Игнатович Sacyiyalogіya umk

1.Сацыяльнасць. Яна выражае грамадскую сутнасць людзей, якая адрознівае іх ад любых формаў узаемадзеяння, што сустракаюцца ў жывёльным свеце (напрыклад, чарада малпаў, птушак, воўчая зграя ці мурашнік, пчаліная сям’я і інш.).

2.Здольнасць падтрымліваць і ўзнаўляць высокую інтэнсіўнасць узаемадзеянняў паміж людзьмі.

3.Тэрыторыя, на якой разгортваюцца тыя ці іншыя ўзаемадзеянні. Дарэчы, тэрыторыя павінна разглядацца як не проста

плацдарм, абыякавы да таго, якія сцэнарыі разыгрываюцца на ім. Калі мы параўнаем лад жыцця, звычаі, культуру, рэлігійныяИ вераванні, напрыклад, народаў арктычнай тэрыторыіК, дзе яны пражываюць на працягу вякоў, з тымі ж характарыстыкаміУ народаў, якія пражываюць на астравах Ціхага акіянаГ, ці жыхароў Цэнтральнай і Усходняй Еўропы – палякаўБ, беларусаў, украінцаў, рускіх і iншых, то роля тэрыторыі як істотнай прыкметы грамадства стане відавочнай. Й

4.Існаванне і развіццё ў сацыяльнай прасторы і сацыяльным часе. Дастаткова прыгадаць своеасаблівасціИ развіцця грамадства ў Антычную эпоху, у эпохуРСярэднявечча ці эпоху Адраджэння і мы ўбачым, наколькіО розным яно можа быць у залежнасці ад сацыяльнагаТчасу, называемага эпохай.

Сацыяльная прастора і час пры гэтым не заўсёды супадаюць

зфізічнай прасторайИі часам.

5.Высокі ўзровеньЗ самасцвярджэння і самарэгуляцыі. Грамадства валодаеОтакой самадастатковасцю, якая дазваляе без умяшання звонку стварыць высокі, неабходны для кожнага гістарычнагаПэтапу яго развіцця ўзровень арганізацыі сацыяльных узаемадзеянняўЕ . Яны забяспечваюць устойлівае самаразвіццё і самаўзнаўленнеР , задавальненне асноўных жыццёвых патрэбнасцей людзей.

6.Наяўнасць сацыяльных інстытутаў. Важнейшым з такіх інстытутаў з’яўляецца дзяржава – асноўная палітычная арганізацыя, якая ажыццяўляе ўладныя функцыі, аб’ядноўвае і кансалідуе пражываючыя ў дадзенай краіне групы людзей у адзінае цэлае. Да ліку сацыяльных інстытутаў адносяцца таксама сям’я, школа, установы вышэйшай адукацыі, культуры, навукі, рэлігійныя арганізацыі, суд, пракуратура, армія, паліцыя (міліцыя) і інш. Дзейнасць гэтых і іншых сацыяльных інстытутаў

71

забяспечвае самаўзнаўленне, самарэгуляцыю грамадскага жыцця, устойлівасць і стабільнасць у развіцці грамадства, яго адзінства і цэласнасць.

7. Любыя змены і падзеі, якія адбываюцца ў грамадстве, у адрозненне ад прыродных працэсаў, не могуць ажыццяўляцца без свядомасці, волі і дзейнасці людзей. Усё, што адбываецца ў грамадстве, ажыццяўляецца толькі людзьмі, іх арганізаванымі групамі і інстытутамі. Асаблівасць сацыяльнага развіцця заключаецца ў тым, што суб’ект сацыяльнай дзейнасці сам жа арганізуе і ажыццяўляе яе з улікам асаблівасцей сацыяльнай

прасторы і часу.
8. Наяўнасць сацыяльнай структуры. У любым грамадствеИ
існуюць не толькі асобныя індывіды, але і іх	Крозныя су-

асобнага індывіда;

