4.2 Экономикалық тиімділік есебі

Жалпы жылдық экслуатациялық шығындар.

Жалпы жылдық экслуатациялық шығындар келесілерді құрайды — Шартты өзгерісті шығындар, Тұрақты шығындар.

Энергетикалық шығындар

Электр энергиясының шығыны - өнімнің өзіндік құнының өсуіне едәуір әсер ететін көрсеткіш. Шараларды енгізу нөтижесінде, орнатылған қуат пен жылдық энергия шығынының өзгеруіне байланысты тікелей мұнай табуға кететін энергетикалық шығындарды анықтауға болады. Шараларды енгізуге дейінгі жылдық электр энергия шығындары берілмесе, онда салыстырмалы нормативті ескере отырып, келесі формула бойынша электр энергия шығындарын анықтаймыз.

Э=Q·УР_э·Р_э·n·365 (5.3)

мұндағы УР_э — бір тонна мұнайды көтеруге кететін электроэнергияның салыстырмалы шығыны;

УР_э= 50 кВт/тонна;

Р_э — бір киловатт электроэнергияның құны (тенге);

Р_э=8,8 теңге/кВт (Батыс Қазақстан обл.Ақсай қаласы).

n =0,86 ұңғыны пайдалану коэфиценті

Q_ет = Q_бт=195,7т.

Амортизациялық төлемдер

Негізгі өндірістік қорлардың тозу мөлшерін көрсететін ақшалай түрі амортизация деп аталынады. Амортизация кәсіпорынның негізгі объектілеріне байланысты құрал-жабдықтардың баланстық құнын есептейді. Амортизация -өтеу деген мағынаны білдіреді. Ескірген машиналар мен құрал-жабдықтарды жаңартуға немесе ремонттауға көмектеседі.

4.4-кесте. Амортизациялық төлемдер

Базалық техника (БТ)
№	Құрал-жабдықтар	Баланстық құны	N	Ar,тг
1	Бақылау айырғышы	3750000	15	562500
2	Компрессор	480000	15	72000
3	Құбырлар	140000	12,4	17360
4	Сорап	540000	10	54000
					705860
Енгізілген техника (ЕТ)
1	Көбіксіз айырғыш	8480000	15	1272000
2	Тауарлы резервуар	1200000	11	132000
3	Турбина	630000	15	94500
4	Бустерлі сорап	620000	10	62000
5	Құбыр	140000	12,4	17360
					1577860

Тозудың 2 түрі бар:

1. Физикалық тозу

2. Моральдық тозу

Амортизациялық төлемдер құрал-жабдықтарды күту және пайдалану шығындары статиясындағы амортизация нормалары мен техниканы сатып алуға салынған күрделі қаржы салымына байланысты есептеледі.

Ar=Б_алғ·N_a/100 (5.4)

мұндағы Б_алғ — нысандардың алғашқы бағасы (доллар)

N_a — амортизациялық нормасы (%)

Жөндеуге кететін шығындар

Қолданылатын құрал-жабдықтардың бар қуатында жұмыс істеуі үшін түрлі жөндеулер жүргізілуі тиіс. Жылдық жөндеуге кететін шығындар мөлшері шамамен күрделі қаржылардың 0,6-1,5% құрайды

ШЖ=КҚ·0,7/100 (5.5)

Еңбекақы қоры

Жалақы төлеу «Еңбек кодексіне» сәйкес орындалады. Жалақы төлеудің міндеттерінің негізгі өнім өндірген кездегі әр бір жұмысшының жасалған жұмыс сапасымен түрін анықтау.Жалақы қорын есептеу айлық тарифтік ставкасы немесе еңбек ақы мөлшері:

ЖҚ = Ж_мин К_тариф К_аудан К_аймақ К_қос.ж С_өжс 12 (5.6)

мұндағы Ж_мин – минимлды жалақы,17439тг;

К_тариф – тарифті коэффициент,

К_аудан – аудандық коэффициент; 1,1

К_тер – аймақтық коэффициент; 1,4

К_қос.ж – қосымша жалақы коэффициенті; 1,25

С_өжс – өнеркәсіп өндірісіндегі жұмысшылар саны, адам;

Мекемелерде адам жұмыс белсенділігіне және істеп жүрген уақытына байланысты разрядтарға бөлінеді. Ол 5.5- кестесінде көрсетілген.

4.5-кесте. ЕТҚ есептеу коэффициенттері

Тарифтік коэффи- циент	Разряд	1	2	3	4	5	6	7	8	9	10
	Коэффициент	2	2,2	2,69	3,15	3,78	4,46	4,97	5,52	5,89	6,49
	Разряд	11	12	13	14	15	16	17	18	19	20
	Коэффициент	6,55	7,02	7,93	8,56	9,04	9,76	10,56	11,47	12,13	12,76

Мұнай өндіру кәсіпшілігінде операторлардың 6 разряды бар. Төменгі кестеде (4.6-кесте) әрбір разряд бойынша операторлардың жылдық еңбек ақысы көрсетілген.

