- •Қазақстан Республикасының Денсаулық сақтау министрлігі
- •615.1 (075.8)
- •Мазмұны
- •1 Тарау. Жалпы фармакология...............................................................11
- •2 Тарау. Жалпы рецептура.....................................................................32
- •3 Тарау. Афференттік иннервацияға әсер ететін дәрілер...............48
- •4 Тарау. Эфференттік иннервацияға әсер ететін дәрілер. Холинорецепторларға әсер ететін дәрілер
- •5 Тарау. Адренорецепторларға әсер ететін дәрілер
- •6 Тарау. Жалпы медиаторлық әсерлі дәрілер.................................137
- •7 Тарау. Наркозға арналған дәрілер. Этил спирті........................157
- •8 Тарау. Гамқ (гамма-аминомайлы қышқылы) рецепторларына
- •9 Тарау. Ауыруды басатын дәрілер................................................224
- •11 Тарау. Иммунотропты дәрілер..........................................................292
- •1 Тарау. Жалпы фармакология.
- •Фармакокинетикалық кезең
- •1.1.2. Дәрілердің сіңірілуі
- •1.1.3. Дәрілердің таралуы
- •1.1.4. Дәрілердің өзгеруі
- •1.1.5. Дәрілердің шығарылуы (экскреция)
- •Негізгі фармакокинетикалық өлшемдер.
- •Фармакодинамикалық кезең
- •Фармакодинамика мен фармакокинетиканың арасындағы байланыс
- •1.3.1. Сурет Дәрі мен жүктілік
- •1.4. Дәрілердің негізгі ықпалдары
- •1.5. Дәрілердің жанама әсерлерінің көрінісі
- •1.6. Фармацевтикалық кезең
- •13. “Аффинитет” – бұл:
- •15. «Биотрансформация» дегеніміз:
- •17. «А» тізіміне жататын дәрілер:
- •18. Дәріге тәуелділік – бұл:
- •19. Рецептор – бұл:
- •22. Ағзаға дәрілерді энтералді жолмен енгізу:
- •29. Фармакодинамика – бұл фармакологияның зерттейтін бөлімі:
- •30. Мутагендік – бұл фармакологияның зерттейтін бөлімі //
- •2. Тарау Жалпы рецептура
- •2.1. Қатты дәрілік түрлер
- •2.2. Жұмсақ дәрілік түрлер
- •2.3. Сұйық дәрілік түрлер.
- •2.4. Егуге арналған дәрілік түрлер
- •2.5.Аэрозоль және басқада дәрілік түрлер.
- •2. Сыртқа қолдануға арналған ұнтақтар келесі мөлшерде жазылады:
- •7. Наркотикалық және соларға теңестірілген дәрілерге рецептті жазудың ерекшеліктері:
- •8. Флакон түріндегі шығатын мөлшерленген дәріге жазылған дұрыс рецептті көрсетіңіз:
- •9. Суспензия – бұл:
- •10. Драже – бұл:
- •11. Драженің мөлшерленген түріне жазылған дұрыс рецептті көрсетіңіз:
- •12. Рецепт – бұл дәрігердің жазбаша жүгінуі:
- •І бөлім. Шеткі жүйке жүйесінің бөліміне әсер ететін дәрілер.
- •3 Тарау. Афференттік иннервацияға әсер ететін дәрілер
- •3.1.1. Беткейлік жансыздандыру үшін қолданылатын дәрілер (кокаин, бензокаин, тетракаин, лидокаин, бумекаин)
- •3.1.2. Инфильтрациялық жансыздандыру үшін қолданылатын дәрілер (прокаин, лидокаин, бупивакаин, тримекаин)
- •3.1.3. Өткізгіштік жансыздандыру үшін қолданылатын дәрілер (прокаин, лидокаин, тримекаин, бупивакаин, артикаин)
- •3.1.4. Мидың өрмек қабықшасының астындағы кеңістікті жансыздандыру үшін қолданылатын дәрілер (лидокаин, тримекаин, артикаин, бупивакаин жоғарыда 3.1.1.; 3.1.2. Және 3.1.3 қара)
- •3.1.5. Эпидуральды және каудальды жансыздандыру үшін қолданылатын
- •Дәрілер (лидокаин, бупивакаин, ропивакаин).
