Игнатович Sacyiyalogіya umk

Асновы сучаснага падыходу да вывучэння сацыяльнай стратыфiкацыi закладзены Максам Веберам, разглядаўшым сацыяльную структуру грамадства як мнагамерную сiстэму, у якой побач з класамi i выклікаўшымi iх адносiнамi ўласнасцi i ўзроўнем даходаў важнае месца належыць сацыяльнаму статусу i ўладзе. Ён увёў крытэрыi сацыяльнага прэстыжу i прыналежнасцi да пэўных палiтычных колаў. Пад сацыяльным прэстыжам разумеецца атрыманне iндывiдам ад нараджэння цi дзякуючы асабiстым якасцям такога сацыяльнага статусу, якi дазваляе яму заняць пэўнае месца ў сацыяльнай iерархii. Тэорыi сацыяльнага статусу – састаўная частка канцэпцыi сацыяльнай

стратыфiкацыi. Тэрмін «сацыяльны статус» (ад лац. status –
		И
стан, палажэнне) упершыню ўвёў у навуковы ўжытак ан-
	К
глiйскi сацыёлаг Г. Д. Мэйн. У далейшым распрацоўкай сацы-
У
яльнага статусу займалiся многiя вучоныя. Сацыяльны стутус
Г
азначае палажэнне асобы або групы ў грамадстве. Сацыяльны
стутус вызначаецца шматлiкiмi паказчыкамБi, якiя задаюцца ты-

пам сацыякультурнай сiстэмы. У сучасных грамадствах най-
	И
больш важнымi з’яўляюцца такiя крытэрыЙ i, як прэстыж пра-
Р
фесii, узровень даходу, працягласць i якасць адукацыi, аб’ём
О

уладных паўнамоцтваў, памер маёмасцi. Некаторыя статусы

дадзены чалавеку ад нараджэння (пол, этнiчнае паходжанне i інш.) i называюцца «прадпТiсаныя статусы». Іншыя дасягаюцца чалавекам уласнымiИнамаганнямi (узровень адукацыi, прафесiя, знаходжанне ў шлюбеЗ). Гэта набытыя статусы.

Няцяжка заўважыць, што адзін і той жа чалавек адначасова валодае некалькіміО статусамі. Возьмем, напрыклад, любога студэнта:Пён адначасова студэнт, малады мужчына, сын, муж, спартсменЕ, удзельнік мастацкага калектыву. Кожная з гэтых пазіцый можа мець як для самога чалавека, так і для тых, хто ягоРакружае, большае ці меншае значэнне. Напрыклад, добры спартсмен, які мае вялікія дасягненні ў спорце, будзе ацэньвацца людзьмі менавіта з гэтай пазіцыі (тое, што гэты чалавек яшчэ і студэнт, сын у дадзеным выпадку ўспрымаецца як менш значнае).

Значны ўклад у тэорыю стратыфікацыі ўнёс П. Сарокін. Сацыёлагі сцвярджаюць, што калі прапанаваныя М. Веберам палітычныя крытэрыі ўспрымаюцца недастаткова абгрунтаванымі, то П. Сарокін аб вылучаных ім крытэрыях гаворыць канкрэтна і выразна. Ён канкрэтна ўказвае на немагчымасць

81

даць адзіную сукупнасць крытэрыяў прыналежнасці да якойнебудзь страты і адзначае наяўнасць у грамадстве трох стратыфікацыйных структур: эканамічнай, прафесійнай і палітычнай. Уласнік, валодаючы вялікім багаццем, значнай эканамічай уладай, мог фармальна не ўваходзіць у вышэйшыя эшалоны палітычнай улады, не займацца прафесійна прэстыжнай дзейнасцю. І, наадварот, чалавек, зрабіўшы бліскучую кар’еру, мог не быць уласнікам капіталу, што, тым не менш, не перашкаджала яму быць сваім у вышэйшых эшалонах улады.

