- •Оқу құралының құрылымы
- •1Тарау Экология міндеттері мен болашағы
- •1.1. Экология пәні және анықтамалары
- •1.2. Ғылымның қысқаша даму тарихы
- •1.3. Экологияның негізгі бағыттары
- •2Тарау Организм және орта
- •2.1. Аутэкология
- •2.2. Организм көбеюінің потенциальды мүмкіншілігі
- •2.3. Экологиялық факторлар. Экологиялық факторлардың әсер ету заңдылықтары
- •1 Кесте Тіршілік жағдайларының әсерінен өсімдіктердің анатомиялық құрылысының ерекшеліктері
- •2 Кесте
- •2.4. Абиотикалық факторлардың тірі организмдерге әсері
- •3 Кесте Өсімдіктер және жануарлар организміндегі су мөлшері
- •2.5. Организмнің ортаға бейімделуінің негізгі жолдары
- •5 Кесте Ортаның қолайсыз жағдайларына организмдердің негізгі бейімделу тәсілдері
- •2.6. Негізгі тіршілік орталары
- •Популяция экологиясы
- •3.1. Популяция түсінігі
- •14 Сурет. Популяциядағы особьтар тобының немесе жұптарының таралуы
- •3.2. Популяцияның демографиялық құрылымы
- •3.3. Популяцияның этологиялық құрылымы
- •4 Тарау Организмдердің биотикалық қарым қатынастары
- •4.1. Биотикалық қарым қатынастары
- •9 Кесте а және в түрлерінің популяцияларының арасындағы қарым-қатынастың әртүрлі типтері
- •4.2. Қарым-қатынас типтері
- •4.3. Бәсекелестік арқылы жою принципі. Экологиялық қуыс
- •19 Сурет. Бір жерде кобею кезінде тіршілік ететін екі жақын туысты теңіз балықтарының қорек құрамы. Организмдердің әртүрлі қоректік қатынасы пішінінің мөлшерімен көрсетілген
- •1 Тәжірибе
- •2 Тәжірибе
- •5Тарау Биоценоз
- •5.1. Биоценоз-күрделі табиғи жүйе
- •5.2. Биоценоздың түрлік құрылымы
- •5.3. Биоценоздардың төзімділігі
- •6 Тарау Экологиялық жүйе
- •6.1. Экологиялық жүйенің құрылу заңдылықтары
- •6.3. Экожүйе өнімділігі
- •6.4.Экожүйенің қоректік құрылымы
- •9 Кесте
- •11 Кесте
- •6.5. Экологиялық сукцессиялар. Экожүйенің өзіндік дамуы және оның тұрақтылығы
- •6.6. Қоректік тізбектегі зиянды, улы заттардың жинақталуы
- •7Тарау Биосфера
- •7.1. Биосфера туралы түсінік
- •7.2. Биосфера және оның шекаралары
- •7.3.Тірі заттардың негізгі қызметі мен қасиеті
- •7.4. Ноосфера
- •7.5. Жердің жалпы антропогендік дағдарыстары
- •7.6. Биологиялық көптүрлілікті сақтау мәселелері
- •7.7. Б.Коммонердің «экология заңдары»
- •1. Барлығы барлығымен байланысты
- •2. Материя жойылмайды, жоқтан пайда болмайды, ол бір түрден екінші түрге өтеді
- •3. Табиғат өзі жақсы біледі
- •Тұрғын үй ауасына тазалық баға критерийі
- •Кейбір антропогендік факторларының биосфераға әсері
- •Қоршаған ортаға және дамуға қатысты рио-де –жанейро декларациясы
- •1 Принцип
- •8 Принцип
- •9 Принцип
- •10 Принцип
- •11 Принцип
- •12 Принцип
- •13 Принцип
- •2. Экологиялық қауіпсіздіктің табиғи-тарихи негіздері, принциптері және стратегиялық мақсаттары
- •2.1 Қазақстанның өтпелі кезеңдегі экологиялық мәртебесінің ерекшеліктері
- •2.2. Экологиялық қауіпсіздік принциттері, стратегиялық мақсаттары мен міндеттері
- •3. Айналадағы ортаны қорғауды және табиғат пайдалануды басқару жүйесі
- •3.1. Экологиялық қауіпсіздікті қамтамасыз етудің институттары мен тетіктері
- •3.2. Нормативтік –құқықтық база
- •3.3.Әлеуметтік әріптестік және жұртшылықтың қатысуы
- •4. Экологиялық талаптар және өтпелі кезеңнің басымдықтары
- •4.1. Құрылымдық өзгерістер және экологиялық саясат
- •4.2. Жекешелендірудің экологиялық проблемалары
- •4.3. Қаржы-экономикалық саясат
- •5. Халықаралық ынтымақтастық
- •Мазмұны
7.6. Биологиялық көптүрлілікті сақтау мәселелері
Биологиялық көптүрлілікті 3 категорияға бөлуге болады.
