Лекция конспектісі

Тәуекелде мынадай негізгі элементтерді бөліп көрсетуге болады:

• Қалаған нәтижені алу ықтималдылығы;

• Жағымсыз нәтижелердің болуының ықтималдылығы;

• Таңдаған мақсаттан ауытқу ықтималдылығы;

• Алдына қойған мақсатқа жетуге деген толық сенімділіктің болмауы;

• Таңдалған альтернативаны жүзеге асырумен байланысты материалдық, экономикалық, қаржылық, уақытша және басқа да шығындар;

• Тәуекелге баратын субьектіге тұрақсыздық жағдайында белгілі бір іс әрекет жүргізуде жағымды немесе жағымсыз нәтиже беруі мүмкін.

Негізгі элементтердің қарым-қатынасы тәуекелдің мазмұнын көрсетеді. тәуекелге мынадай белгілер тән: қарсылықтық, динамикалық және потенциалдық табыстылық, альтернативтілік.

Қарсылықтық жағдайы обьективті дамыған тәуекел іс-әрекеті мен олардың субьективті бағалауларының арасындағы қақтығысы негізінде көрінеді. Бір уақытта бір индевидтер белгілі бір іс-әрекетті тәуекелді деп санаса, басқалары оларды тәуекелі жоқ деп бағалайды. Альтернативтілік тәуекел бірнеше варианттар, шешімдер, бағыттар, іс-әрекеттер ішінен таңдау керектігін көрсетумен байланысты. Таңдау жоқ жерде тәуеелдік жағдай тумайды, және соған байланысты тәуекел болмайды. Тәуекелдің динамикалығы көрінеді, егер тәуекел әлеуметтік-экономикалық жүйедегі институционалды құрылым мен ішкі және сыртқы ортаға байланысты жоғарылау немесе төмендеу өзгерісіне бейім болса.

Потенциалды табыстылық мынамен байланысты болады, туекел обьектісі белгілі бір жағымды нәтижелер (табыс) алу мақсатында тәуекелдік шешім қабылдайды, бірақ бұл шешімнің жағымды немесе жағымсыз ауытқулары барының ықтималдылығы болады.

Жылжымайтын мүлік нарығында тәуекел туғызатын негізгі көздер мыналар болып табылады:

• Қоғамға тән факторлар: көпвариантты, ықтималдылықты мінез, қоғамдық құбылыстардың кері әсерлігі, стихиялық элементтер;

• Табиғи құбылыстар мен процестер әсерінен туындайтын факторлар;

• Ақпараттың толықсыздығы мен жеткіліксіздігімен байланысты факторлар;

• НТП-ның әлеуметтік, экономикалық, саяси және рухани дүниеге әсерімен байланысты факторлар;

• Субьектілердің экономикалық өмірге деген әсеріиен байланысты факторлар;

• Шешім қабылдау мен оны жүзеге асыру кезіндегі материалдық, қаржылық, еңбектік, интеллектуалдық, уақыттық ресурстардың жеткіліксіздігімен байланысты факторлар;

• Субъектілер тәртібі стереотипіндегі әлеуметтік және психологиялық өзгешеліктерімен байланысты факторлар.

Тәуекел жылжымайтын мүлік нарығында бірнеше функциялар атқарады: басқарушы, инновациялық, қорғаушы, ескертуші, компенсациялаушы, тәуекелдік салымдарды басқару функциясы, әлеуметтік.

Тәуекелдің басқарушылық функциясы екі жүзді болады. Бір жағынан тәуекел жылжымайтын мүлік нарығындағы субьектілер дамуының сандық және сапалық катализаторы ролінде болады. Тәуекел факторлары жылжымайтын нарық субьектілерін мұқият проектілердің рентабелділігін талдауға, эффективті интеграциялық схемаларды құрастыруға, ресурстарды сатып алуға, кадрларды таңдауға және т.б. мәжбүрлейді. Басқа жағынан, тәуекелдің басқарушылық функциясы негізделмеген тәуекел бойынша шешімдерді қабылдау мен жүзеге асыру келісімдердің эффективтілігін төмендетуге әкеліп соқтырады. Алдында қабылданған шешімдерге тұрақты түзетулер енгізу арқылы жылжымайтын мүлік нарығының субъектілеті нарықтағы өз қызметін басқарып реттеп отырады.