- •Тұтқыр, қаптағыш және сорғыш дәрілер.
- •3.2.1. Тұтқыр дәрілер
- •3.2.2. Қармаушы дәрілер
- •3.2.3. Сорғыш дәрілер
- •3.2.4. Тітіркендіргіш дәрілер
- •«Афференттік иннервацияға әсер ететін дәрілер» тақырыбы бойынша тестік тапсырмалар
- •4.1. Антихолинэстеразды дәрілер
- •4.1.1 Кесте. Антихолинэстеразды дәрілермен жедел улану (прозерин, фоқ).
- •4.2. М-холиномиметиктер
- •4.3. Н-холиномиметиктер
- •4.4. М-холинотежегіштер
- •4.5. Ганглиотежегіштер
- •4.6. Миорелаксанттар
- •«Холинорецепторларға әсер ететін заттар» тақырыбы бойынша тестілік тапсырмалар.
- •14. Ганглиотежегіштерге жатады:
- •5.1. Адреномиметиктер
- •5.1.1. Α - және β – адреномиметиктер
- •5.1.2. Α - адреномиметиктер
- •5.1.3. Β – адреномиметиктер
- •5.2. Адренотежегіштер
- •5.2.1. Α - адренотежегіштер
- •5.2.2. Β – адренотежегіштер
- •Симпатомиметикалық және симпатолитикалық дәрілер
- •Симпатомиметикалық дәрілер
- •5.3.2. Симпатолитикалық дәрілер
- •«Адренорецепторларға әсер ететін дәрілер» тақырыбы бойынша тест сұрақтары.
- •Іі бөлім. Орталық жүйке жүйесіне әсер ететін дәрілер
- •6 Тарау. Жалпы медиаторлық әсері дәрілер (дофаминді, серотонинді және пкринергиялық рецепторлар)
- •6.1. Дофаминергиялық дәрілер
- •6.2. Серотонинергиялық дәрілер
- •6.3. Пуринергиялық дәрілер
- •1. Бас ми қабығына айқын қоздырушы әсер береді:
- •7.1.1. Тыныс арқылы берілетін наркозды дәрілер
- •7.1.2 Тыныс арқылы берілмейтін наркозды дәрілер
- •7.2. Этил спирті
- •«Наркозға арналған заттар мен этил спирті» тақырыбы бойынша тестік тапсырмалар
- •8.1.Ұйықтататын дәрілер
- •8.1.1. Гамқ (бензодиазепиндерге ұқсас болып келеді) рецепторларының агонисттері
- •8.1.2. Наркотикалық типті әсері бар ұйықтататын дәрілер
- •8.1.3. Әр түрлі топтағы ұйықтататын дәрілер
- •8.2. Қояншыққа қарсы дәрілер
- •8.2.1.Үлкен тырысу ұстамаларында қолданылатын дәрілер
- •8.2.2. Кіші тырысу ұстамаларында қолданылатын дәрілер
- •8.2.3. Психомоторлы эквивалент кезінде қолданылатын дәрілер
- •8.2.4. Миаклонуста қолданылатын дәрілер
- •8.2.5. Қояншық статусын шеттетуде қолданылатын дәрілер
- •8. 3. Паркинсонизмге қарсы дәрілер
- •8.3.1. Холинергиялық дәрілер
- •8.3.2. Дофаминергиялық дәрілер
- •«Гамқ-рецепторларына әсер ететін дәрілер» тақырыбы бойынша тестік тапсырмалар
- •9 Тарау. Ауыруды басатын дәрілер
- •Ағзадағы ауыруды жалпыландыратын және басатын механиз
- •9.1. Орталыққа әсер ететін наркотикалық (опиоидтық) ауыруды басатын дәрілер
- •9.1.1. Опиоидты рецепторлардың (табиғи анальгетиктер) толық агонисттері
- •9.1.2. Опиоидты рецепторлардың – (жасанды анальгетиктер) толық агонисттері
- •9.1.3. Опиоидты рецепторлардың жартылай агонисттері мен агонист-антагонисттері
- •9.1.4. Наркотикалық ауыруды басатындардың антагонистері
- •9.2. Орталыққа әсері ететін наркотикалық емес ауыруды басатын дәрілер
- •9.2.1. Қызуды және ауырсынуды басатын ықпал әсері бар дәрілер
- •9.2.2. Ауырсынуды басатын ықпал әсері бар әртүрлі топтағы дәрілер
- •9.2.3. Әсер ету механизмі аралас ауыруды басатын дәрілер
- •9.3. Шетке әсер ететін ауыруды басатын дәрілер (стероидты емес қабынуға қарсы дәрілер)