Генетикалық көптүрлілік - бір түрдің ішіндегі гендердің әртүрлілігі.
Түрлердің көптүрлілігі - бір аймақ ішіндегі түрлердің әртүрлілігі.
Экожүйелердің көптүрлілігі - биосферадағы экологиялық процестер мен биотикалық бірлестіктің тіршілік орындарының әртүрлілігі.
Көптүрліліктің барлық 3 деңгейі де бір-бірімен байланысты және тұтас жүйені құрайды. «Жаңа қанның ағынының болмауынан» болатын, бұрын тұтас ареалдың бөліктерге бөлінуі салдарынан түрдің генетикалық әртүрлілілігінің төмендеуі түрдің құруына әкеліп соқтырады, яғни осы аймақтағы биологиялық көптүрлілік азаяды. Биологиялық көптүрлілік бірінші кезекте антропогендік экологиялық фактордың өзгеретін биосфера мен экожүйелердің төзімділігіне байланысты. Көптүрліліктің төмендеуі - қалыптасқан экологиялық байланыстардың бұзылуына және табиғи бірлестіктің ыдырауына, олардың гомеостазының бұзылуына, ең соңыңда олардың жоғалуына әкеліп соғады.
42-сурет. Биологиялық көптүрлілікті сақтау
Биологиялық түр ретіндегі адам басқа түрлерге тамақ, дәрі, өнеркәсіп өнімдері, сол сияқты су қоймаларының өздігінен тазаруы сияқты «экологиялық қызмет» көрсетуге тәуелді. Ең соңында әрбір түр немесе экожүйе бізді қоршаған әлемнің байлығы мен әсемдігіне белгілі бір үлес қосады.
Биологтардың бағалауы бойынша, жер бетінде тірі организмдердің 10 млн-дай түрі тіршілік етеді. Систематиктер тек ғана 1,4 млн түрге ат берген. Әлі «ашылмаған» көптеген микроорганизмдер, бунақденелілер және мұхит мекендеуші- лері өте көп.
Оңтүстік Шығыс Азия, Орталық және Батыс Африка, сол сияқты Латын Америкасында алуан түрлі өте көптеген түрлер кездеседі. Ормандардың құртылу дәрежесі, яғни тіршілік ету ортасының жоғалуы, бұл аудандарда өте жоғары. Жыл сайын тропикалық ормандардың 17 млрд-тай га жойылады. (Бұл территория Швейцария ауданынан 4 есе көп). Бұндай қарқынмен тропикалық ормандардың жойылуының нәтижесінде 2015 жылы 4-8 %–ке дейін, ал 2040 жылдары 17-35% –ке дейін осы ормандарда тіршілік ететін түрлері жойылуы мүмкін. Егер осылай жалғаса берсе, соңғы 25 жылдар ішінде жер бетінде тіршілік ететін түрлердің тағы 15% жойылуы мүмкін. Қазіргі таңда қоңыржай климаттағы орманның 44% ғана қалған. Олар негізінен Сібір мен Солтүстік Америкадағы Тынық мұхит жағалауындағы ормандар.