Тәуекелдің ынталандырушы функциясының мазмұны мынада, тәуекелдік инвестициялар көмегімен жылжымайтын мүлік нарығының субъектілері НТП-ны, жұмыс орындарының көбеюін, технологиялық процесс дамуын ынталандырады. Сонымен қатар тәуекел инновациялық функцияны да жүзеге асырады. Тәуекел фактісі тұрақты жаңалық енгізулерді жүзеге асыру арқылы жылжымайтын мүлік нарығындағы субъектілердің белсенділігін арттырады: жаңа техниканы немесе технологияны енгізу, технологиялық процестердің жаңа ұйымдастырушылық формаларын қолдану, қызмет көрсету және басқару, бақылаудың, талдау әдістерінің жаңа формаларын қолдану. Тәуекелдің қорғаушы функциясының мәні мынада, жылжымайтын мүлік нарығындағы субъектілер оның шаруашылық іс-әрекетінің тұрақтандыратын және болуы мүмкін ықтимал жағымсыз нәтижелерден қорғайтын формларды іздейді.

Тәуекелдің ескертушілік функциясы тәуекел нәтижесі мен дәрежесін төмендетуге құралдарды қолдану арқылы, келешекте болуы мүмкін жағымсыз оқиғаларды іс-шаралар жүргізу арқылы ескертіп отырады.

Компенсациялық функция ақшалай немесе натуралды формада тәуекел қорларын қалыптастырды, олар өз кезегінде күтпеген оқиғалар нәтижесінде болған шығындарды жабуға, жылжымайитын мүлік нарығындағы субьектілерге материалдық көмек көрсетуге көмектеседі.

Тәуекелдік салымдар мен әлеуметтік-тәуекелдік қарым-қатынастардың басқарушылық функциясы тәуекел-менеджмент арқылы жұмыс істеумен көрсетіледі. Тәуекел-менеджмент – ол тәуекел өлшемін, тәуекелді инвестицияларды рационалды басқару жүйесі.

Бақылаушы функциясы тәуекелді процестердің сандық және сапалық параметрлерін бақылау жүйесін қолданумен, сонымен қатар тәуекел қорын қатаң қолдану мен қалыптастыруға көмектеседі. Әлеуметтік функция тәуекелдік іс-әрекетке тартылғаны үшін риэлторлық, сақтандырушы компаниялардың жұмыскерлеріне материалдық көмек көрсету процесін жүзеге асырады.

Жылжымайтын мүлік нарығындағы субъектілердің тәуекелі пайда болуына қарай мынадай негізгі факторлары болады: экономикалық, саяси, техника-технологиялық, инновациялық, экологиялық, әлеуметтік, құқықтық, ақпараттық.

