16. Эканамічнае развіццё і сацыяльныя супярэчнасці ў Беларусі ў перш пал. XIX ст.

У пер.пал. XIX ст. на Бел. адбываліся агульныя для Рас. імп. працэсы, якія вялі да распаду феадальна-прыгонніцкай сіст. Узнікалі адносіны новага, капітал. ладу. Пра гэта сведчылі поспехі прамысл-ці: узрасла колькасць ман-р, на многіх з іх пачала выкар. вольнанаёмная праца. Першыя фабрыкібылі пабудаваны ў 20-я гг. XIX ст. у мястэчках Хомск і Косава Гродзенскай губ. Яны займаліся вырабам сукна. Найбольш распаўсюдж. былі прадпр-вы па перапрацоўцы с/г сыравіны: вінакурныя, суконныя, палатняныя, цукровыя, мукамольныя. У сяр. XIX ст. на шэрагу фабрык пач. ужывацца паравыя рухавікі. Праводзіліся работы па паляпшэнні шляхоў зносін, што садзейнічала ўключ. гасп-кі Бел. ва ўсерасійскі рынак. Вял. экан. значэнне мелі каналы, што злучылі рэкі басейнаў Чорнага і Балт. мораў: Агінскі, Бярэзінскі, Дняпроўска-Бугскі. Пры гэтых штучных водных шляхах Брэст, Кобрын, Пінск, Барысаў і інш. гарады вялі ажыўлены гандаль, дзякуючы чаму павышалася іх прамысловае значэнне. У вывазе з Бел. пераважалі лён і льнопрадукты, збожжа, гарэлка, спірт, воўна, сала, лес. На Бел. прывозілі прамысл. вырабы. Новыя з'явы ў экан. адзначаліся і ў бел. вёсцы. С/г усё больш звязвалася з рынкам, павялічвалася плошча ворыўных зямель, пашыраліся пасевы тэхн. к-р (льну, канапель), значна ўзрасла ўдзельная вага бульбы і цукровых буракоў, узнікла танкарунная авечкагадоўля. У шэрагу памешч. гаспадарак пачалі выкар. с/г машыны. Прапагандай перадавых метадаў земляробства і жывёлагад. займалася Бел. вольнае эканам. тав-ва, што існавала з 1826 па 1841 г. у Віцебску. У 40-я гг. у маёнтку Горы-Горкі Магіл. губ. быў адкрыты першы ў Рас. імп. земляробчы інстытут. Акрамя с/г працы сяляне ўсё больш займаліся промысламі, наймаліся на розныя работы. Паглыблялася іх маёмаснае расслаенне: выдзяляліся замож. сяляне, якія арандавалі млыны, вялі гандаль і інш. Далейшае разв. прагрэс. з'яў у эканом. стрымлівалася панав. феад. сістэмы, існаваннем прыгоннага права. Памешчыкі з мэтай павеліч. прыбытковасці маёнткаў пашыралі ўласныя пасевы за кошт сялян. надзелаў. Сяляне ў сваёй масе ўсё больш разараліся і не маглі, як раней, несці ўзрастаўшыя пав-ці. Так, паншчына ў больш-ці маёнткаў зах. і цэнтр. Бел. складала 6 чалавека-дзён на тыдзень з сялян. гаспад. З паглыбленнем крызісу прыгоннай гаспад. хутка расла запазычанасць памешч. маёнткаў прыватным асобам і асабліва казне. Адным з яскравых паказчыкаў нарастаючага крызісу існаваўшай сіст. быў сялянскі рух. Калі ў пер.трэці XIX ст. адбылося 46 найбольш буйных сялян. хваляванняў, то ў др.трэці – больш за 90. Прычым на Бел. сац. супярэч. узмацняліся з-за нац.-рэліг. варожасці паміж сялянамі і панамі. У 40-я гг. адбылося выступл. сялян у маёнтку Смаргонь Віленскай губ. Гэта вымушала царызм праводзіць на Бел. болш гнуткую сац.