12. Войны сяр. XVII - пач. XVIII ст. І іх наступствы для Беларусі.

Сяр. XVII- XVIII ст. – адзін з самых складаных і цікавых перыядаў у гіст. ВКЛ як складовай часткі РП. Гэта быў пер. заняпаду магутнай дзяржавы, пер., асвечаны спалохамі крывавых войнаў. Адной з іх стала казацка-сялянская вайна 1648-1651 гг. Прычынай вайны з’яўл: узмацненне феадальнага прыгнёта і запрыгоньв.сялян; рост аб’ёму сял.павіннасцей; жорсткасць феадалаў у дачыненні да сялян; Да сря.17 ст пагорш.становішча гараджан. Гэта выражалася у росце дзяржаўн.павіннасцей, умяшаннем з боку магнат.і шляхты, абвастрэнне супярэчнасцей м/ж сац.слаямі; рэлігійн.супярэчнасці; нацянальн.супярэчнасці (яўрэі, беларусы і палякі). Штуршок да вайны стала народн.паўстанне на Украніе на чале з гетманам Б.Хмяльніцкім. Ва ўкраін. гетмана падчас гэтай барацьбы з'явіўся план ствар. сваёй дзяржавы, у межы якой ён жадаў уключыць і землі паўдн.-усход. Бел., прынамсі Падняпроўе і Палессе. Ужо ў маі 1648 г. Б.Хмял.распачын.ваен.дзеянні на Украіне, а летам 48 засылае у раёны Бел.сваіх агітатараў, а затым і казацкія загоны (атрады) на чале з Нябабай, Крывашалкам і інш. Універсалы, якія гетман высылаў аж да Барысава, Быхава і Магілёва, заклікалі сялян узбройвацца і пачынаць вайну супраць паноў. Аднак мэты сялян, гараджан, шляхты і Хмяльніцк.былі розныя, хаця сац. глеба для паўст. ў Бел. была вельмі прыдатная. Так, Народныя нізы на поўдні і ўсходзе Бел. актыўна ўкл. у барацьбу, якая мела ярка выраж. сац-ны і ў пэўнай ступені рэл-ны хар-р. Ужо летам 1648 г. тут пачалася шырокая узброеная барацьба супраць шляхты, купцоў, магнатаў і катал. дух-ва. А сяляне-паўстанцы грамілі гал. чынам маёнткі сваіх паноў, рабавалі двары, знішчалі падатковыя дак-ты і рэестры. Укр.казакі на Бел.мелі свае мэты: Хмяльніцкі даў ім задачу-стрымаць войскі РП і ўключыць Усх.Бел у межы дзяржавы Б.Хмяльніцкага. Паўстанцы дзейнічалі жортска. У Гомелі забілі 1500 яўрэяў. Да восені 1648 г. у руках паўст. апынуліся амаль усе гал. гарады паўднёва-усх. Бел. Войска РП аказалася непадрыхтаваным. Толькі ўвосень 1648 г. на барацьбу з паўст-мі ўрад РП мабілізаваў накіраваў некалькі фармірав. шляхты і наёмных жаўнераў на чале з Янушам Радзівілам. у студзені 1649 г. - буйная кампанія па ўдушэнні паўстання. За зіму 1649 г. Януш ліквідаваў усе асноўныя асяродкі хваляв. Вясной 1649 пачын.новая хваля каз-сял.вайны. Зноў засылаюцца загоны, якія наносяць паражэнне Радзівілу. У чэрвені Хмяльніцкі пасылае на Бел. Атрад Крычэўскага і адна з буйнейшых бітв адбываецца каля Лоева. 31 ліпеня 1649. Каз-сял.войскі б.разбіты. Пасля бітвы каля Лоева народны рух стаў заціхаць на Бел. Апошнім знач. подыхам казац.-сял. вайны стала ажыўленне хваляванняў ў 1650 і летам 1651 гг., але яно зноў было хутка падаўлена Я.