Парсанс увёў тры групы прыкмет дыферэнцыяцыi: першую ўтвараюць такія характарыстыкі, якія людзі набываюць ад на-

раджэння (этнічная прыналежнасць, полаўзроставыя асаблівас-
		И
ці, сваяцкія сувязі); другая ўключае прыкметы, звязаныя з на-
	К
бытым сацыяльным статусам і выкананнем адпаведнай ролі
У
(розныя віды прафесійна-працоўнай дзейнасці); трэцюю групу
Г
складаюць элементы «валодання»: уласнасць, матэрыяльныя і
духоўныя каштоўнасці, прывілеі, магчымасцьБкіраваць і каман-

даваць людзьмі.		И
У далейшым сацыёлагі спрабаваліЙпашырыць колькасць
	Р
крытэрыяў стратыфікацыі шляхам уключэння iншых, напры-
клад узроўню адукацыі.	О

Нельга не пагадзіцца з прызнаннем мнагамернасці самой з’явы стратыфікацыі. ТСтратыфікацыйная карціна грамадства шматпланавая, яна яўнаИскладаецца з некалькіх даволі розных напластаванняў.ЗМожна ўпэўнена сцвярджаць, што ўсе віды іерархіі значныя для грамадства, таму што дазваляюць рэгуляваць узнаўленнеОсацыяльных сувязей і накіроўваць асабістыя імкненні,Памбіцыі людзей на набыццё важных для грамадства статусаўЕ. Сацыяльная стратыфікацыя – гэта натуральная і сацыяльная няроўнасць паміж людзьмі, яна праяўляецца ў жыцці і маеРіерархічны характар, устойліва падтрымліваецца і рэгулюецца рознымі інстытуцыйнымі механізмамі, пастаянна ўзнаўляецца і мадыфікуецца, што з’яўляецца ўмовай упарадкаванага існавання любога грамадства і крыніцай яго развіцця.

Для падтрымкі сацыяльнай іерархіі ў грамадстве першапачаткова было знойдзена простае рашэнне: народжаны ў сям’і раба павінен заставацца рабом, у сям’і прыгоннага – прыгонным, у сям’і патрыцыя ці двараніна – прадстаўніком вышэйшага класа, і толькі каралеўскае паходжанне магло даць шанс на валоданне вярхоўнай уладай. Уся сістэма сацыяльных інстыту-

82

таў: права, армія, суд, царква – сачылі за строгім захаваннем правіл саслоўнай арганізацыі іерархічнай структуры грамадства. Самая жорсткая іерархічная сістэма была створана ў Індыі ў выглядзе каст, прыналежнасць да адной з іх навечна вызначала месца чалавека ў грамадстве. Устойлівасць такой сістэмы магла падтрымлівацца толькі сілай: сілай зброі, валоданне і выкарыстанне яе было правам толькі вышэйшых слаёў; сілай рэлігіі, меўшай выключныя магчымасці ўздзеяння на людзей; сілай адпаведных законаў, нормаў, звычаяў, на выкананне якіх

была накіравана ўся моц дзяржаўнага апарату. Іерархічная
		И
сістэма сучаснага грамадства пазбаўлена такой жорсткасці.
	К
Фармальна ўсе грамадзяне маюць роўныя правы, у тым ліку і
У
права займаць любое месца ў сацыяльный прасторы, вышэй-
Г

шыя этажы сацыяльнай лесвіцы. Рэзка ўзросшая сацыяльная мабільнасць, тым не менш, не прывяла да размывання іерархіч-

най сістэмы. Грамадства па-ранейшаму падтрымлівае і ахоўвае
сваю іерархію. Больш таго, лічыцца, што няроўнасцьБ	– не толь-

кі аб’ектыўная данасць, рэаліі сацыяльнага жыцця, але і важная
	И
крыніца сацыяльнага развіцця. ДругаяЙсправа, наколькі гэтая
Р
няроўнасць вялікая. У свой час К. Маркс меркаваў, што будзе
О
паступова ажыццяўляцца канцэнтрацыя багацця ў руках ня-

многіх за кошт збяднення іншых. П. Сарокін, адхіляючы тэзіс

не менш быў таксамаИсхільныТ лічыць, што верхняя частка сацыяльнай іерархііЗмае тэндэнцыю да ўзвышэння над астатняй часткай. Але гэты рост багацця і ўлады вярхушкі абмежаваны. Існуе, лічыў ён, «кропка павышэння», далей якой грамадства

К. Маркса аб абсалютным збядненні мас пры капіталізме, тым

не можа рухацца без рызыкі буйной катастрофы. Па меры
О
набліжэння да гэтай кропкі ў грамадстве пачынаюцца працэсы
па стрымліванніП	згубнай тэндэнцыі, праводзяцца або рэформы
па пераразмеркаванніЕ		багацця праз сістэму падаткаабкладання
ці іншым чынам, або пачынаюцца глыбінныя рэвалюцыйныя
Р

працэсы, у якія ўцягваюцца шырокія сацыяльныя слаі.

