№ 23 Емтихан билеті

1. Транспорттық ғимараттардың түрлері және типтері (аэропорттар және т.б.). Функционалды-жоспарлық ұйымдастырудың принциптері.

Теміржол, өзен, теңіз, автокөлік және әуе вокзалдары.

Вокзалдар өздеріне тән жалпы нышандарына байланысты келесі классификациаларға бөлінеді:

• қолданылатын транспорттың түрі мен міндеттеріне байланысты;

• магистральдың орналасқан жеріне байланысты;

• өтімділік қабілеті (пропускная способность) және соған сәйкес оның сыймдылығына байланысты;

• жолаушылар санатына (категория) байланысты.

Қолданылатын траспорттың түрі пен міндеттеріне байланысты бөлек топтарға бөлінеді:

• Теміржол вокзалдары мен павильондары;

• Өзен және теңіз вокзалдары мен павильондары;

• Әуежайдағы аэровокзалдар;

• Қалалық агенттіктер мен аэровокзалдар.

Магистральдың орналасу орнына қарай вокзалдар келесі түрлерге ажыратылады:

- пойыздардың қалыптасуы жасалатын жер (кеме, автобус, ұшақтарды дайындау), соңғы (конечная);

- торапты (узловые), айтарлықтай көп жолаушылар ағындары бар жерлер;

- аралық (промежуточный) ірі станциялар немесе порттар аралығында орналасқан жер.

Ғимарат ішімен уақыт бірлігінде өткен (сағат, тәулік, жыл), жолаушылардың санымен анықталатын, өтімділік қабілеті вокзалдың жұмыс көлемін айрықша сипаттайды. Өтімділік қабілетіне сәйкес және оған мөлшерлес бір жолғы сыймдылығына қарай вокзалдар кіші, орташа, ірі болып бөлінеді. Кіші вокзалдарға бір уақытта 25-тен 300-ге дейін жолаушыларға, орташа вокзалдарға 300-ден 700-ге дейін жолаушыларға, үлкен вокзалдарға 700-ден 1500-ге дейін жолаушыларға, ірі 1500 және одан да көп жолаушыларға қызмет көрсететін вокзалдар жатады. Вокзалдың бөлмелер құрамы мен композициясына тек мөлшерлігі ғана емес, сонымен бірге басымдық жолаушылар ағынының сапалы сипаттамасы татымды әсер етеді.

Жолаушылардың бірнеше негізгі категориялары бар - алыс, жергілікті, транзиттік, қала маңындағы, халықаралық, оларға қызмет көрсетуін ұйымдастыратын принциптерімен ажыратылады. Мысалы, теміржол транспортында, алыс жолаушыларға, берілген жолдың шегінен шығатындар, ал жергілікті жолаушыларға, берілген жолдың 300-500 км аралығында жүретіндер жатады.

Белгілі бір торапта ауысып отыратын, транзиттік жолаушыларға, вокзалда салыстырмалы ұзақ уақытқа аялдап, бір талай бөлмелерді қажет ететін - соның ішінде операциялық зал мен күту залы, тамақтану орны, сауда және т.б. қызмет көрсетуді ұйымдастыруына ерекше көп назар бөлінеді. Вокзалдың жоспарлық құрылымында, вокзал бөлмерімен тек аялдама кезінде ғана пайдаланылатын өтпелі пойыздар жолаушыларының қалауларына көңіл бөліну керек.

Вокзалдың орналасу жері мен оның сәулетті-кеңістіктік схемасы келесіге байланысты анықталады:

• қаладағы транспорттық тораптың (узел) жалпы шешіміне;

• бас жоспардың даму негізіне;

• жобалап жатқан немесе бар транспорттық ситуацияның есебіне;

• нақты қалақұрылыстық және табиғи жағдайларының жиынтығына.

Соған қарамастан, өзен, теңіз және автобус вокзалдары мен орталық қала транспорт агенттіктерін қаланың орталығында, жаппай жаяу жүру аймақтарында орналастырған жөн.