польнасці, слаі. Яны адрозніваюцца паміж сабой наяўнасцю ці
				У
адсутнасцю ўласнасці або ўлады, узроўнем даходаўГ					і культуры,
прыналежнасцю да той ці іншай тэрыторыі, культуры, рэлігіі,
			Б
нацыі, палітычнай партыі, якія ў сваёй сутнасці і складаюць
яго сацыяльную структуру.			Й
Іншыя аўтары, спасылаючыся на амерыканскага сацыёлага
			И
Эдварда Шылза, называюць наступныя прыкметы грамадства:
– аб’яднанне не з’яўляеццаРчасткай якой-небудзь большага
маштаба сістэмы (грамадства);
		О			дадзенага
– шлюбы заключаюцца паміж прадстаўнікамі
аб’яднання;		Т
– яно папаўняеццаИпераважна за кошт дзяцей, тых людзей,
якія ўжо з’яўляюццаЗяго прызнанымі прадстаўнікамі;
– аб’яднанне мае тэрыторыю, якую лічыць сваёй уласнай;
	О
– у яго ёсць свая назва і ўласная тэрыторыя;
– яно валодаеП		ўласнай сістэмай упраўлення;
– аб’яднанне		існуе даўжэй сярэдняй працягласці жыцця
Е
Р

– яго аб’ядноўвае агульная сістэма каштоўнасцей (звычаяў, традыцый, нормаў, законаў, правіл, нораваў), якую называюць культурай.

Усе названыя прыкметы грамадства ўзаемадзейнічаюць паміж сабой, аказваюць узаемны ўплыў, забяспечваюць цэласнасць і ўстойлівасць яго развіцця як адзінай, складанаструктураванай сістэмы.

72

2. Грамадства як сістэма

Грамадства як аб’ект сацыяльнай навукі – гэта структурна складаная, дынамічна развіваючаяся сацыяльная сістэма, гістарычна сфарміраваўшаяся на пэўнай тэрыторыі, уключае ў сябе малыя і вялікія групы людзей, якіх аб’ядноўвае сумесная дзейнасць, накіраваная на стварэнне, размеркаванне і спажыванне матэрыяльных і духоўных патрэб людзей, рэгулюемая сацыяльнымі арганізацыямі і сацыяльнымі інстытутамі на аснове прававых і маральных нормаў і каштоўнасцей.

Для характарыстыкі грамадства як сістэмы прынцыпова
важнае значэнне мае выяўленне складаючых яго (грамадстваИ )
	У	мно-
элементаў, кампанентаў. Безумоўна, такіх кампанентаўК
Г
ства. Але сацыёлагі выдзелілі чатыры асноўныя падсістэмы,
Б		ства-
якія ўзаемазвязаны, узаемадзейнічаюць паміж сабой і

раюць адзіную сістэму грамадства. Такім чынам, у складанай і

(сістэм меншага маштабу), якія, уИсваюЙчаргу, падзяляюцца на больш дробныя структурныя элементыР .

шматбаковай цэласнай сістэме вылучаюць некалькі падсістэм

Па-першае, гэта эканамічная сістэма, якая ўключае вытворчасць, размеркаванне, перамяшчэннеО , абмен людзей на рынку працы (прадпрымальнікіТ, рабочыя, служачыя, беспрацоўныя), эканамічнае стымуляванне розных відаў дзейнасці (заработная

плата, пенсіі, розныя віды дапамогі), сістэму фінансаў, крэ-
дытную, банкаўскуюИі іншыя сістэмы.
Па-другое, сацыяльная сістэма: сацыяльная і эканамічная струк-
	З
туры грамадства, яго тэрытарыяльная і прафесійная структуры,
	О
сацыяльна-дэмаграфічныя характарыстыкі: суадносіны муж-
чын і жанчынП, дзяцей і дарослых, дынаміка нараджальнасці і
смяротнасці, працягласці жыцця і інш.
Е
Па-трэцяе, палітычная сістэма, з дапамогай якой ажыццяў-
Р
ляецца кіраванне ўсімі працэсамі ў грамадстве. Яна характары-

зуецца палітычным ладам, сістэмай улады, наяўнасцю ці адсутнасцю палітычных партый, правоў і свабод грамадзян і iнш.

Па-чацвёртае, сацыякультурная сістэма, якая ўключае адукацыю, культуру, мастацтва, мараль, рэлігію, філасофію, навуку, арганізацыі і ўстановы культуры: тэатры, канцэртныя залы, філармоніі, кінатэатры, сродкі масавай інфармацыі.