Тіршілік орнын бұзу биологиялық әртүрліліктің төмеңдеуінің жалғыз себебі емес. Басқа себептерге фрагментация жатады. Кейбір түрлердің тірі қалуы үшін, мысалы, тырналардың тірі қалуы үшін бірнеше кішкентайдан жалпы аудан жиынтығына тең болса да, бір үлкен батпақтың болуының маңызы зор. Кейбір жыртқыштарға тіршілігі үшін, мысалы қасқырларға кең байтақ жер қажет.
Биологиялық көптүрліліктің төмендеуі дегеніміз- белгілі территорияда тіршілік ететін түрлер санының азаюы ғана емес, жергілікті табиғи бірлестіктерге тән емес түрлердің басқа түрлерді ауыстыруы нәтижесіндегі экологиялық сапалық өзгеруі. Бұл процесте интродукцияның ролі зор. Интродукция- табиғи ареалдан организм түрлерінің көшуі және жергілікті табиғи комплекстерге енгізілуі.
Жаңа орында табиғи жауларының болмауынан бұл түр басқа түрлерді ығыстырып, қарқынды көбейеді. Мұндай жағдайда интродукция биологиялық көптүрліліктің төмендеуіне әкеліп соқтырады. Интродукцияның қайғылы нәтижесіне-белгілі Австралияға қоянның, ал Европаға колорада қоңызының әкелінуі мысал болады.
Рио-де-Жанейродағы конференцияда қабылданған биологиялық көптүрлілік туралы конвенцияда көрсетілген «планетада биологиялық көптүрліліктің жойылуы негізінен қоршаған ортаның бұзылуынан, ауыл шаруашылық қорларын шектен тыс қолдануынан, қоршаған ортаның ластануынан, бөтен өсімдіктер мен жануарлардың әкелінуінен. Биологиялық көптүрлілік азаюы ең алдымен адам іс-әрекеттерінен жүзеге асады және біздің дамуымыздың негізгі қаупі болып есептелінеді».
Конвенцияда көрсетілгендей, биологиялық көптүрліліктің жойылуының негізгі себептері:
Халық санының өсуі;
Қорларды пайдаланудың ұлғаюы;
Экожүйелер мен биологиялық түрлерге ұқыпсыз қарау;
Табиғи қорларды пайдаланудағы сауатсыз жасалынған мемлекеттік саясат;
Халықаралық саудалардың жағымсыз әсері;
Қорларды әділетсіз бөлу, таралу;
Биологиялық көптүрліліктің маңызын түсінбеу;
Ежелгі аңшылардың өмір сүру салты жануарлардың көптеген түрлерінің, мысалы, мамонт және жүнді мүйізтұмсықтың жойылуына әкелді. Ежелгі өркениет кезіндегі жер шарындағы шөлейттердің түзілуі мен кең байтақ жерлерде ормандардың құруы-экологиялық дағдарыстың себебіне айналады. Бірақ соңғы 10 шақты жылдары табиғи бірлестіктерге адамның әсері өздігінен қалпына келу қабілеттерінен бірнеше есе артуда. Құрбандардың сапалық құрамы да өзгереді: егер өткен ғасырда жер бетінен негізінен аңшыларға қажетті түрлер жойылса, ал қазір Қызыл Кітапқа өндірістік мәні жоқ бунақденелілер де, бауырымен жорғалаушылар да, жай қарапайым ағзалар да енуде.
Концепцияның бір пункті елімізде үздіксіз экологиялық білім берудің жүйесін құру туралы тұжырым болып табылады. Ағылшын ғалымы Б.Коммонер тірі және өлі табиғаттың арасындағы барлық экологиялық өзара қарым қатынастарды төрт заңға біріктірген.