Вокзал ауданының өлшемдерін кенттерде 0,25-2,55 га, қаларда 5 және одан да көп га қабылдайды. Ең ірі вокзал ауданының өлшемдері кейде 8-10 га дейін жетеді.

Перроны различного назначения

Әртүрлі міндетті перрондар

Әртүрлі транспорт вокзалдары ең бастысы әртүрлі транспортты пайдалану ерекшелігіне қарай, перронның шешімімен ерекшеленеді. Теміржол вокзалдары перонның шешіміне байланысты тұйыққа тірелген (тупиковый), аралдық (островной) және жағалаулық (береговой).

Тұйыққа тірелген (тупиковый) вокзалдар, бекеттік жолдың бүйір жағында орналасады, бөлек қалаларда ерекше түрде сақталып қалған; теміржол бағыттардың арасында орналасатын аралдық вокзалдар түрлері де көп кездеспейді.

Бекеттік жолдарға параллель орналасқан, жағалаулық вокзалдар түрлері кең тараған. Қарқынды қозғалыс пен пойыз жылдамдығын және құрамның ұзындығы 400-500 м-ге өсуін ескере отырып, жағалаулық вокзалдар перрондармен немесе тоннельдермен, не өтпе көпірлерімен байланысады. Тоннель немесе көпірлер енін әдетте 3-4 м-ден кемітпей, ал жолаушылар аралдық платформаның енін вокзал бойынша 6-дан 12 м-ге дейін қабылдайды.Осындай платформаларда жолаушыларды күннен және жауын-шашыннан қорғау үшін жаппалар (навес) қарастырған жөн.

Өзен вокзалдарында жолаушыларды отырғызу және түсіру кезінде су жиегінің мезгілдік өзгеруі барысында вертикальді айлақ қабырғаларын пайдаланады (Ленинградтағы өзен вокзалы), әртүрлі деңгейде орналасқан, отырғызу алаңы бар құлама (откосные) жағалаулар (Куйбышев қ. өзен вокзалы), қалқыма айлақ - дебаркадерлер.

Теңіз вокзалдарын жобалау барысында жолаушылардың қозғалыс ағындары мен жүк тасымалдау ағындарын, көп жағдайда вертикаль бойынша жасап, ағындарды толық бөлу қажет. Әдетте жүктерге теміржол платформаларымен тікелей байланысатын төменгі ярус бөлінеді, ал жолаушыларға - жоғарғы.

Қалаарлық және қала маңындағы автобустар - айрықша универсальды және мобильді хабарлама тәсілі - арнайы қозғалыс жолдарын талап етпейді, жақын маңдағы және орта аралықтағы жолаушыларды тасымалдаудың негізгі тәсілі болып табылады. Дегенмен, автобус вокзалдарында да жолаушылар мен транспорт ағындарын ашық ұйымдастыру үшін, жалпықалалық жолдардан жекеленген арнайы перрондардың құрылысы қажет. Осы перрондарда жолаушылар платформасының ені 2,5 - 6 м дейін жағалаулық болып келеді. Әр автобустың бағдарына тегіс жиек болып келетін жерлерге 15 - 18 м ұзындығымен телім қажет.

Орташа және ірі вокзалдарда келу және кету платформаларын бөлек жайғастыру жөн. Автобустан түсірілуі 3-5 мин, ал отырғызылуы 15-20 мин артық созылмайтынын ескере отырып, жіберу бекеттер санын келу санына қарағанда 2-3 есе арттырып қабылдау қажет. Жіберу платформаларының ұзындығын қысқарту үшін ара тәріздес, өркеш-өркеш, ирек тісті иектер пайдаланылады. Автобустар маневрлеріне өркеш-өркеш иектер ең үнемді және ыңғайлы болып келеді, сонымен бірге перрон ауданының есебінде 1 бекетке 120-170 м2 дейін шектеледі.