Радзівілам. Паводле Белацаркоўскага мірнага дагавора ад 18 верасня 1651 г. казацкія загоны больш не маглі знах-ца на тэр. Бел. і адводзіліся на Украіну. Так былі канчаткова ліквід. народ. хваляванні ў бел. краі. У выніку ваен. дзеянняў вялізныя абшары паўд.-усход. Бел. былі спустошаны і выпалены. Асабліва пацярпелі Мазырскі, Пінскі, Рэчыцкі пав., а таксама Берасцейшчына. Улічваючы цяжкі экан. стан гэтых зямель, сойм РП у 1649 г. зменшыў падаткі або зусім вызваліў ад іх шэраг паўд. паветаў Бел. Антыфеад. па сваёй сутнасці каз.-сял. вайна 1648-1651 гг. у Бел. з'яўл. складовай часткай вял. вызвал. вайны на Украіне. Але тут яна не мела цэльнасці, непарыўнасці, адзінага кір-ва і сталага арганізац. цэнтра. Калі на пач. паўстання Б.Хмяльн. цар Аляксей Міхайлавіч не падтрымл. украін. казакаў, то потым яго стаўленне да гэтых падзей рэзка змянілася. Казацкая вайна зацягвалася і знясільвала Польшчу, а гэта стварала зручную для Масквы сітуацыю, каб нанесці вырашальны ўдар па РП. З сакавіка 1653 г. Маск. цар-ва актыўна рыхтавалася да вайны. Пасля Пераяслаўскай рады 1654 г., якая прыняла раш. аб далуч. Украіны да Маск. цар-ва, вайна з РП стала непазбежнай. Вайна пач-ца ў маі 1654 г. РП было не падрыхтав. да вайны, бо не чакала яе. Абарону ўзначаліў гетман Я.Радзівіл, але яго войска не перавышала 10-12 тыс. чал. (расійскае войска налічвала 100 тыс. чал.). Феадалы неахвотна ішлі у апалчэнне, а просто люд м.перайсці да цара, а таксама “прелестные пісьма” (цар абяцаў абарону каталікоў). Пачалася вайна з 3-х груповак: 1. Паўночна-усходняя. Задача: захапіць Полацк, Невель. Віцебск. Камандаваў – Шараменцьеў; 2. Цэнтральны. Напрмак-Смаленск. Узначальваў-рускі цар Аляксей Міхайлавіч; 3. Раён дзеянны-Мсціслаўль і ад яго на Барысаў, у цэнтр Камандуючы-Трубяцкі. Шэраг бел. гарадоў на пач. вайны капітуляваў, іншыя ж мужна адбіваліся. Амаль уся тэр. Бел. ужо на другі год вайны апынулася пад акупацыяй. Аднак былі гарады, якія аказвалі супраціўленне: Смаленск, Віц.трымаўся 3 месяцы. Гомель 13 дзён, стары Быхаў так і не быў узяты. У 1655 Януш Радзівіл вызваліў ад рас.войск Бабруйск, Талачын, Оршу, узяў у аблогу Магілёў. Аднак к канцу 1655 яны ізноў захоплены. Цар выносіў планы пайсці на Варшаву. Але не пайшоў. Умяшалася Швецыя. У 1655 пачалася вайна-Першая паўночная. Швецыя летам 1655 г. заняла паўночна-заходн.Літву. у 1655-унія Швецыі і Польшчы (Кейданская унія). Згодна ёй, ВКЛ прызнавалі шведск.караля вял.кн.літ. і ўсе нашчадкі б.каралямі. Улічваючы гэта рус.цар умяшаўся ў сітуцыю і заключ.унію з ВКЛ. Але Януш адмаўляецца ад уніі, а Гасеўскі (другі гетман ВКЛ) пагадзіўся. Пра унію даведаліся шведы і пайшлі на перазаключэнне ўніі-другую. 1602 – падпіс саюз ВКЛ і Швецыі. На гэты раз у уніі было запісана: кароль Швецыі і вял.