Стабільнасць грамадства звязана з профілем сацыяльнай стратыфікацыі. Тут вельмі важна мець пэўныя рацыянальныя суадносіны паміж сацыяльнымі слаямі. Плённай лічыцца ідэя, выказаная Г. Зімелем, аб тым, што стабільнасць іерархічнай структуры грамадства залежыць ад удзельнай вагі і ролі сярэдняга класа. Займаючы прамежкавае становішча, сярэдні клас выконвае сувязную ролю паміж двума полюсамі сацыяльнай

83

іерархіі, зніжаючы іх супрацьстаянне. Лічыцца, што чым большы колькасна сярэдні клас, тым больш у яго магчымасцей уплываць на палітыку дзяржавы, на працэс фарміравання фундаментальных каштоўнасцей грамадства, светапогляд грамадзян. Гэтая ідэя шырока распаўсюджваецца сёння сярод палітычных дзеячаў і навукоўцаў на постсавецкай прасторы. Наяўнасць моцнага сярэдняга пласта ў сацыяльнай іерархіі многіх сучасных краін дазваляе ім захаваць устойлівасць, нягледзячы на эпізадычнае нарастанне напружанасці сярод бяднейшых

слаёў. Размыванне сярэдняга слоя, якое можа адбывацца ў пе-
		И
рыяды эканамічных крызісаў, пагражае грамадству сур’ёзнымі
	К
ўзрушэннямі. Збядненне ва ўмовах лібералізацыі цэн і па-
У
дзення вытворчасці асноўнай масы насельніцтва ў Расіі і ін-
Г

шых постсавецкіх рэспубліках парушае раўнавагу ў грамадстве. Гэта, у сваю чаргу, можа прывесці да вылучэння на пер-

шы план патрабаванняў люмпенскай часткі насельніцтва, якая
нясе ў сабе вялікі разбуральны зарад, накіраваныБ	ў асноўным

на пераразмеркаванне, а не на стварэнне нацыянальнага багац-
			И
ця. Найбольш распрацаванай у канцэпцыіЙстратыфікацыі з’яў-
ляецца функцыяналісцкая		Р		стратыфікацыя
			сацыяльная
	О
(Т. Парсанс, Г. Шылз, Б. Барбер, К. Дэвіс і інш.). З пункту
гледжання функцыяналісцкай метадалогіі				стратыфікацыйная
Т
сістэма грамадства з’яўляецца эвалюцыйнай універсаліяй,
И		любога развітога грамадства. З
аб’ектыўнай патрэбнасцю

аднаго боку, яна абумоўлена раздзяленнем працы і сацыяльнай

дыферэнцыяцыяй розных сацыяльных слаёў і груп, з другога –
О	сістэмы каштоўнасцей і культурных
вынікам фарміраванняЗ

стандартаў, якія вызначаюць ролю той ці іншай дзейнасці
і ўзаконьваюць існуючую сацыяльную няроўнасць.
ФункцыяналістыП	падкрэсліваюць значэнне сацыяльнай інтэ-
Р

грацыіЕграмадства. Яна патрабуе наяўнасці ўпарадкаваных бесканфліктных адносін паміж сацыяльнымі дзеячамі (індывідамі,

арганізацыямі, інстытутамі). Амерыканскі сацыёлаг Б. Барбер правёў стратыфікацыю грамадства па шасці паказчыках: 1) прэстыж, прафесія, улада і магутнасць; 2) даход, ці багацце; 3) адукацыя, або веды; 4) рэлігійнасць; 5) становішча родзічаў;

6)этнічная прыналежнасць.

Тэорыя сацыяльнай стратыфікацыі, вылучаючы тыя ці ін-

шыя крытэрыі дзялення грамадства на сацыяльныя слаі, групы, з’яўляецца метадалагічнай асновай для распрацоўкі тэорыі

84

сацыяльнай мабільнасці (сацыяльнага перамяшчэння). Сацыяльная мабільнасць – гэта змяненне статусу, месца, займаемага ў сацыяльнай структуры грамадства. Тэрмін «сацыяльная мабільнасць» быў уведзены ў сацыялогію ў 1927 г. П. А. Сарокіным, які разглядаў сацыяльную мабільнасць як любое змяненне сацыяльнага становішча, а не толькі пераход асоб і сем’яў з адной сацыяльнай групы ў другую. У адпаведнасці з поглядамі П. А. Сарокіна сацыяльная мабільнасць азначае перамяшчэнне па сацыяльнай лесвіцы ў двух напрамках: 1) вертыкальным –

рух уверх – уніз; 2) гарызантальным – перамяшчэнне на адным і тым жа сацыяльным узроўні.