73

3. Тыпалогія грамадстваў

Кожнае грамадства, якое існавала ў гісторыі і існуе зараз, адрозніваецца адно ад аднога пэўнымі якаснымі і колькаснымі характарыстыкамі. Аднак яны маюць і аднолькавыя прыкметы, этапы, характарыстыкі і г.д. На аснове аналізу гэтых характарыстык сацыёлагі ажыццяўляюць тыпалагізацыю розных грамадстваў. Падстаў для тыпалагізацыі шмат, што абумоўлівае і шмат падыходаў.

Сацыёлагі па-рознаму падыходзiлi да праблемы тыпалагiза-
цыi грамадства.			И
		К
Марксiсцкая сацыялогiя, напрыклад, у аснову класiфiкацыi
	У
грамадства паклала спосаб вытворчасцi матэрыяльных даброт,
	Г

вытворчыя адносiны, перш за ўсё маёмасныя адносіны, падзялiўшы ўсе грамадствы на пяць асноўных грамадска-эканамiч-

ных фармацый: першабытна-абшчынную, рабаўладальнiцкую,
феадальную, капіталiстычную i камунiстычнуюБ (уключаючы ў
яе сацыялiстычнае грамадства як першую фазу).
	И
Амерыканскiя сацыёлагi Г. Ленскi Йi Дж. Ленскi склалi класi-
Р
фiкацыю грамадства ў адпаведнасцi з характэрнымi для iх спо-
О
сабамi здабывання сродкаў для iснавання: грамадствы паляўнi-

чых i збiральнiкаў, садоўнiцкiя грамадствы i прамысловыя грамадствы. Т

Нямецкi сацыёлагИФ. энiс галоўную ўвагу засяродзiў на вылучэнні двух асноўныхЗ тыпаў грамадства – дапрамысловага, традыцыйнага, i сучаснага прамыслова-гарадскога.

Даволi шырока распаўсюджана (Д. Бэл, А. Турэн i iнш.)

дзяленне грамадстваў на даiндустрыяльныя, цi традыцыйныя
О
(у сучасным разуменнi – адсталыя, у сваёй аснове сельскагас-
падарчыяП, прымiтыўныя), iндустрыяльныя (якія маюць развi-
тую прамысловуюЕ	аснову, дынамiчныя, гiбкiя, свабодныя i ад-
крытыя для арганiзацыі сацыяльнага жыцця) i постiндустры-
Р

яльныя (грамадствы найбольш развiтых краiн, вытворчую аснову якіх складае выкарыстанне навукова-тэхнiчных дасягненняў i ў якiх па прычыне рэзкага ўзрастання ролi i значэння навейшай навукi i iнфармацыi адбылiся iстотныя сацыяльныя змены). Гэтым, безумоўна, не вычэрпваецца разнастайнасць класiфiкацыі грамадстваў.

Сёння, асабліва з вуснаў журналістаў, публіцыстаў, можна пачуць абрэвіятуру G-8. Пад гэтым разумеюць склаўшаеся

74

прадстаўленне аб васьмі найбольш развітых краінах. Ці G-20, якая існуе толькі з 2009 г., калі кіраўнікі ўжо не васьмі, а дваццаці найбольш развітых краін вымушаны былі пайсці на цесныя кантакты з мэтай пошуку шляхоў выхаду з сусветнага эканамічнага крызісу. І гэта таксама падыход да тыпалагізацыі грамадстваў.

Даволi часта, асаблiва ў апошнiя дзесяцiгоддзi, грамадствы дзеляць на дэмакратычныя i аўтарытарныя. Тыпiзацыя грамадства можа быць праведзена i па многiх iншых прыкметах: у су-

вязi з пануючай у грамадстве рэлiгiяй гаворыцца аб хрысцiян-

стве, а ў сувязi з найбольш распаўсюджанай мовай КзносИiн – англамоўным, рускамоўным, франкамоўным i іншыхУ грамадствах. Нельга лічыць падобныя класiфiкацыГi раўназначнымi, але да кожнай з іх трэба адносіцца ўважліва. Важна мець на ўвазе, што роля i значэнне пэўнай класiфiкацыi вызначаюцца ў

скiм цi мусульманскiм грамадстве, аб праваслаўным грамад-

многiм тым, з якога пункту гледжання, з якога канкрэтнага
					Б
					Й
боку вывучаецца грамадства як складанае, шматграннае
ўтварэнне.	4. Сацыяльная структураИграмадства
			Р
Сацыяльная структура грамадства i яе дынамiка з’яўляюцца
		О			Пад структурай (ад лац.
ключавой праблемай сацыялогii.
	Т
	И			разумеецца адносна ўстой-
structura – будова, размяшчэнне)