кн.літ абяз.захаваць усе правы шляхты, свабодн.веравызнанне, ваяваць разам. Але яе таксама не ўсе падтрымалі. Януш памірае, і унія разваліваецца.Змяняецца пазіцыя рус.цара. ён пайшоў на збліжэнне з Польшчай. Пры гэтым абодва бакі высказываліся за мірн.пагадненне паміж сабой і бачылі у двух варыянта:1. Зводзіўся: да Рас.далучалася усё ВКЛ і РП плаціць грошы у выглядзе кампенсацыі за страты, панесеныя масквой у вын.заваявання княства і 2. Каралём РП становіцца Аляксей Міхайлавіч, заключ.унія паміж Маскв.і РП. Але усх.Бел за Расіяй застаецца. 3 лістапада 1656 г. мірнае пагадненне паміж РП і Масквой. У ім РП згаджалася на абранне на карал.прастол Алякс.Міхайлавіча, але каралём стане пасля смерці Яна Казіміра. Калі каралём РП стане Алякс.Міхайлавіч, то павінен быць у Варшаве і асабіста. Былі пункты рэл.справы. Захоўв.правы каталікоў РП, Масква і РП выступаюць разам супраць Швецыі. Палітыка царызму. Занятыя царскім войскам бел. землі ператвараліся ў правінцыі Маск. дзярж., улада ў якіх перадавалася ваяводам. Каб выклікаць лаяльнасць мясцовага нас-ва, цар пакідаў гарадам магд. права, раздаваў ахоўныя граматы, падтрымліваў мясц. шляхту. Новыя ўлады імкнуліся ўмацаваць і пашырыць ў Бел. толькі прав. царкву, тады як уніяцтва апынулася па-за законам. Жыхары акупірав. раёнаў або на месцы пераводзіліся ў праваслаўе, або перахрышчваліся ў палоне. Аднак гэта не ўберагала іх ад марадзёрства і гвалту маск. заваёўнікаў. Тыя рабавалі, забіралі ў няволю ўсіх без разбору, нярэдка нішчылі і прав. храмы. У вын. баявых дзеянняў акупірав. землі Бел. былі ператвораны ў пустэчу. Пашыраюцца голад і эпідэміі. Усё гэта выклікала шырокае народнае супраціўленне. Яшчэ у 1654 г. сталі ўтвар. сялянскія фармірав. самаабароны. Падаўшыся ў лясы, бел. сяляне рабілі засады на дарогах, нападалі на дробныя атрады маск.ратнікаў. У 1658 г. народна-вызвал. рух на Бел. дасягнуў свайго найвыш. развіцця. Таксама ураду РП удалося дабіцца, как казацк.атрады не падпарадк.рускім уладам (новы гетман-Іван Нягай падтрымлівае РП). Усё гэта вылілася ў шырокі масавы рух антаўрадавай напраўленасці. 1658-1659 рас пачала баяв.дзеянні на ВКЛ, але зараз рускія поспеху не мелі. Войскі ВКЛ змаглі нанесці паражэнне рускім (пад Ляхавічамі). Пасля міру са Швецыяй у 1660 РП кінула супраць Масквы усе сілы. У лістападе 1661 была вызвалена Вільня (узята рус.войскамі ў 1655). У шэрагу гарадоў-паўстанні, якія спрыялі поспеху РП. У лютым 1661-паўстанне гараджан Магілёва. Патрыярх Нікан пракляў Магілёў. З 1663 –пазіцыйная вайна-кожны быў на сваіх пазіцыях і ня рушыліся.У студзені 1667 г. у вёсцы Андросава быў падпісаны кампрамісны дагавор аб міры на 13 гадоў і 6 мес. Згодна з ім, Смален. і Чарнігаўскія ваяв-вы, Старадубскі павет і укр. землі да лев. бер. Дняпра адыходзілі да Маск. ц-ва. Паўночныя ж землі Бел. вярталіся ў склад РП. Б.