4.6-кесте. Кәсіпшіліктегі операторлардың 6 разрядты жалақысы

Еңбекақы,тг
Оператор-1	Оператор-2	Оператор-3	Оператор-4	Оператор-5	Оператор-6
911832,77	1114922,8	1305552,5	1566663,1	1848496,5	2059871,7

Мұнайды жинау және дайындау жүйесінде жұмыс істейтін операторлардың жылдық еңбекақысы (4.7-кесте) және ЕАҚ-ның жалпы көлемі көрсетілген.

4.7-кесте. Операторлардың жылдық еңбекақысы

Процесс	Оператор разряды	Оператор саны	Еңбекақы, тг
Автоматты топтық өлшеу қондырғылары	3	6	9 399 978
	4	8	14 787 973
	5	4	8 239 486
	6	2	4 575 651
Топтық өлшеу қондырғылары	1	10	9 118 145
	2	7	9 138 867
	3	5	7 833 315
	4	4	7 393 986
Мұнайды дайындау	3	4	6 266 652
	4	6	11 090 980
	5	9	18 538 846
Лаборанттар	4	3	4 699 988
Жалпы, тг	111 083 867

Енгізілген техникадан оператор саны азайып, соған сәйкес еңбекақы қоры да бірнеше миллион теңгеге төмендейді. Жылдық үнемдеу қоры 127387$ АҚШ долларын құрайды.

ЕАҚ_ет= 92357978 тг

Әлеуметтік шығындар

ӘШ-ның мемлекеттік бюджетке 18% аударым жарнасын құрайды.

ӘШ=ЕАҚ·18/100 (5.7)

Үстемелік шығындар

Үстеме шығындар еңбекақы қорының 25%-ын құрайды.

ҮШ=ЕАҚ·25/100=ЕАҚ·0,25 (5.8)

Тұрақты шығындар

Шартты тұрақты шығын – негізгі қор өзгеріссіз болған жағдайда өнім өндіру көлеміне байланысты және өндіріс күшейгенде өзінің тұрақтылығын көрсетеді, яғни тұрақты шығын өндірістік деңгейге тәуелсіз

F=ЕАҚ+ӘШ+ҮШ + Ar (5.9)

F_бт = 111083867+19995096+27770966+705860=159555789тг/жыл

F_ет = 92357978 [phone]+23089495+1577860=133649769тг/жыл

Шартты өзгерісті шығындар

Шартты өзгерісті шығындар - өндірілген өнімнің немесе атқарылған жұмыстың бір бөлігіне қатысты.

V=Э+ ШЖ (5.10)

V_бт =27029301 +34370=27063671 тг/жыл

V_ет =27029301 +77490=27106791 тг/жыл

Эксплуатациялық шығындар

Өндірістік шығындар, яғни жұмсалған қаржы - бірлестіктерінің, кәсіпорындардың, ұйымдардың өнім шығаруға, қызмет көрсетуге, жұмыс атқаруға және оларды өткізуге жұмсалған, шығындалған ақша түріндегі барлық шығындарының жиынтығы айтылады. Кен орнын игеру барысында әртүрлі қызметтерге, энергетикаға, жөндеуге, т.б. жұмсалатын ақшалай қаражаттың жалпы жиынтығы.

ЭШ=F+V (5.11)

ЭШ_бт = 159555789+27063671 =186619460 тг/жыл

ЭШ_ет = 133649769+27106791 =160756560 тг/жыл

Өзіндік құны

с_бт = ЭШ_бт/Q_бт =2613 тг/жыл/т

с_ет = ЭШ_ет/Q_ет = 2250 тг/жыл/т

Q_ет = Q_бт=195,7т/күн 365 күн = 71430,5т

Экономикалық тиімділік

ЭТ= (с_ет – с_бт) ·Q = 25897842 тг/жыл.

Q = 71430,5 т

4.8-кесте. Тиімділік көрсеткіштері

Шығындар аталуы	Базалы техника	Енгізген техника	Шығындар өзгеруі
Эксплуатациялық шығындар	186619460	160756560	-25862900
Энергетикалық шығындар	27029301	27029301	0
Амортизациялық төлемдер	705860	1577860	872000
ЕАҚ	111083867	92357978	-18725889
Әлеуметтік шығындар	19995096	16624436	-3370660
Үстемелік шығындар	27770966	23089495	-4681471
Жөндеуге кеткен шығындар	34370	77490	43120
Тұрақты шығындар	159555789	133649769	-25906020
Шартты өзгерісті шығындар	27063671	27106791	-43120
Өзіндік құны тг/жыл/ т	2613	2250	-363
Экономикалық тиімділік,тг/жыл				-25929271,5