іх бакоў, частакЗі іншага, якія выступаюць у якасці цэлага. Структуру аб’екта характарызуюць колькасць састаўляючых,

лівая аб’ектыўная сувязь (адносіны, узаемадзеянне) прадметаў,

парадак iх размяшчэння i характар залежнасцi памiж iмi. Такое
	О
разуменне гэтай катэгорыi апраўдана i пры вывучэннi сацыяль-
П
най структуры. Структурны падыход да аналiзу сацыяльнага
жыццяЕмае вялікую гiсторыю. У навуках аб прыродзе паняцце
структурыР	прымянялася для характарыстыкi ўзаемасувязi час-

так, ствараючых адзiнае цэлае, ужо ў ХIV ст. Тэрмiн жа «сацыяльная структура» пачаў адносна шырока выкарыстоўвацца нядаўна (пасля 1945 г.).

Справа ў тым, што грамадства ўяўляе сабой складаную структуру, бясконцае мноства сувязей памiж людзьмi, групамi, установамi, арганiзацыямi. Людзi не жывуць адасоблена адзiн ад аднаго, а ўваходзяць у розныя супольнасцi, арганiзацыi, калектывы. Памiж iмi складваюцца пэўныя адносiны. Калi размо-

75

ва iдзе аб супольнасцях людзей, то маюцца на ўвазе аб’яднаннi членаў грамадства па якой-небудзь прыкмеце цi шэрагу прыкмет, iснуючых у эканамічнай, сацыяльнай, культурнай i іншых сферах жыцця. Напрыклад, адрозніваюць вытворчыя супольнасцi (працаўнiкi завода, фабрыкi, будоўлi), палiтычныя супольнасцi (палiтычныя партыi, грамадскiя арганiзацыi), тэрытарыяльныя супольнасцi (насельнiцтва горада, вёскi, раёна) i г.д.

У сацыялогii няма агульнапрызнанага азначэння паняцця «сацыяльная структура». У розных навуковых працах i вучэб-

ных дапаможнiках даецца мноства азначэнняў. Яны не супрацьстаяць, а дапаўняюць адно аднаго, дазваляюць стварыцьИ iнтэгральнае ўяўленне аб элементах i якасцях Ксацыяльнай структуры. Мы будзем разглядаць сацыяльнуюУструктуру як устойлiвую сувязь элементаў у сацыяльнай сiстэмеГ.

Асноўнымi элементамi сацыяльнай структуры грамадства з’яўляюцца iндывiды, якія займаюць пэўныяБпазiцыi (статус) i выконваюць пэўныя функцыi, аб’яднаннi гэтых iндывiдаў на аснове iх статусных прыкмет у групы,Йсацыяльна-тэрытарыяль-

яўляе аб’ектыўнае дзяленне грамадстваРИ на супольнасцi, класы, слаі, групы i адлюстроўвае рознае становiшча людзей у ад-

ныя, этнiчныя i iншыя супольнасцi. Сацыяльная структура вы-

носiнах адзiн да аднога па шматлікіх крытэрыях. У любым гра-

мадстве iснуе тая цi iншая колькасць сацыяльных супольнасцей,
слаёў, груп, якiя, па-першаеО, займаюць рознае месца ў сістэме
	И
сацыяльных няроўнасцейТграмадства, у дыферэнцыяцыi яго
З
насельнiцтва па асноўных крытэрыях: улада, уласнасць на ас-
О

ноўныя сродкi вытворчасцi, даход i г.д; па-другое, звязаны па-

мiж сабой палiтычнымi, эканамiчнымi i культурнымi адносiнамi, выступаюцьП суб’ектамi функцыянавання ўсiх сацыяльных iнстытутаўЕграмадства.

РПаняцце сацыяльнай структуры грамадства ўжываецца ў шырокiм i вузкiм сэнсах. У шырокiм сэнсе сацыяльная структура − гэта будова грамадства ў цэлым, сiстэма сувязей памiж усiмi яго асноўнымi элементамi. Пры такiм падыходзе сацыяльная структура характарызуе ўсе разнастайныя вiды сацыяльных супольнсцей i адносiны памiж iмi. У вузкiм сэнсе катэгорыя «сацыяльная структура грамадства» часцей за ўсё прымяняецца, калі гаворка ідзе пра сацыяльна-класавыя i сацыяль- на-групавыя супольнасці. Сацыяльная структура ў такім сэнсе

– гэта сукупнасць узаемазвязаных i ўзаемадзеючых класаў, сацыяльных слаёў i груп.