Экономикалық тәуекел – ол мемлекеттің немесе жылжымайтын мүлік нарығындағы субъектілердің экономикасындағы жағымсыз өзгерістермен түсіндірілетін тәуекел түрі. Саяси тәуекел – ол жылжымайтын мүлік нарығындағы субъектілер іс-әрекетіне жағымсыз әсер ететін, сонымен қатар жылжымайтын мүлік нарығындағы субъектілердің ішкі саясатына ықпал ететін мемлкеттің саяси жағдайымен байланыстырылатын тәуекел. Технико-технологиялық тәуекел – ол жаңа техника мен технологияларды енгізу нәтижесінде жағымсыз нәтижелердің пайда болу мүмкіндігін туғызумен байланыстырылатын тәуекел түрі. Жылжымайтын мүлік нарығындағы субъектілерге қолдану барысында технико-технологиялық тәуекел бірнеше жағдайларды қарастырады: 1) адами фактор ( техниканы адамдар қолданады, соған байланысты оны жоспарлау мен қолдану кезінде қателіктер жіберуі мүмкін, ол өз кезегінде квалификация мен тәжірибенің жоқтығынан болады); 2) техниканың өзі (қирап қалу, авария, тозу); 3) техника белгілі бір талаптарды қанағаттандыру керек (эксплуатациялық, экономикалық, санитарлық); 4) техникалық қауіпсіздік ережелерін орындамау. Инновациялық тәуекел – ол инновация бойынша іс-шаралар жүргізу нәтижесінде пайда болатын тәуекел: өндірістік-технологиялық процестерге ұйымдастырушылық жаңа формаларды, құрылыстың жаңа технологияларын енгізу. Экологиялық тәуекел – ол қоршаған ортаға, денсаулыққа, үшінші тұлғаларға қатысты мүлік пен өмірге келтірген зияны үшін азаматтық жауапкершілікке тартылумен байланысты тәуекел. Әлеуметтік-психологиялық тәуекел қоғамдық өмірде қарсылықты тенденцияның, әлеуметтік ортаның қарсылық іс-әрекетінің болуынан туындайтын тәуекел. Заңды-құқықтық тәуекел – ол бір жағынан отандық, шетелдік және халықаралық заңдылықтардың жетілдідірілмегендігімен, тұрақсыздығымен, басқа жағынан жылжымайтын мүлік нарығындағы субъектілерге қолданатын заңды нормалардың рационалды және эффективті еместігімен байланысты тәуекел. Ақпараттық тәуекел – ол әртүрлі ақпарат түрлерінің кешіктірілуімен, толық еместігімен, дәл еместігімен түсіндірілетін тәуекел. Моральді тәуекел – ол тәуекел жағдайында қабылдайтын шешім үшін және сол қабылданған шешімдердің салдары үшін моралды жауапкершілікпен байланыстырылатын тәуекел. Бұл тәуекел қоғамдағы мораль нормалары мен адамдар мінезінің өзгерісімен байланыстырылады.

Тәуекел-менеджмент жүйесі тәуекел жағдайында жылжымайтын мүлік нарығындағы субъектілердің жұмыс істеуімен байланысты басқарушылық шешімдерді қалыптастыру мен жүзеге асыру процестерін реттейтін күрделі, интегративті, ашық, дамушы жүйелердің байланыстырылған жүйелері болып табылады. Заңды тұлға болып табылатын жылжымайтын мүлік нарығындағы субъектінің тәуекел-менеджмент жүйесінің құрылымы 4 негізгі жүйені құрайды: объектілік (басқарылатын), субъектілік (басқаратын), функционалдық (тәуекелдікм механизм), идеологиялық (тәуекел менеджмент концепциясы), олардың әрқайсысы көптеген элементтерден тұрады.

Объектілік (басқарылатын) жүйе. Тәуекел-менеджмент жүйесінің объектісі болып:

• Әртүрлі тәуекелдер;

• Тәуекелді жүзеге асыру процесінде туындайтын әлеуметтік-тәуекелділік, экономикалық қатынастар.

Субъектілік (басқарушы) жүйе – бір топ арнайы адамдардан құралған тәуекел-менеджмент жүйесі субъектілерінің мақсатты түрде басқарылатын объектілердің функционалдауы үшін әртүрлі әдістер мен тәсілдер арқылы әсер етуі.

Тәуекел-менеджмент жүйесі субъектілерінің 1-ші тобына жылжымайтын мүлік нарығы субъектісінің құрылымына кіретін субъектілер (құрылыстық, риэлторлық, сақтандыру компаниялары) болып табылады және олар тәуекелді басқару тапсырмаларын орындайды. Бұл топтың құрамына арнайы субъектілер (тәуекел-менеджмент қызметі немесе қарапайым тәуекел бойынша менеджер, қаржылық қызмет, қаржылық менеджер); жартылай арнайыландырылған субъектілер ( заңдық бөлім, қауіпсіздік қызметі, өрт сөндіру қызметі) кіреді; тәуекелді төмендету мәселесімен айналысатын басқа да персонал түрлері өз учаскесінде жұмыс істейді.