		И
7. Сацыяльна-тэрытарыяльная структура грамадства
	К
У
Адной з разнавiднасцей сацыяльнай структуры грамадства
Г
з’яўляецца сацыяльна-тэрытарыяльная структура. Сацыяльна-
тэрытарыяльная структура − абавязковыБкампанент любога

грамадства. Будучы рухомай па сутнасцi, сацыяльна-тэрытары-
	И
яльная структура сведчыць аб якасныхЙ характарыстыках i
Р
ацэнках грамадства i, перш за ўсё, аб узроўнi развiцця вытвор-
О
часцi, узроўнi агульнай вытворчай культуры членаў грамад-

ства, аб магчымых тэндэнцыях сучаснага i перспектыўнага развiцця, аб узроўнi самастойнасцi эканамiчнага, сацыяльнага i

палiтычнага развiцця, аб сацыяльна-дэмаграфiчных працэсах i
Т
ступенi сацыяльнай мабiльнасцi i інш. Тэрытарыяльная суполь-
И
насць увасабляе сукупнасць людзей, якія жывуць на адной
асвоенай у гаспадарчымЗ	плане тэрыторыi. Насельнiцтва вёскi,

горада, культурнаПО-гiстарычнага рэгiёна з’яўляецца супольнасцю тамуЕ, што людзі аб’яднаны сiстэмай эканамiчных, сацыяльных, палiтычных, каштоўнасна-нарматыўных сувязей. ТэрытарыяльнаяР супольнасць аб’ядноўвае людзей, нягледзячы на разнастайнасць прафесiянальных, дэмаграфiчных i іншых адрозненняў, па прычыне некаторых агульных сацыяльных i культурных рыс i iнтарэсаў. Тэрытарыяльныя супольнасцi характарызуюць асаблiвасці ў сацыяльным складзе насельнiцтва, спецыфiчныя традыцыi працы i правядзення вольнага часу, арганiзацыi сямейнага быту i зносiн; адрозніваюць іх таксама сацыяльная i прафесiйная арыентаванасць моладзi; узроўнi адукацыi, агульнай культуры i прафесiйнай падрыхтаванасцi людзей. Сутнасць функцый тэрытарыяльных супольнасцей за-

85

ключаецца ў тым, што менавіта тут ажыццяўляецца спажывецкая дзейнасць людзей, прадуктам якой з’яўляецца працэс авалодання каштоўнасцямi i нормамi, уласцiвымi дадзенаму соцыуму. Пры ўсёй значнасцi сучасных глабальных сродкаў перадачы iнфармацыi мiжпакаленная непасрэдная дыяхронная перадача культуры aдбываецца ў межах «малой радзiмы» сацыялiзаванага iндывiда.

У працэсе гiстарычнага развiцця ажыццяўлялася i ажыццяўляецца рассяленне людзей на планеце, па краiнах i рэгiёнaх. На

гэтае рассяленне iстотна ўплываюць разнастайныя клiматыч-
		И
ныя ўмовы, геаграфiчнае асяроддзе, прыродныя багаццi. Дзя-
	К
куючы iм чалавек замацоўваецца на пэўнай тэрыторыi, арганi-
У
зоўвае сваю дзейнасць па задавальненні жыццёва важных па-
Г

трэбнасцей, уступаючы ў неабходныя зносiны з іншымi людзьмi. Так аб’ектыўна складваюцца прасторавая форма арганi-

зацыi грамадства, яго тэрытарыяльная структура. Падобная
форма арганiзацыi грамадства не мае абсалютнаБ	ўстойлiвага

характару. Яна мяняецца, удакладняецца ў залежнасцi ад змен,
	И
якiя адбываюцца ў жыццядзейнасцi Йлюдзей. Характар расся-
Р
лення i змена яго формаў залежаць ад змянення вытворчых сi-
О