- •Ііі бөлім. Қабынуды тежейтін және иммундық үрдістерге әсер ететін дәрілер
- •10 Тарау. Қабынуға қарсы дәрілер
- •10.1. Стероидты қабынуға қарсы дәрілер
- •10.1.1. Бүйрек үсті безінің қыртысты қабатының табиғи гормондары
- •10.1.2. Бүйрек үсті безінің қыртысты қабатының жасанды гормондары
- •10.1.3. Бүйрек үсті безінің қыртысты қабатының фтордан тұратын гормондары
- •10.1.4. Ингаляциялық жолмен қолдануға арналған глюкокортикоидты препараттар
- •10.1.5. Жергілікті қолдануға арналған глюкокортикоидты препараттар
- •10.2.1. Стероидты емес қабынуға қарсы қышқылдар тобының дәрілері
- •10.2.1.1 Салицил қышқылының туындысы
- •10.2.1 Пиразолидин туындысы
- •10.2.1.3. Индол сірке қышқылының туындысы
- •10.2.1.4. Фенил сірке қышқылының туындысы
- •10.2.1.5. Оксикам туындысы
- •10.2.1.6. Пропион қышқылының туындысы
- •10.2.2. Стреоидты емес қабынуға қарсы – қышқылдық емес топтар
- •10.2.2.1 Алканон туындысы
- •10.2.2.2. Сульфонамид туындысы
- •10.3. Әртүрлі топтардағы қабынуға қарсы дәрілер
- •10.3.1. Алтын препараттары
- •10.3.2. Жиынақ түзеуші қосылыстар
- •10.3.3. Безгекке қарсы дәрілер Хлорохин, гидроксихлорохин (Безгекке қарсы дәрілер 2-ші бөлімді қара)
- •11.1. Иммуносупрессорлы дәрілер
- •11.1.1. Цитостатикалық дәрілер
- •11.1.2. Глюкокортикоидтар
- •Антибиотиктер
- •Антиденелер препараттары
- •Иммунды белсендіруші дәрілер
- •11.2.1. Эндогенді жолмен алынған полипептидтер және олардың үйлестері
- •11.2.2. Жасанды препараттар
- •Микробтардан алынған препараттар және олардың үйлестері
- •Интерферондар (ифн)
- •Интерферонның индукторлары (интерфероногендер)
- •Интерлейкиндер
- •11.2.7. Иммуноглобулин препараттары
- •11.3. Аллергияға қарсы дәрілер
- •11.3.1. Гистаминге қарсы дәрілер
- •11.3.2. Мес жасушасының түйіршіксізденуіне кедергі жасайтын дәрілер
- •11.3.3. Глюкокортикоидтар (10.1. Стероидты қабынуға қарсы қолданылатын дәрілер тақырыбын қарау)
- •11.3.4. Симптоматикалық аллергияға қарсы қолданылатын дәрілер
- •«Иммунотропты дәрілер» тақырыбы бойынша тестік тапсырмалар
- •Пәндік көрсеткіш
- •Е ж з
Ііі бөлім. Қабынуды тежейтін және иммундық үрдістерге әсер ететін дәрілер
10 Тарау. Қабынуға қарсы дәрілер
Қабыну үрдісі тін жасушаларының микрофлорамен, токсиндермен, химиялық немесе физикалық агенттермен зақымдалу салдарынан басталады, әрі қарай зақымдалған жасушалардан бөлінетін қабыну медиаторларының көмегімен ұсталады: серотонин, гистамин, брадикининмен жалғасады. Өлген жасушаның ақуызды ферменттері Т-лимфоциттерді белсендіреді, олар жалпы және жергілікті қызуды жоғарлататын, қабыну ошағына макрофагтар мен гранулоциттердің қозғалысын белсендіретін интерлейкиндерді өндіреді және «ақуыздың жедел фазасындағы» – фибриноген, С-реактивті ақуызды ж.т.б. синтезін күшейтеді. Бұның нәтижесінде эритроциттердің тұну жылдамдығының (ЭТЖ) артуы жүреді. Қабыну үрдісіне простагландиндерде үлкен әсер көрсетеді – ол орталық жүйке жүйесінде, ұйқы безінде, қуық түбі безінде бөлінеді. Жүйке ұшынның механикалық жаншылуы және тін ісіну аймағындағы ацидоз ауыруды шақырып, көптеген жағдайлар үшін тән болып келеді.
