынган сауле дозасы онша коп болмаса, организм айыга бастайды. Болмаса сыркаттын созылмалы турине ауысады.

Адамга радиациянын асери. Адам саулеленудин еки турине - сырткы жане ишки саулеленуге ушырайды. Саулеленудин сырткы коздерине Галактика жулдыздарынын жарылысы мен куннин катты сауле шыгару кезинде пайда болатын космостык саулелену жатады. Космостык саулелону дозасы адамга асер етеди. Тениз денгейинен бииктеген сайын ауанын, азоннын корганыс кабаттары жукара туседи, сондыктан да салелену жогары. Космостык иондаушы саулелену табиги радиациялык аумакты курайды, оган жердеги барлык тири организмдер ушырайды. Саулеленудин жердеги коздери жер койнауындагы, атмосфера-дагы, судагы жане осимдиктердеги радиоактивти заттар болып табылады. Жер шарынын коптеген аудандарында дозанын куаты 4-12 мкр/саг шегинде болады. Осы аудандарда туратын адамдардын жылдык дозасы 30-100 мбэр (0,03-0, Ибэр). Табиги коздерден адамнын сырткы саулеленуи организмге азык-тулик тагамдары, су мен ауа откен кезде болады. Балыкты коп жейтин адамдар, бугы етимен коректенетин солтустик аудандар тургындары салыстырмалы турде саулеленудин жогары дозасын алады, ойткени бул тагамдарда радиоактивти заттардын молшери ко-бирек кездеседи.