49.Иондагыш саулелердин турлери жане олардын сипаттамасы.

Казирги кезде иондаушы болшектердин бакылау жане тиркеу ушин оте назик тасилдер мен куралдар колданылады. Иондаушы саулелер деп электрон, протон, нейтрон, альфа-болшек, мезон, фотон жане т.б. сол сиякты карапайым болшектер агынын айтамыз. Болшектердин заттын атомындагы электрон немесе ядромен озара асерлесу кулондык , электромагниттик , ядролык куштер аркылы жузеге асады . Мысалы, газдарга тускен иондаушы болшектердин асеринен еркин электрондар мен иондар туындайды . Радиоактивтилик жане оган жалгасатын иондык саулелену Жер бетинде тиршилик пайда болганга дейин омир сурди. "Иондык саулелену" атауы физикалык табигаты бойынша артурли саулелену турлерин бириктиреди. Радиоактивтик материалдар Жер мен Кун жуйесинин планеталарынын курамына олар пайда болган саттен бастап кирди. Радионуклидтер тау жаныстарында, топыракта, суда кездеседи. Олар белгили бир денгейде осимдиктер, адам улпасы мон мушелеринде жане хайуанаттарда да кездеседи. Аз уакыттан кейин радиоактивти саулеленудин биртекти емес екендиги жане иондаушы жане киру кабилетимен ерекшеленетин саулеленудин уш туринин бар екендиги аныкталды. Саулеленудин осы уш тури грек харипинин алгашкы ариптеримен аталды: альфа, бета жане гамма. Кейиннен альфа-болшектин гелийдин алты, ондык ядросы; бета-болшектин электрон екендиги, гамма-сауленин электромагнитти саулелену екендиги аныкталды. Радиоактивтик ыдырау кезинде шыгатын болшек пен гамма-квант заттармен ыкпалдаса отыра оз энергиясын иондануга жумсайды. Осы саулелердин ортак термин ретинде мына создер пайдаланылады: иондаушы саулелену, иондагыш радиация немесе жай гана радиация. Иондаушы саулелену - элементти болшектер агынынан (электрон, протон, нейтрон, позитрон) жане электрон магнитти саулелену кванттарынан туратын саулелену, олардын заттар мен ыкпалдасуы бул заттарда ар турли заттардын пайда болуына алып келеди. Радионуклид - атомдык салмагы мен атомдык заряды бар радиоактивти заттын атомы. Бирдей зарядтары бар, алайда атомдык салмагы ар турли атомдар осы элементтин изотоптары деп аталады.Радон - дами мен ииси жок туссиз газ, ауадан 7,5 есе ауыр, радийдын ыдырау оними болып табылады. Радон жер кыртысынан биртиндеп болинеди, алайда онын сыркы ауадагы жинакталуы колемнин ар турли нуктелери ушин елеули ерекшеликтеримен коринеди. Топырак эмиссиясын коспаганда минералдык тектеги курылыс материалдары: киыршык ак тас, цемент, кирпиш жане т.б. радон коздери бола алады. Барлык жыныстарда уран мен торий кездеседи. Ал кейбир жыныстарда, мысалы гранитте уран кобирек жинакталуы мумкин. курылыс материалдарына радон радий ыдыраганда пайда болады. Пайда болган радоннын бир болиги козге коринбейтин тесик аркылы гимаратка туседи. Егер гимарат нашар желдетилсе, ал курылыс материалдары мен топырак уран мен радийдын едауир улкен молшерин бойында устаса, онда радон улкен молшерде жиналуы мумкин. Адамнын гимаратта едауир уакыт болатындыгын ескергенде, ол ала алатын тиимди саулелену дозасы касипкойлар алатын доза жуктемесинен асып тусуи мумкин.