Қабынуға қарсы дәрілерді стероидты қабынуға қарсы немесе глюкокортикоидтар мен стероидты емес қабынуға қарсы (ССЕҚҚД) деп бөледі. Қазіргі кезде ең тиімді қабынуға қарсы, аллергияға қарсы және десенсибилизациялаушы дәрілерге бүйрек үсті безінің қыртысты қабатының гормондары жатады. Олар антиденелердің түзілуін тежейді, «антиген-антидене» реакцияларының қарқындылығын әлсіретеді, гистаминді тежеу және серотонин деңгейін төмендету арқылы қышынуды азайтады, холинэстеразаның өнімін белсендіреді және осы жолмен аллергиялық реакциялардың биохимиялық фазасындағы ацетилхолиннің ыдырауын үдетеді.
Дерматоздарды емдеуде тән және қажетті глюкокортикоидтардың ерекшеліктеріне – пролиферативті үрдісті басатын және тіндердегі қабынудың экссудативті фазасының белсенділігін төмендетеді. Бір мезгілде жасуша мембранасының сол сияқты тамырлар эндотелиясы және де паренхиматозды мүшелер негізінің тығыздалуы жүреді, протеолитикалық ферменттердің және гиалуронидазаның белсенділігі төмендейді. Иммуносупрессорлық әсер ету арқылы, кортикостероидты гормондар ретикулярлы және эозинофильді жасушалардың пролиферациясын тежеуге қабілетті, тез және баяу түрдегі аллергиялық үрдістерді басады, қан плазмасының гистаминопектитті индексін жоғарылатады және олардың антигенді қасиетін баяулатумен тіндік ақуыз құрылымын өзгертеді.
Бүйрек үсті безінің қыртысты қабатының стероидты гормондар тобына табиғи гормондар жатады – гидрокортизон мен кортизон және оның синтетикалық туындыларына – преднизон, преднизолон, метилпреднизолон, триамцинолон, дексаметазон, триамцинолон ацетонид (кеналог) жатады.
Глюкокортикоидтардың қабынуға қарсы белсенділігі әмбебапты болып келеді. Ол олардың ақуыз - липокортин синтезін белсендіру қабілетімен байланысты, ол мембраналық фосфолипидтерден арахидон қышқылының шығуын шеттету жолымен, олардың фосфолипаза А2 гидролизин басады. Ол эйкозаноидтардың синтезін азайтады: қабынуда басты рөл ойнайтын простациклинді, тромбоксанды, лейкотриендерді төмендетеді (10.1 суретті қара).
Сурет 10.1. Арахидон қышқылының каскады
5 – HPETE – 5-гидропероксиэйкозатетраен қышқылы; ПГЕ2, ПП2, ПГF2α – простагландиндер; ТхА2 – тромбоксан А2; ЛТА4, ЛТВ4, ЛТС4, ЛТD4. ЛТЕ4 – лейкотриендер; АТФ – антитромбозды фактор (простациклин).
Глюкокортикоидтардың қабынуға қарсы дәрілер ретінде қолдану көрсеткіштеріне патоиммунды қабыну жатады. Олар дәнекер тінінің жүйелік ауруларындағы жедел фазаларында кеңінен қолданылады, артрит, саркоидоз, альвеолит, терінің инфекциялық емес қабыну ауруларында. Глюкокортикостероидтардың ағзаның көптеген қызметіне әсер етуін ескеріп және бірқатар аурулардың ағымы (бронх демікпесі және басқалары) олардың осы препараттарды үздіксіз қабынуға қарсы зат ретінде қолданылуын (доғарудың қауіпті көріністері) қысқартуға бағытталған және белгілі сақтықпен тағайындалады. Басқа қырынан қарасақ, глюкокортикостероидтар ең тиімді қабынуға қарсы ықпалға ие, сондықтан оларды қолданудың тікелей көрсеткіштеріне қабыну үрдістерінің орналасуы, ағза мен жүйенің және науқастың еңбекке қабілеттілігінің немесе өмірге қауіптілігі жатады.