76

5.Тэорыi класаў

Усацыялогii iснуе мноства канцэпцый сацыяльнай структуры грамадства. Гiстарычна адной з першых з’яўляецца марксiсцкае вучэнне. У марксiсцкай сацыялогii вядучае месца адводзiцца сацыяльна-класавай структуры грамадства. Сацыяльнакласавая структура грамадства ў адпаведнасці з гэтай канцэпцыяй уяўляе ўзаемадзеянне трох асноўных элементаў: класаў, грамадскiх слаёў i сацыяльных груп. Ядром сацыяльнай струк-

туры з’яўляюцца класы. Наяўнасць класаў у грамадстве адзначалася ў навуцы i да К. Маркса. Таму ён справядлiва зазначыўИ , што не яму належыць заслуга адкрыцця iснаванняКкласаў i iх барацьбы памiж сабой. Сапраўды, з часоў ПлатонаУ, але пераважна з таго часу, калi сфарміравалася як класГбуржуазiя, эканамiсты, гiсторыкi, фiлосафы трывала ўводзяцьБу грамадазнаў-

ства паняцце сацыяльнага класа (Адам Смiт, Клод Сен-Сiмон,

Франсуа i iнш.). Аднак нiхто да К. МарксаЙне даваў такога глыбокага абгрунтавання класавай структуры грамадства, выводзячы яго з фундаментальнага аналИiзу ўсёй сiстэмы эканамiчных адносiн. Нiхто да яго не раскрываўР так усебакова класавыя адносiны, механiзм эксплуатацыО i ў капiталiстычным грамадстве. Таму ў большасцi сучасных работ па праблемах сацыяльнай няроўнасцi, стратыфТiкацыi i класавай дыферэнцыяцыі як прыхiльнiкі марксИiзму, так i аўтары, далёкiя ад пазiцый К.Маркса, даеццаЗразбор яго тэорыi класаў. На думку многiх сацыёлaгаў розных iдэйных кiрункаў, нiхто ў гiсторыi грамадскай думкОi так выразна, як К. Маркс, не падкрэслiваў, што крынiцайПграмадскага развiцця выступае барацьба памiж антаганiстычнымЕ i грамадскiмi блокамi.

Паводле К. Маркса, класы ўзнiкаюць на аснове неаднолькавагаРстановiшча i неаднолькавых роляў, выконваемых iндывiдамi ў вытворчай структуры грамадства. К. Маркс i Ф. Энгельс абгрунтавалi эканамiчныя прычыны ўзнiкнення класаў. Яны сцвярджалi, што дзяленне грамадства на класы ёсць вынiк грамадскага раздзялення працы i фармiравання прыватнаўласнiцкiх адносiн. Трэба мець на ўвазе, што дэталёвай распрацоўкi класавай тэорыi ў самога К. Маркса няма. Гэты эканамiчны падыход да класаў зафіксаваны ў знакамiтым азначэннi класаў, якое сфармуляваў У. I. Ленiн у сваёй працы «Вялiкi пачын». Класамi называюцца вялiкiя групы людзей, якія адрознiваюцца

77

па iх месцы ў гiстарычна пэўнай сiстэме грамадскай вытворчасцi, па iх адносiнах (большай часткай замацаваных i аформленых законам) да сродкаў вытворчасцi, па iх ролi ў грамадскай арганiзацыi працы, а значыць, па спосабах атрымання i памерах той долi грамадскага багацця, якой яны распараджаюцца. Класы − гэта такiя групы людзей, з якiх адна можа сабе прысвоiць працу другой, дзякуючы адрозненню iх месца ў пэўным укладзе грамадскай гаспадаркi. Такiм чынам, па сцвярджэнні У. І. Леніна, галоўная прыкмета класа − адносiны да сродкаў вытворчасцi.