-эканам. палітыку. У 1818 г. выйшаў указ, паводле якога памешчыкі і адмін-ры абавязаліся наглядаць за станам гасп. сялян і не патрабаваць ад іх выканання павіннасцяў звыш вызначаных інвентарамі. Забаранялася прымяняць “жорсткія пакаранні”. У 1840-1857 гг. праводзілася рэформа сярод дзярж. сялян, якія тады складалі каля пятай часткі ўсяго сял-ва Бел. Ініцыятар і асн. праваднік рэформаў – мін-р дзярж маёмасцяў Рас. імп. граф П.Кісялёў. Былі падпісаны законы аб новай сіст. кіравання і люстр. дзярж. маёнткаў. У ходзе люстр. змяншаліся пав-ці сялян і павялічваліся іх зям. надзелы. Сяляне казённых маёнткаў пераводзіліся з паншчыны на аброк і спынялася практыка здачы іх у арэнду. На месцах ствараліся сельскія грамады з выбарным кіраваннем, якім давяралася самаст. вырашэнне гасп., адміністрац. і судовых спраў. Тым не менш рэф. Кісялёва выклікала супрацьдзеянне памешчыцкага класа, які ўбачыў ў гэтым замах на свае сасл. прэрагатывы. Граф Мураўёў, які замяніў Кісялёва на яго пасадзе пры царэ Аляксандры II, падверг рэзкай крытыцы пераўтвар. свайго папярэдніка. У ходзе праведзенай ім контррэформы (1857-1862) на свабодных землях былі створаны фермы, што аддаваліся ў доўгатэрміновую арэнду. Павысіўся памер аброка на 22%. Каб аслабіць крызіс прыгонніцкіх адносін у памешч. вёсцы, урад пайшоў на правядзенне т.з. інвентарнай рэформы (1844). Яе сутнасць: рэгуляв. памераў надзелаў і павіннасцяў памешч. сялян. Абавязковыя інвентары былі ўведзены ва ўсіх памешч. маёнтках зах. і цэнтр. Бел. і ў частцы маёнткаў усх. Бел. У цэлым аграрныя рэф. 40 – пер.пал. 50-х гг. хоць і стваралі лепшыя ўмовы для разв. таварна-грашовых адносін, але не закраналі асноў феад. парадкаў, ліквід. якіх заставалася жыццёва неабходнай эканам. і паліт. задачай таго часу.

17.Грамадска-палітычны рух перш пал 19 ст. Паўстанне 1831 і палітыка царызму. Развіццё грам-паліт.руху на землях Бел.вызначал.агульнаеўрап.падзеямі: франц.бурж.рэвалюц,падзеламі РП, напалеонаўск.войнамі. Фр.рэвалюц.садзейніч. распаўсюджанню дэмакрат.ідэй, спрыяла актывізацыі радыкальн.і дэмакрат.рухаў. Практычна на усіх еўрап.кантынентах назіраліся рэвал.узрушанні. Не была выключ.Бел. Тут – падзелы РП, змяняецца паліт.сітуац.,паўстае рэліг.пытанне. нац-вызвал.ідэі глыбока праніклі ў студэнцк.асяроддзе. Першай тайнай арганізацыяй у Літве і Бел. пасля падзелаў РП стала Віленская асацыяцыя 1796-1797, якая мела адгалінаванні у Мін, Брэсце, Кобрыне і Ашмянах. Асн.мэта: аднаўленне ранейшай дзяржавы на аснове Канстыт 3 мая 1791г, для чаго вял.спадзяванні усладваліся на дапамогу Францыі. Але была раскрыта уладамі. 1816г-у віленскім ун-цэ узнікае тав-ва філаматаў (аматары навук), скончылася фарміраванне ў 1817 г. Засн-к: Т.Зан (увах.