Глюкокортикоидтардың жанама әсерлері олардың тәуліктік мөлшеріне, қолдану ұзақтығына, енгізу әдісіне (жергілікті, жүйелі ем), сонымен қатар препараттың өзіндік қасиетіне (минералокортикоидты белсенділігінің айқындылығына, майлар алмасуына әсері ж.т.б.) тәуелді. Оларды жергілікті қолданғанда инфекциялық агенттерге жергілікті тұрақтылығының төмендеуінен, жергілікті инфекциялық асқынулардың дамуы мүмкін. Глюкокортикоидтарды жүйелік қолданған кезде Кушинга синдромының, стероидты дибеттің, стероидты асқазан жарасының, стероидты васкулиттің, остеопороздың дамуы, гипертрихоздың, натрий мен судың ұсталуы, калийдің жоғалтуы, артериалды гипертензияның, миокардиодистрофияның, инфекциялық асқынулардың (бірінші кезекте туберкулез), психоздың дамуы, бір қатар ауруларда доғару синдромының (емді доғарғаннан кейін аурудың бірден асқынуы), бүйрек үсті безі қызметінің жетіспеушілігінің (глюкокортикостероидтарды ұзақ уақыт қолданғаннан кейін) дамуы мүмкін.
Глюкокортикоидтарды жүйелік қолдануда кері көрсеткіштеріне жататындар: туберкулез және басқа да инфекциялық аурулар, қант диабеті, остеопороз (сонымен қатар, климактериялық кезеңнен кейін), асқазан мен он екіелі ішектің ойық жаралары, артериалды гипертензия, тромбозға бейімділік, психиканың бұзылуы, жүктілік. Оларды жергілікті қолдану кезінде (тері, тыныс алу жолдары, буындар) негізгі кері көрсеткішіне – дененің сол аймағында инфекциялық үрдістің болуы жатады.
СЕҚҚД - әртүрлі химиялық құрылымға ие, қабынуға қарсы қасиетінен басқа сонымен қатар, анальгетикалық және қызуды басатын белсенділігі бар. СЕҚҚД тобын салицил қышқылының туындылары (ацетилсалицил қышқылы, мезалазин), кейде индол (индометацин, сулендак), пиразолон (фенилбутазон, клофезон), фенилсірке қышқылы (диклофенак), пропион қышқылы (ибупрофен, напроксен, флурбипрофен, кетопрофен), оксикам (мелоксикам, пироксикам, тиноксикам) туындылары мен басқа да химиялық топтар (бензитамин, набуметан, нифлум қышқылы) құрайды.
СЕҚҚД-ің әсер ету механизмінің басты элементіне – арахидон қышқылының метаболизміне қатысатын негізгі фермент - циклооксигеназа (ЦОГ) белсенділігінің тежеуімен байланысты болатын, простогландин синтезінің басылуы жатады.
Арахидон қышқылы фосфолипаза А2 қатысуымен мембраналық фосфолипазадан түзеледі (бұл ағзаның физиологиялық үрдістеріне қатысатын қабыну медиаторының, сол сияқты бір қатар ББЗ көзі – қанды сұйылтатын простациклин, тромбоксан А2 қанның ұюын жоғарылататын, гастропротективті простагландиндер және т.б.).
Арахидон қышқылының метаболизмі екі жолмен жүреді:
• ЦОГ қатысуымен жүретін (простагландиндердің, простациклиннің, тромбоксан А2) циклооксигеназды;
• липооксигеназды (лейкотриендердің түзілуіне = интерлейкиндер липооксигеназаның қатысуы кезінде).