стэм. Гiстарычна найбольш значнымi з’яўляюцца саматужная,

мануфактурныя i iндустрыяльная сістэмы. На працэс фармiравання супольнасцей пасяленчТ aга тыпу значнае ўздзеянне аказала раздзяленне працыИспачатку на сельскагаспадарчую i рамеснiцкую, пазней –Зна фiзiчную i разумовую адначасова з расслаеннем народа на аснове сацыяльнай няроўнасцi. Iснуючыя тыпы населеныхОпунктаў: горад, пасёлак гарадскога тыпу, сяло, вёска i іншыяП− адрознiваюцца многiмi прыкметамi i якаснымi паказчыкамЕi культуры, спосабу i ладу жыцця. Урбанiзацыя – адзiн з самых важнейшых этапаў гiсторыi развiцця супольнасцейР, ён звязаны з узнiкненнем гарадоў. Першыя гарады ўзнiклi пяць – шэсць тысяч гадоў таму ў далiнах рэк Тыгр i Еўфрат у Месапатамii (сучасны Iрак). Гэта былi незалежныя гарады-дзяржавы, на чале кожнага стаяў цар, які адначасова лічыўся i галоўным святаром. Многія старажытныя гарады сфармiравалiся ў Егiпце ўздоўж берагоў Нiла, у далiне ракi Iнд (дзе знаходзiцца цяперашнi Пакiстан) i ў далiне ракi Хуанхэ ў Кiтаi. Усе гэтыя гарады ўзнiклi ў месцах, найбольш спрыяльных для развiцця сельскай гаспадаркi. Кожнае з iх адрознiвалася мяккiм клiматам, урадлівай глебай i мноствам вады. Шы-

86

рокая сетка iрыгацыi, удасканаленне плуга i кола спрыялi росту вытворчасцi прадуктаў харчавання. Побач з насельнiцтвам, занятым сельскагаспадарчай працай, з’явiлiся кавалi, рамеснiкi, купцы. Важна адзначыць, што амаль усе старажытныя гарады былi размешчаны ў далiнах рэк. Гэта выклiкана шэрагам прычын i садзейнiчала развiццю гандлю i культурных сувязей з iншымi народамi, што стымулявала супрацоўнiцтва памiж iмi i абмен у галiне тэхналогii i сацыяльнага жыцця. Вынiкам урбанiзацыi сталі дыферэнцыяцыя насельнiцтва, рост колькасцi бедных, павелiчэнне злачыннасцi, нарастанне сацыяльнай нестабiльнасцi. У той жа час пачынаецца працэс фармiравання

сярэдняга слоя i буржуазнай праслойкi, якія заўсёды жадалі
									И
мець парадак i стабiльнасць. Узмацняецца iнстытут грамадскай
								К
думкi, павялiчваецца колькасць розных грамадскiх рухаў, якія
							У		з аднаго
выступаюць за сацыяльныя рэформы. Такiм чынам,
							Г
боку, выразна праявiлiся сацыяльныя хваробы грамадства, з
другога − аб’ектыўна паспелi тыя сiлы, якiБя былi зацiкаўлены ў
iх лячэннi i		маглi выступаць у якасцi заказчыка сацыяльных
даследаванняў, здольных							И		ад гэтых
					прапанавацьЙ«лякарства»
«хвароб».						Р
					О
			П ы т а н н і і з а д а н н і
				Т
1.			И
	Што такое сацыяльная структура грамадства?
2.	Назавіце падыходы да структурызацыі грамадства.
3.	Абазначце асноўныя				крытэрыі дзялення грамадства на
класы.		О
		З
4.	У чым заключаецца сутнасць сацыяльнай стратыфікацыі?
5.	Назавіце крытэрыі сацыяльнай стратыфікацыі.
6.	ШтоПўяўляе сабой сацыяльная мабільнасць?
Р
7.	Еаскрыйце сутнасць вертыкальнай і гарызантальнай сацы-
яльнай мабільнасці.
8.	Што азначае сацыяльна-тэрытарыяльная структура гра-
мадства?

87

Гл ав а 6 . Сацыялогія асобы

1.Чалавек як біясацыяльная з’ява і культурная істота

Даследаванне праблем челавека вучонымі-сацыёлагамі дапамагае глыбей зразумець сацыяльную рэальнасць, сацыяльныя сувязi i ўзаемадзеяннi людзей. Чалавек – прадукт бiялагiчнай эвалюцыi.