Субъектілердің екінші тобына жылжымайтын мүлік нарығы субъектісіне кірмейтін және оның басқарушыларына бағынбайтын субъектілер жатады. Оларға мыналар кіреді:

• Заңдық органдар

• Биліктің атқарушы органдары

• Кедендік, импорттық, экспорттық қызметтерді жүзеге асыратын мемлкеттік институттар

• Құқық сақтаушы органдар

• Сот органдары және т.б.

Тәуекел-менеджмент концепциясы – тәуекел жағдайында қызмет ететін жылжымайтын мүлік нарығы субъектісінің шаруашылық іс-әрекетін барлық реттеуші жүйесі бойынша бірінен соң бірі туып отыратын, бір-бірімен байланысқан көзқарастардың жиынтығы.

Жылжымайтын мүлік нарығындағы субъектінің тәуекелін басқару жүйесі жүргізілетін тәуекелдік саясат пен стратегия негізінде құралады. Тәуекелдік саясат жылжымайтын мүлік нарығы субъектісі өз мақсаттарына жетуі үшін қолайлы жағдай туғызатын тәуекел-менеджмент аумағындағы іс-әрекеттер, шешімдер, көзқарастар жиынтығы. Тәуекелдік стратегия жылжымайтын мүлік нарығы субъектісінің тәуекел-менеджмент дәрежесін программалық қамтамасыз ету бойынша маңызды шешімдер жиынтығы болып табылады. Уақытылы шешім қабылдау көзқарасы бойынша мүмкін шығыстар бас тартушылық, белсенді, адаптивті, консервативті стратегиялар болып бөлінеді. Бас тартушылық стратегия тәуекелден бас тартуға бағытталған. Бұл стратегияның мазмұны, жылжымайтын мүлік нарығындағы субъекті барлық өзінің күшін, ресурстарын тәуекелдік жағдайдан жалтару үшін шығындайды. Адаптивті стратегия күтпеген жағдайда туған тәуекелге тез жауап қайтарумен ерекшеленеді. Берілген стратегия пайда болған жағдайға бейімделу принципінен құралады. Белсенді стратегия алдын ала тәуекелді және оның себептерін анықтауға, болжауға және мақсатты түрде компанияның ішкі және сыртқы ортасын зерттеуге бағытталған. Консервативті стратегия келтірілген шығындарды компенсациялауға бағытталған. Ол дегеніміз, басқарушылық іс-әрекет бәсеңдеп, тәуекелдік оқиға орнығып, жылжымайтын мүлік нарығының субъектісі келтірілген шығындарды қайтару керек дегенді білдіреді.

Жылжымайтын мүлік нарығындағы субъектілердің тәуекелін басқарудың барлық жүйелеріне тән мынадай жалпы негізгі белгілері бар: жүйелілік, біржақты емес, көпфункционалдылық, бейімділік, тұрақсыздық, сезімталдылық, жасқаншақты емес.

Тәуекелді басқару жылжымайтын мүлік нарығы субъектісі атынан оған қауіп төндіретін тәуекелге бақылау жүргізу мақсатын қояды. Туындайтын тәуекелге жылжымайтын мүлік нарығы субъектісінің бақылауы екі формада жүргізіледі: қаржылық бақылау және физикалық бақылау. Физикалық бақылау келтірілетін залалдар ықтималдылығын төмендетуге көмектесетін әртүрлі әдістерді қолдануды білдіреді. Тәуекел белгілі бір келісімшарт бойынша жауапкершіліктің бір бөлігін иемдену негізінде басқа бір кәсіпорынға берілуі мүмкін. Залалдар ықтималдылығын белгілі бір құралдар түрлерін құру жолымен, кейбір тапсырмалардың әдістер шешімін өзгерту арқылы минимизациялауға болады. тәуекелдердің қаржылық бақылауы мүмкін залалдарды жабу үшін қаржылық көздер іздеуді жүзеге асырады. Жылжымайтын мүлік нарығындағы тәуекелді басқару әдістері мынадай:

• Әсер етудің бағытталуы бойынша – ішкіге және сыртқыға;

• Басқарушылық әсер етудің көзі бойынша – орталықтандырылмаған және орталықтандырылған;

• Әсер ету түрі бойынша – тікелей әсер ету әдістеріне және жанама әсер ету әдістеріне;

• Әсер етудің тереңдігі бойынша – бір деңгейлік және көп деңгейлік;

• Мақсаттар саны бойынша – бір мақсатты және көп мақсатты;

• Болжау мүмкіндігі бойынша – болжанатын және болжанбайтын;

• Жүзеге асу мүмкіндігі бойынша – нақты және потенциалды;

• Формасы бойынша – міндетті және ерікті;

• Масштабы бойынша – жалпы (жалпы жылжымайтын мүлік субъектісі үшін), локалді (құрылымдық бөлімше үшін), жеке (бөлек жұмыскерлер үшін);

• Құрылымдық дәрежесі бойынша – жоғары құрылымды және төмен құрылымдық;

- Іс-әрекет ұзақтығына байланысты – стратегиялық(ұзақмерзімді), тактикалық(ортамерзімді) және оперативті (қысқамерзімді);

- қолдануды ұйымдастыру бойынша (басқару шешімін қабылдау тәсілі бойынша) – жеке,топтық, серіктестік және корпортивті;

- Ықпал етуді ұйымдастыру ерекшілктері бойынша – профилактикалық, қиылысатын (әрекеттер нәтижесін түзетуге бағытталған) және ынталадырушы;

- пайдаланылатын реурстар бойынша – шектелген,шектелген емес;

- шығындар түрі бойынша – материалдық шығындарды басқару әдістері,қаржылықшығындарды бпсқару әдістері, еңбек шығындарын басқару әдістері, уақытша шығындарды басқару әдістері,ақпараттық шығындарды басқару әдістері және арнайы шығын түрлерін басқару әдістері.

Тәуекелді басқару әдістерін жіктеуді неғұрлым маңызды критерийлері болып келесілер табылады:

1. Тәуекелді басқару әдістерін қолдану уақыты

2. Шығындарды жабу көздері

3. Ықпал ету мазмұны

Пайдалану уақыты тұрғысынан алғанда тәуекелді басқару әдістерін шартты түрде екі ірі топқа бөлуге болады: оқиғаға дейінгі, оқиғадан кейінгі әдістер.

Оқиғаға дейінгі тәуекелді басқару әдістері – бұл жоспарланған және алдын –ала жүргізілетін және шығындардың болу ықтималдығын және олардың мөлшерін төмендетуге бағытталған әдістер.Оларға жатады :

• Тәуекелден бас тарту

• Шығындардың алдын алу

• Шығындарды минимлдау, ақпарат іздеу, тәуекелді шектеу, тәуекелді тарату, тәуекелді беру.

Оқиғадан кейінгі тәуекелді басқару әдістрі – бұл шығындар болғаннан кейін жүзеге асырылатын, осы шығындардың мөлшерін төмендетуге және олардың нәтижелерін жоюға, қалпына келтіруге бағытталған әдістер.

Шығындарды жабу көздері тұрғысынан тәуекелді басқару әдістерін келесідей үш топқа бөлуге болады:

1. Өз қаражаты есебінен шығындарды жабу әдістері;

2. Бірлесіп қаржыландыру есебінен шығындарды жабу әдістері;

3. Сыртқы көздер есебінен шығындарды жабу әдітері;