вызначана пытанне аб Запарожскай сечы- пераходзіла пад уладу Масквы і РП. Пытанне аб рэлігіі: правасл.царква дзейнічала па ўсёй тэрыт і падпарадкоўвалася маск.патрыярху). Для Бел. вайна 1654-1667 гг. абярнулася траг. вынікамі: колькасць жыхароў зменшылася больш чым на палову; у глыбокім заняпадзе апынулася сел. гаспад. Бел. Гэтая вайна стала вельмі стратнай для Бел., яна адкінула край далёка назад. У 1700-1721 гг –паўн.вайна. Удзельнікі: Расія, Саксонія, Данія-паўночны саюз супраць Швецыі.РП уцягнута ў вайну с 1704. Рас.імкнулася забяспеч.сабе выхад да Балт.мора, прэтэндуючы на тэрыт.Аўгуста 2 (саксонскі курфюст і кароль РП), разлічваючы далучыць Фінляндыю і Кастляндыю (Прыбалтыка). Саюзнікі разлічв што кароль Швецыі Карл 12 не зможа аказаць супраціўлення у двух напрамках барацьбы. Але… 4 чэрвеня 1700 ён нечакана для датчан (якія пачалі наступленне у Гальшцініі) высадж.дэсант каля Капенгагена і прымушае іх капітуляваць. Потым рас.армія у лістападзе пад Нарваю, рас.войскі-крах. Потым выступ супраць Аўгуста 2, які стаяў каля Рыгі і ў ліпені 1701 карл 12 наносі.паражэнне РП. У к.1701 войскі Швецыі уступ.на тэрыт.РП, а у 1702г занім.варшаву. Карл 12 разбівае саксонскія войскі у двух бітвах і так.чынм Аўгуст 2 пацярпеў 2 паражэнні. Галоўн.мэта Карла 12: дабіцца, каб Аўгуст адмовіўся ад кароны РП. Вайна прымала зацяжны характар. ВКЛ : с пачатку вайны становішча ВКЛ пагоршылася, бо з пачаткам Паўн.вайны не спыніліся феад.усобіцы паміж буйнымі магнацкімі радамі: Сапегі, Радзівілы, Пацы і інш. З пачаткам вайны варагуюч.бакі вырашылі выкарастаць гэта. Сапегі схіліліся да Швецыі, а праціўнікі да Расіі. Шведы уступаюць на тэр.ВКЛ і пагаршаюць становішча Аўг.2, аўтарытэт якога зніжаецца. Варшава 1704-варшаўская канфедэрацыя праціўнікаў караля і кароль-Станіслаў Ляшчынскі. Таксама Сандамірская канфедэрацыя: абвінавацілі шведск.караля у парушэнні канстытуцыі, асудзілі дзеянні варш.канфедэрацыі. Аўгуст 2 падтрым Сандамірск.канфедэр. на чале з Расіяй. У 1704 г Сандам.канфед. падпіс. Расіяй саюз аб сумесн.дзеяннях супраць шведаў. З гэт.часу РП афіцыйна выступае супр.Швецыі. 1704 –рас.войскі на Бел, найб.групоўка каля Гародні. У 1706 сюды прых.Карл 12.Не удалося з рас.войсамі і шведы здымаюцца ідуць у глыб Бел за правіянтам, нападаючы на маёнткі. У бітве каля Клецка шв.войскі разбів.расійскія. Карл 12 накір.свае сілы супраць Аўгуста 2. У 1706 мірная дамова-альтранштадскі мір. Згодна яму: Аўгуст адказваецца ад кароны РП у пользу Станіслава Ляшчынскага, разрывае Саюз з Расіяй, выплочвае кантрыбуцыю Швецыі. У 1706 на Бел.ваен.дзеянні паміж шведамі і рускімі. 14 ліпеня 1708 г каля мяст.Галоўчын (магіл.вобл) адбылася бітва паміж рас.і шведск.