Адам Міцкевич, Ян Чачот). Мэты не былі акрэслены дакладна, і прытрымліваліся лозунгу “Айчына, навука, годнасць”. Гэта азнач., што удзельнікі патрыёты, цэняць навуков.веды, выхоўваюць высок.маральн.якасці. Патрыётам м.б. толькі адукаваны чалавек, амаральны – не мог.Шляхам культ-асветніцк.дзейнасці жадалі “падняць дабрабыт айчыны”. Айчына д/філамат – землі былога ВКЛ, якія на той час увах.у склад Віл.навуч.акругі. Паступова ад ідэі ўнутран.удасканалення перах.да ідэі ўдасканалення грам-ва шляхам карэнных сац-эканамічн.рэформ: ліквідац.прыгон.права, увядзення канстытуц.кіравання. Такс.-ідэя аб праве народаў на незал.існаванне. Паліт.мэты: звязвалі сваю будучыню с адраджэннем РП. тавар-ва мела адзяленні у Свіслацкай гімназіі. У 1820-Віл.ун-т. Легальн.тав-ва з дазволу Вілен.ун-та “Прамяністыя”. Але у іх паліт.мэта- аднаўлен.РП. Узнік.«таварыства філарэтаў» (аматары дабрачыннасці) у вышэйш.духоўн.вучылішчы у Полацку. Мэта: адраджэнне РП. Яны цікавіліся бел.мовай і бел.фальклорам, але бачылі сябе палякамі, не разгляд.адраджэнне Бел.як дзяржавы. У 1823г- у Віленск.гімназіі вучні 5-га класа Плятэр, Кулакоўскі, Чаховіч напіс.на дошцы: “Няхай жыве Канстытуц.1791г!”. Б.створана спец.камісія на чале з Навасельцавым (судзіць філарэтаў і філаматаў). Вілен.навуч.акругу узначальвае Чартарыйскі, яго не люб.усе чыновнікі, таму што ён быў у фаварыце у Аляксандра I. Да следства б.прыцягн.108 чал-к, у выніку б.прызнаны факт існавання таварыстваў. Каміс.вынесла рашэнне: частка філамат.б.выслана у інш.гарады Рас.імп, на Урал, частка-у салдаты. Тав-ва закрылі.У п.п.19ст на тэр.Бел.існавалі масонскія ложы. Да 1821г.-дзейн.масонаў у Р.імп.б.дазволена. Мэта масонаў: пошук ісцінн.шляхоў духоўн.абнаўлення грам-ва.Масоны імкнуліся пранікнуць ва ўладн.стр-ры усіх узроўняў і праз іх аказв.уплыў на грам.развіццё той краіны, у якую пранікалі. У 1719 4 англ.ложы утварылі вял.англ.ложу і Дж.Андарсан у 1721г распрацав.кнігу Канстытуцый. Гэта кн.прынцпаў мас-ва: масоны не пав.быць бяздумн.атэістам. ён павінен падтрымлів.дзеюч.у краіне уладу, не прым.удзел у паліт.руху. У 1812г у Відзах мас.ложа “Ваен.вернасць”. Найбольш масонскі-Нясвіж. Сэнс жыцця па масонам-пабудав.унутры сябе сітуац.,каб была дабрыня, спакой, справедлівасць. У 1822г царскі урад забаран.дзейн.масонаў. Дзейніч.на Бел.прадстаўнікі рас.нац-вызв.руху-дзекабрысты.Задача: звяржэнне цара. Лёс мног.з іх звязаў з Бел: Мураўёў пач.піс.канстыт.у віцебску і сконч.у мінску.У бабруйску служылі:бястужаў.Мураўёў-Апостал. Яны не став.задачы адрадзіць ВКЛ,не збір.прадстаўл.аўтаномію. Лічылі: Р.імп-адзінае цэлае. Польск.рэвалюцыянеры став.пытанне адраджэнне РП, але Бел-нет.1825-у беластоку Рукевіч ствар.з Ігельстромам тав-ва “ваен.сябры”. Яны аб’ядноўв.афіцэраў Літоўск.корпусу і грамадз.асоб. Тав-ва па ступеням:вышэйш(кіраўніцтва), згода (грам.асобы),заране (вучні беласт.гімн.).