Усякая жывёла, што нараджаецца на свет, надзелена багатым наборам iнстынктаў, якiя забяспечваюць яе прыстасаванасць да пэўных умоў жыцця. Жывёлы iнстынктыўна прыста-

саваны да вiдавой ролi паводзiн, таму рысь, напрыклад, паво-
		И
дзiць сябе інакш, чым воўк або лiса. Iншая справа з чалавекам.
	К
Агульнапрызнаны факт, што ўсе людзі на Зямлi адносяцца
У
да аднаго бiялагiчнага тыпу – чалавека разумнага. Але нiкому
Г
пакуль не ўдавалася адшукаць у чалавека прыроджаную паво-
дзiнскую ролю. Шматлiкiя адрозненні сяродБлюдзей сведчаць

аб iндывiдуальнай варыянтнасцi паводзiн, невядомай жывёль-
	И
наму свету. Галоўнымi сродкамi перадачыЙ праграмы, якая вы-
Р
значае паводзiны людзей, з’яўляюцца мова, паказ i прыклад.
О
Ролю генетычных iнструкцый у чалавека выконваюць нормы

пераемнасці паводзiн і культура. Менавіта культура, якая з дзяцiнства засвойваецца чалавечым iндывiдам, будучы заданай

	яму дарослымi, выконвае рашаючую ролю ў вызначэннi чала-
	века.	Т
		И
	Чалавечая прырода ў яе спецыфiцы зрабiла чалавека куль-
	турнай iстотай. АлеЗкультурная iстота, па-першае, iстота неса-
	мадастатковая, па-другое, iстота творчая.
		О
	Недастатковасць, паводле І. Г. Гердэра, заключаецца ў тым,
	што чалавекП, пазбаўлены ўласцiвых жывёле беспамылковых
	iнстынктаўЕ, самы бездапаможны з усiх жывых істот. У яго ня-
	ма прыроджанага iнстынкту, які цягнуў бы яго ва ўласную сты-
	Р
	хiю, i самой стыхii не iснуе. Нюх не прыводзiць яго да траў,

неабходных, каб перамагчы хваробу, механiчны навык не пабуджае яго будаваць гняздо i г.д. Карацей кажучы, з усiх жывых iстот чалавек − самая не прыстасаваная да жыцця iстота. Але менавіта адсутнасць першапачатковай непрыстасаванасцi робiць яго творчай iстотай. Для таго каб папоўнiць асабiстую недастатковасць, кампенсаваць адсутнасць тых або іншых здольнасцей, чалавек стварае культуру. У гэтым кантэксце

88

можна сказаць, што культура носiць iнструментальны характар, гэта значыць яна аказваецца iнструментам прыстасавання чалавека да прыроды i пакарэння прыроды. З дапамогай культуры чалавек авалодвае асяроддзем, падпарадкоўвае яго сабе, прыстасоўвае да задавальнення сваiх патрэбнасцей.

Чалавек у адрозненне ад iншых жывых iстот пазбаўлены спецыфiчных вiдавых рэакцый. У жывёл рэакцыi на стымулы знешняга асяроддзя фармiруюцца па iнстынктыўных праграмах, спецыфiчных для кожнага вiду. Менавіта гэтыя праграмы

iнстынктыўных патрэбнасцей. Гэты працэс аналiзу i выдзялен-
				И
ня ёсць працэс прыпісвання значэнняўЙэлементам асяроддзя.
			Р
Арыентацыя на значэннi неабходна, каб паводзiны чалавека
		О
былі асэнсаванымi i зразумелымi для самога iндывiда i для
акружаючых.	Т
Такiя асэнсаваныя паводзiны з’явiлiся крынiцай культуры,
	И
паколькi ўсё, што станавiлася вынiкам асэнсаваных, арыента-
адсутнiчаюць у чалавека. Таму чалавек быццам выпадае з сеткi
прыроды, якая забяспечвае iншыя вiды спецыфiчнымi прагра-

мамi рэагавання на стымулы спецыфiчнага для вiду асяроддзя.
		И
Паколькi выжыванне чалавека не гарантавана самой прыро-
	К
дай, яно становiцца для чалавека практычнай задачай, а яго
У
асяроддзе i ён сам у гэтым асяроддзi − прадметам пастаяннай
Г
рэфлексii. Чалавек вымушаны аналiзаваць сваё асяроддзе, вы-
дзяляць тыя элементы, якiя неабходны дляБзадавальнення яго