Кіші және орташа автовокзалдарға 1,5-тен 2,5-3,5 га дейін телім (участок) қажет. Ірі және үлкен автовокзалдарға жаппалары бар созылмалы, кейде көпқатарлы болып келетін де, отырғызу платформаларының ұйымдастырылуы қажет. Осындай жағдайда транспорт пен жолаушылардың қозғалу қауіпсіздігі мен жайлылығы тек қана көпірлер мен тоннельдерді ұйымдастырумен қамтамасыз етіледі. Ірі Шет қалалардың (Нью-Йорк, Чикаго, Лос-Анджелес, Бразилиа, Бирмингем) орталықтарында орналасқан ірі автобустық вокзал перрондарының көпярусты шешімдері осыған тән болып келеді.

«Сэндвич» жүйесі бойынша, перрондардың көпдеңгейлі шешімдері құрылыс аудандары мен жолаушылар жолын, негізінде оны баспалдақ пен эскалатор арқылы қозғалумен тежеп, шегіне дейін қысқартуға мүмкіндік береді.

Өтімділік қабілеті аз аэровокзалдарда көбінесе перрон бір немесе бірнеше қатарларға қойылған ұшақтармен бірярусты болып келеді.

Орташа және көп өтімділік қабілеті бар аэровокзалдарда жолаушылардың отырғызуға (посадка) қауіпсіз шығуына тоннельдер, не өтпелі галереялар мен көпірлер жиі пайдаланылады. Бұл перрондағы жолаушыларды шу мен қолайсыз ауа-райынан қорғауға мүмкіндік береді, перрон механизмдерінің жұмыстарын жеңілдетеді, жолаушылар мен жук тасымалдау операцияларын қиыстырады, ең бастысы ұшақтың тұру уақытын қысқартуға мүмкіндік береді. Әдетте перронның ауданы аэропортқа қарағанда көп орын алады. Перрон шешімдері көбінесе бүкіл вокзал кешенінің өтімділік қабілеті мен жоспарлық схемасын, сонымен бірге конфигурациясын, вокзалдың түрі мен өлшемін анықтайды.

Вокзал композициясының сәулеттік әдістері. Вокзал шешімдерінде басқа қоғамдық ғимараттар сияқты орталықтандырылған, блоктанған және павильонды схемалар болып ажыратылады. Орталықтандырылған, тұтас шешімдер, бөлек тұрған «монофункционалды» вокзалдарға тән, ал блоктанған - біріктірілген вокзалдарға немесе әкімшілік-қызметпен, техникалық немесе басқа ғимараттармен қосарланған вокзалдар тән. Павильонды композициялар кең құрылыс ауданы мен кең созылған жаяу жүру және инженерлік коммуникацияларымен ерекшеленеді.

Перрон бойымен созылған вокзалдар айрықша органикалық болып есептеледі. Бұл әдіс бүкіл вокзалдарға тән және жолаушылар бөлмелері мен отырғызу платформалар арасындағы жақсы байланысты қамтамасыз етеді. Жіберу (отправление) жолаушыларына керекті бөлмелерді, қарсы келген ағындарды, қайтарылу қозғалыстарын және жөнсіз көтерілулерді болдыртпай орналастыру қажет. Келетін (прибытие) жолаушыларға қалалық транспорттардың аялдамаларына дейін ыңғайлы да қысқа жолдарды қамтамасыз ету қажет. Бұл үшін перрон бойымен созылған вокзалдарда ғимаратты периметр бойымен араламау үшін, ашық ойықтарды жиі жасайды. Перронға қатысты перпендикуляр орналасқан жолаушылар бөлмелерін әдетте вокзал кешеніне немесе өтпелі тоннельге айналдырады. Жолаушыларды айрықша толық және де минималды шығындармен қанағаттандыруға ұмтылыс, универсалды бөлмелердің құрылуына әкелді. Сонымен қатар біркелкі ірі залды бөлменің функционалдық зоналауының принципін, не оның жылжымалы қалқан, экран немесе жиһаз көмегімен жасалатын белгілі бір трансформациялар қолданылады. Қабылданған композицияға жолаушылардың назарын тартатын түсті жазықтықтар, жергілікті және жалпы жарықтандыру, жарнама, анықтама кестелері мен сілтемелер кіретін ішкі және сыртқы көгалдандыруды қосу жөн.