Ступені не ведалі друг друга. 24 снежня 1825 г таварытсва зрывае цырымонію прысягі на вернацсь Мікалая 1 у Асобн.літ.корпусе. у лютым 1826 дзекабрысты спрабуюць захапіць Бабруйск.крэпасць. Важн.момантам у дзейнасці тайн.тав-ваў Царства Польскага,Літвы і Бел.было наладжваннее кантактаў з руск.дзекабр.арг-ямі.Аднак розн.разуменне асн.мэтаў (Бел і Літва-нац.вызваленне,дзекабр-змена дзярж.ладу і выраш.сял.пытання). у 1826-30-тайн.тав-вы мяняюць напрамак сваёй дзейнасці.У праграмн.патрабаван.з’яўл.палажэнні. звязан. з абавязков.набыццём і захав.зброі д/аднаўл.РП у межах1772г. У 1828г у Варшаве узнік.тайн.ваен.тав-ва падхарунжых (Высоцкі).Планав:забойства Мік.1 у час каранац.у варшаве (май 1829) і захоп улады. Штуршок:рэв.падзеі у Франц.і Бельг (1830).1830г у Варш.курсанты школы падхарунжых захап.арсенал. Іх падрым.больш.нас-ва. Мэта: аднаўленне РП. Две плыні: кансерватыўн (Чартарыйскі. Стрымлів.патрыят.сілы) і рэвалюцыйн (Лялявель. За незалежнасць, аднаўленне РП.Паўст.б.мець поспех, калі ахопіць землі былой РП. Лозунг:За нашу і вашу свабоду). 20 снежня 1830-маніфест,які абвяшч.нац-ы хар-р паўст, гал.мэта-змаганне за незалежн.і свабоду. На бел.падрыхт.да паўст.пачал.у студзені-лютым 1831 стварэнне Віленск.цэнтральн.паўстанніцкага камітэта. Узброеныя дзеянні на Бел.–красавік-жнівень 1831. красавік-май 1831:Ашмянскі і Свянцянскі паветы, Вілейскі і Дзісненскі раёны ахапіла паўст.-ваен.атрады пайшлі з Бел з-за націску рас.войскаў. к.мая-жнівень-польск.рэгул.армія.Першы-атрад Хлапоўскага. Штурм Вільні-19 чэрвеня-не змаглі.Падаўлена у жніўні 1831. Многія удзельнікі паўстання былі аддадзены пад суд. Масав.рэпрэсіі. Але рэпрэсій мала. 1832—камітэт па справах у заходніх губернях. План: поўнае зліццё зах.губерн.Бел.з Расіяй пад сцягам праваслаўя і адзін.руск.народнасці. увядзенне ад 1 студзеня 1831 г.расійск.заканадаўства і адмена 25 чэрвеня 1840г дзеяння статута ВКЛ. Таксама разбор шляхты (праверка дакументаў аб дваранскім паходжанні і перавод на гэтай аснове часткі шляхты у падатковае саслоўе). Барацьба з каталіцтвам. 1832-указ аб ліквідацыі некамлектных (што не мелі поўнага складу манахаў) катал.манастыроў. 25 снежня 1841- указ аб секулярызацыі царкоўн.уладанняў кат.царквы дзяржаве. 12 лютага 1839 далучэнне уніяцк.царквы да праваслаўнай (галоўны у уніяцтве епіскап Сямашка). пачатак русіфікацыі- пераезд рус.чыноўнікаў і сялян на Бел, абмежаванне доступу да заняцця дзярж.пасад мясцов.ураджэнцаў. 1836-1838 гг-дэмакратычн.тав-ва у медыка-хір.акадэміі (Савіч). Ідэал: грамадства роўных магчымасцяў д/усіх. Прапагандавалі: за права на самавызнач, рэспублік.лад. Бел.нацыян.дзяржаўн.ідэя яшчэ не аформілася, але удзельнікі таварыстваў праяўлялі “літоўскі сепаратызм” і гэта стварылі неабходныя перадумовы для фарміравання нац.ідэі і выдзялення яе як самастойнай у будучыні.