вайскамі, шведы атрым перамогу.Рус.армія перах.Днепр і асядае там. Шведы чакаюць корпус генерала Левенгаўпта. Але ён не прыходзіць. 15 жніўня 1708 г. швед.армія перапраўл.праз Днепр і ідзе за рус.арміяй. сустрэліся каля Мсціслава 10 верасня 1708. Карл жадаў навязаць рас.арміі генер.сражэнне, але у рас.арміі тактыка адступлення. Перайшоўшы афіц.граніцу Рас, разумее, што сіл няма і ў раёне Мсціслава адступае на Украіну. Там падтрымоўвае гетман Мазепа. З верасня 1708 ідзе на Украіну. Рас.вырашае не праследаваць Карла 12, а разграміць Левенгаўпта. 9 кастрычніка 1708 г.каля в.Лясная расія разграміла корпус (Пётр 1 назваў яе маці Палтаўскай бітвы). У 1709 г рас.войскі нанос.паражэнне шведам. Пасля гэтага асн.сілы шведаў капітулявалі. Перавага за Рас. Станісл.Ляшч.збягае у у Памеранію. У 1709 Аўгуст 2 вяртаецца у Варшаву, РП з 1709 не прымае удзел у Паўн.вайне. Праўда Аўг.2 працягв.вайну як саксонскі курфюст. Вынікі д/Бел: чарговая вайна прынесла страшэн.разбурэнні. Загінула 700 000 чалавек. І рас.і шведск.войскі чынілі разбоі на Бел. Разрабаваны маёнткі шляхты (Свілавічы, Рэксі). З тэр.Бел вывозіліся рамеснікі, сяляне. У 1707 у маскве б 2000 чалавек насільна вывезена. Былі выпадкі , калі шляхта перепраналася у мундзіры варагуюч.бакоў і рабавала ад іх імя. У час Паўн.вайны ускладнілася межканфесійн.становішча (рас-правасл, шведы-пратэстанты, бел-уніяцтва, рп-каталікі). Былі канфлікты. Шведы знішчалі храмы сваіх праціўнікаў (у магілёве, лідзе), у РП прынялі закон, які забараняў пратэстантам быць дэпутатамі сойму. 1705 – Пётр 1 і уніяты у Саф.саборы-канфлікт., сабор закрылі і зрабілі склад 1710-сабор у выніку выбуху узарваны. Вайна афіцыйна завяршылася у 1721г, але гэта не мела значэння для РП. У 1709 выйшла з вайны. Рас.уважліва сачыла за падзеямі у РП і усе намаганні па умацаванню паліт.строю прысякаліся. У 1717 у РП праводзіцца нямы сойм. Усе рашэннні прымаліся моўчкі. У РП пачынаецца барацьба паміж шляхтай і каралём. На сойме было замацавана: агульная колькасць рэгулярнага войска, РП-24000 чал (18 тыс для польшчы, 6 тыс - ВКЛ). Пакідалася права ліберум вета, саксонскія войскі пакідалі тэрыт РП. Улада караля заставалася абмежаванай. Рас пераўтваралася у гарант выканання гэтых умоў. З гэтага часу паўстае пытанне аб падзеле РП. Першае пытанне паставіла Прусія у 1709, але Рас.была супраць і гэта выратавала РП ад падзелаў. Кароль Аўг.2 прадпрымае пэўныя крокі, каб пратрымацца на троне. У 1718г Аўг 2 прапануе швец.каралеве Элеаноры, каб яна не аказывала падтрымкі Стан.Ляшчынскаму (1718 забіты Карл 12). Аўгуст прапаноўвае ёй саюз супраць Расіі (Рас. актыўна умешваецца у справы РП). У 1720 Расія у адказ на імкненне Аўг2 заключыць саюз со Швецыяй, заключае з Прусіяй і гэта прыводзіць да падзелаў РП.