Рашаючы ўплыў на фармiраванне сучасных уяўленняў аб

сутнасцi, формах i функцыях сацыяльнай няроўнасцi разам з
		И
К. Марксам аказаў М. Вебер (1864–1920) − адзін з класiкаў
	К
сусветнай сацыялогіі. Iдэйная аснова поглядаў Вебера ў тым,
У
што iндывiд з’яўляецца суб’ектам дзеяння, а тыповы iндывiд –
Г
суб’ектам сацыяльнай дзейнасцi. У той час як К. Маркс пад-
крэсліваў значэнне эканамiчных фактараўБу якасцi дэтэрмiнан-

таў сацыяльнага класа, М. Вебер адзначаў, што эканамiчныя
	И
iнтарэсы ёсць толькi прыватны выпадакЙкатэгорыi каштоўнас-
Р
цi. Згодна М. Веберу, мадэль К. Маркса была крынiцай плён-
О

ных гiпотэз, але засталася занадта простай для тлумачэння

складанасцей стратыфiкацыi. Ён развiваў альтэрнатыўны аналiз, зыходзячы з мностваТкрынiц сацыяльнай iерархii. М. Вебер, акрамя эканамiИчнага аспекту стратыфiкацыi, улічваў такiя аспекты, як уладаЗi прэстыж. Ён разглядаў уласнасць, уладу і прэстыж як тры асобыя ўзаемазвязаныя фактары, што ляжаць у аснове iерархОii ў любым грамадстве. Адрозненнi ва ўласнасцi параджаюцьПэканамiчныя класы; адрозненнi ў адносiнах да ўладыЕпараджаюць палiтычныя партыi, а прэстыжныя адрозненнi даюць статусныя групоўкi, або страты. М. Вебер сфармуляваўРсваё ўяўленне аб «трох аўтаномных вымярэннях стратыфiкацыi» і падкрэслiваў, што «класы, статусныя групы i партыi

– з’явы, якія адносяцца да сферы размеркавання ўлады ўнутры грамадства». М. Вебер, мiж iншым, як i К. Маркс, не даваў канкрэтнага азначэння класа. Яго канцэпцыя класаў уплецена ў створаную iм агульную тэорыю iндустрыяльнага грамадства i сацыяльнага дзеяння. Класы, паводле М. Вебера, − сукупнасць людзей, маючых падобныя жыццёвыя шансы, дэтэрмiнаваныя iх уладай, якая дае магчымасць атрымліваць матэрыяльныя i духоўныя даброты i мець даход.

78

Аналiз сацыяльнай структуры сучаснага грамадства дае маг-

чымасць вылучыць асноўныя яе элементы. Людзi ў грамадстве дзеляцца на сацыяльныя супольнасцi, слаi, групы: сацыяльнакласавыя (класы, сацыяльныя слаi, сацыяльныя групы, праслойкi, саслоўi); сацыяльна-прафесiйныя (працоўныя калектывы, працаўнiкi адной галiны гаспадаркi i г.д.); сацыяльна-дэма- графiчныя (групы людзей, якія адрознiваюцца па полаўзроставых i іншых прыкметах); сацыяльна-тэрытарыяльныя (пасяленчыя супольнасцi, гарадское, сельскае насельнiцтва); сацыяль-

на-этнiчныя (этнасы, народнасцi, нацыi). Кожная з сацыяльных
		И
супольнасцей, у сваю чаргу, дзелiцца на вялiкую колькасць
	К
розных сацыяльных фармiраванняў. Гэтым тлумачацца невы-
У
чэрпны iнтарэс даследчыкаў да вывучэння грамадства i невы-
Г

чэрпныя эмпiрычныя крынiцы даследавання чалавечай асобы, якая прадстаўлена ў мностве камбiнацый яе сацыяльна-група-

вой прыналежнасцi i практычнай дзейнасцi, сацыяльных паво-
дзiн i ўзаемадзення.	Б
6. Тэорыi сацыяльнай стратыфЙ iкацыi
	И
Марксісцкаму вучэнню аб класах як аснове сацыяльнай
	Р
структуры грамадства супрацьстаiць тэорыя сацыяльнай стра-

тыфiкацыi. Для гэтага ёсць шмат падстаў. Безумоўна, разна-
	О
стайнасць адносiн, роляў, пазiцый прыводзіць да няроўнасцi
Т
памiж людзьмi ў кожным канкрэтным грамадстве. Праблема ў
И
тым, якiм чынам уладкаваць гэтыя адносiны памiж рознымi
катэгорыямi людзейЗ, таму што адрознiваюцца яны па многiх