ваных на значэннеЗпаводзiн, само па сабе было асэнсаваным i ўтрымлiвала значэннi, на якiя маглi арыентавацца iншыя iндывiды. Так стваралася «другая прырода», гэта значыць культур-

нае асяроддзе, якое стала спецыфiчным асяроддзем для homo
sapiens.	О
АдзначымП, што тэрмiн «другая прырода» носiць метафарыч-
ны характарЕ	. Кожны чалавек прыходзiць у свет ужо гатовых
значэнняў, з якiх складваюцца прадметы яго культурнага ася-
Р
роддзя. Таму ён разглядае iх як аб’ектыўныя рэальнасцi, роў-

ныя па сваім анталагiчным статусе рэальнасцям прыроды. На самай справе яны – сэнсавыя рэальнасцi i абумоўлены ў сваiм iснаваннi чалавечай актыўнасцю.

Усё, чым чалавек жыве: ад мiфа да сучасных тэхнiчных канструкцый, ад паэзii да асноўных сацыяльных iнстытутаў, − гэта культурныя рэальнасцi, якія нарадзiліся з асэнсаваных паводзiн i значэння іх для кожнай чалавечай iстоты. Грамадства ў цэлым

89

таксама з’яўляецца культурным здабыткам, бо яно заснавана на асэнсаваных паводзiнах, а не на iнстынктыўным рэагаванні, уласцiвым жывым арганiзмам.

Чалавечае грамадства адрознiваецца ад натуральных аб’яднанняў жывёльнага свету перш за ўсё небiялагiчнай цэласнасцю, якая заснавана на адзiнстве культурных нормаў. Культура − гэта форма, у якой развiваюцца i перадаюцца з пакалення ў пакаленне ўзаемасувязi чалавечых iндывiдаў.

Але людзей адрознiваюць ад жывёльнага свету не толькi

культура, а i свядомасць, рэлiгiя i інш. Адрознiваюцца людзi ад
		И
жывёл i вытворчасцю неабходных iм жыццёвых сродкаў. Ства-
	К
раючы неабходныя сродкi, людзi ўскосна ствараюць i сваё ма-
У
тэрыяльнае жыццё. Толькi там, дзе iснуе вытворчасць, i можа
Г
мець месца грамадства − сацыякультурнае аб’яднанне людзей.
У матэрыяльнай вытворчасці выяўляюцца розныя фiзiчныя

i духоўныя здольнасцi чалавека.	З улікам сказанага прапануюц-
ца розныя азначэнні чалавека,	напрыкладБ: чалавек – iстота

разумная; чалавек – iстота, што валодае самасвядомасцю; чала-
век – iстота маральная i свабодная выяўляцьЙ				тыя цi iншыя свае
якасцi чалавека, сваё месца ў сацыяльным жыццi і інш.
			И
		Р
2. Паняцце асобы
	О
Праблемы чалавека i асобы займаюць у сiстэме сучасных са-
Т
цыялагiчных ведаў адно з цэнтральных месцаў. Зазначым, што
И
да праблемы чалавека звяртаюцца вучоныя многiх галін навукi,
а таксама дзеячыЗлiтаратуры, мастацтва, рэлiгiі, публiцыстыкі.

Падыход кожнай навукi да чалавека вызначаеццца яе прад-
О
метам i спецыфiкай. Традыцыйна адрозніваюць гуманiтарныя i
прыродазнаўчыяП	навукі, першыя займаюцца вывучэннем чала-
века якЕграмадскай iстоты, другiя – як бiялагiчнай, прыроднай.
Вiдавочна, межы тут у пэўнай ступенi ўмоўныя. Пры вывучэн-
Р

нi сацыяльных аспектаў чалавечай жыццядзейнасцi нельга не лiчыцца з бiялагiчнымi фактарамi, i, наадварот, звяртаючыся да чалавека, прыродазнаўчыя навукi не могуць iгнараваць сацыяльны бок яго жыцця. Без улiку фактару асобы не могуць быць вырашаны многiя тэарэтычныя i практычныя пытаннi навукi i тэхнiкi.

Сацыялогiя асобы – гэта галiна сацыялогii, прадметам якой з’яўляецца вывучэнне асобы як аб’екта i суб’екта сацыяльных

90