аспектах. Для апiсання сiстэмы няроўнасцi памiж групамi (су-
О
польнасцямi) людзей у сацыялогii шырока прымяняецца па-
няцце «сацыяльнаяП	стратыфiкацыя». Стратыфiкацыя (ад лац.
StratumЕ– слой) – дзяленне на грамадскiя слаi. Справа ў тым,
што пэўныя сацыяльныя адрозненннi памiж людзьмi набыва-
Р

юць характар iерархiчнага ранжыравання. У самым агульным выглядзе няроўнасць азнaчае, што людзi жывуць ва ўмовах, пры якiх маюць няроўны доступ да абмежаваных рэсурсаў матэрыяльнага i культурнага спажывання. Вывучэнне сацыяльнай роўнасцi i няроўнасцi – адна з найбольш важных задач сацыялогii. Гiсторыя выпрацавала чатыры асноўныя сiстэмы стратыфiкацыi: рабства, касты, саслоўi i класы. Часам яны перасякаюцца адна з адной, напрыклад, рабства iснавала аднача-

79

сова з класамi ў Старажытнай Грэцыi i Старажытным Рыме, на поўднi ЗША перад грамадзянскай вайной. Рабства – гэта найбольш выражаная форма няроўнасцi, пры якой частка iндывiдаў натуральна належыць другiм, як i маёмасць. Прававыя асновы значна вар’iруюцца ў розных грамадствах.

Касты (партуг. casta – род, пакаленне) – эндагамныя групы людзей, аб’яднаныя адзiнствам спадчынных прафесiй i грамадскага статусу, строга абмежаваныя ў зносінах адна з адной. Напрыклад, касты жрацоў, земляробаў, рамеснiкаў, гандляроў i

iншых) iснавалi ў шэрагу краiн Еўропы, Блiзкага Усходу, у Iн-
			И
дыi, Афрыцы i Лацiнскай Амерыцы. Зараз каставыя перажыткi
		К
iснуюць у Японii, Шры-Ланцы i іншых краінах. У сучасных
	У
грамадствах ёсць сацыяльныя супольнасцi, якiя iмкнуцца да
	Г
замкнутасцi i адстойваюць свае прывiлеi (каста афiцэрства,
каста арыстакратыi i да т.п.).

Саслоўi – сацыяльныя супольнасцi ў рабаўладальнiцкiх, феа-
дальных грамадствах, яны валодаюць замацаванымБ	i ў звычаях

цi законах спадчыннымі прывiлеямі i абавязкамi. З другой па-
	И	саслоўнае дзя-
лавiны ХIХ ст. у Расii i Беларусi ўсталяваласяЙ
Р
ленне на дваран, духавенства, сялянства, купецтва, мяшчанства
О
i інш. З устанаўленнем капiталiстычных адносiн адбываецца

разбурэнне саслоўных адносiн, аднак саслоўныя перажыткi захоўваюцца ў шэрагу краiн i зараз. Аб класах размова вялася

вышэй.	Т
Сацыяльная стратыфiкацыя азначае, па-першае, структуру
	И
грамадства, па-другое, сiстэму прыкмет сацыяльнага расслаен-
ня, сацыяльнай Зняроўнасцi. За аснову дзялення грамадства

прымаюцца розныя прыкметы: эканамiчныя, палiтычныя, бiя-
О
лагiчныя, расавыя, рэлiгiйныя i iнш. К. Маркс увёў у свой час
адзiную асновуП	вертыкальнага расслаення грамадства – вало-
даннеЕмаёмасцю. Таму яго стратыфiкацыйная структура фак-
тычна зводзiлася да двух узроўняў: клас уласнiкаў (рабаўла-
Р

дальнiкi, феадалы, буржуазiя) i клас, пазбаўлены ўласнасцi на сродкi вытворчасцi (рабы, пралетарыi) або маючы вельмi абмежаваныя правы на ўласнасць (сяляне). Спроба прадставiць iнтэлігенцыю, некаторыя iншыя сацыяльныя групы ў якасцi прамежкавых слаёў памiж асноўнымi класамi пакiдала ўражанне недакладнасцi агульнай схемы сацыяльнай iерархii насельнiцтва.

80