Простагландиндер қабынудың басты медиаторы деп саналады, себебі олар ноцицепторларды қабыну медиаторларына сенсибилизирлейді (гистаминге және брадикининге), сонымен қатар гистаминге және серотонинге тамыр қабырғаларының сезімталдығын жоғарылатады, сезімталдық шегін азайтады, ол жергілікті тамырлардың кеңеюіне әкеледі (терінің қызаруы, тамыр өткізгіштігінің жоғарлауы → ісіну). Сонымен қатар, простагландиндер микроорганизмдер мен олардың токсиндерінің әсерінен синтезделінетін екіншілік пирогенді заттардың әсеріне жылуды реттеу гипоталамиялық орталықтардың сезімталдығын жоғарылатады (мысалы, интерлейкин 1).
ЦОГ−1 мен ЦОГ−2 бар:
ЦОГ−1 − көптеген жасушаларда үнемі болатын (тек эритроциттерде ғана жоқ) құрылымды фермент. Жасушалардың қалыпты белсенділік қызметін қамтамасыз етуіне қатысатын простагландин өнімін реттейді (гатропротекция, тромбоциттердің агрегациясы, бүйрек қан айналымының жағдайы, жатыр тонусы, сперматогенез ж.т.б.).
ЦОГ-2- қабынудың алдында простагландин синтезіне қатысады.
Көптеген СЕҚҚД тең дәрежеде ЦОГ-1 мен ЦОГ-2-ні баяулатады, ол біріншіден – қабыну үрдісін тежесе, ал екіншіден қорғаныстық простагландин өнімдерін төмендетіп, шырышты тосқауылды бұзады, оның негізі асқазанда гастропатияның туындататын репаративтік үрдістерге жатады. Демек СЕҚҚД негізгі әсер ету механизмі де жанама әсерлері де жатады, нақты айтқанда оларды қабынуға қарсы дәрілер ретінде қолданылу мақсатында қалаусыз болып келеді.
Қабынуға қарсы ықпалы. СЕҚҚД белгілі мөлшерде экссудация фазасын тежейді. Ең күшті препараттар − индометацин, диклофенак, фенилбутазон сол сияқты – пролиферация фазасына да әсер етеді (коллаген синтезін азайтады және тіндердің склероздануы осыған байланысты), бірақ экссудативті фазаға әлсіз әсерін тигізеді. СЕҚҚД альтерация фазасына мүлдем әсер етпейді. Қабынуға қарсы әсері бойынша фосфолипаза А2 ферментін баяулату арқылы фосфолипидтердің метаболизмін тежейтін және простагландиндер мен сол сияқты, қабынудың маңызды медиаторы болып келетін лейкотриендердің түзілуін бұзатын барлық СЕҚҚД белсенділігі глюкокортикоидтардан төмен (10.2 сурет).
Сурет 10.2. Стероидты емес қабынуға қарсы дәрілердің әсер ету механизмі
Анальгетикалық ықпалы. Көп дәрежеде бұлшықеттерде, буындарда, сіңірлерде, жүйке бағандарында, сонымен қатар бас және тіс орналасқан қарқындылығы әлсіз және орташа ауыру кездерінде қолданылады. Көп жағдайларда өте күшті висцеральді ауырсынуларда СЕҚҚД әсері төмендеу және көрсететін анальгетикалық күші морфин тобының препараттарына қарағанда (наркотикалық анальгетиктерге) әлсіз. Сонымен қатар, бір қатар бақыланған зерттеулердің көрсеткіштері бойынша диклофенак, кеторолак, кетопрофен, метамизол препараттарының анальгетикалық белсенділігі шаншулар және операциядан кейінгі ауырсынулар кезінде анағұрлым жоғары екендігі көрсетілген. СЕҚҚД несеп жолдарындағы тас ауруларынан болатын бүйрек шаншуларында тиімділігі, көбінесе бүйректе ПГ−Е2 өнімінің тежелуімен, бүйрек қан айналымының төмендеуімен және несептің түзілуімен байланысты.
Бұл бүйрек табақшаларында және несеп ағардың бітелген жерінен жоғары орналасқан жерде қысымды азайтады және ұзақ ауырсынуды басатын ықпалды қамтамасыз етеді. Наркотикалық анальгетиктерге қарағанда СЕҚҚД-дің артықшылығы олар тыныс алу орталығын тежемейді, дәріге тәуелділік және эйфория тудырмайды, оған қоса ұстама кезінде спазмогендік әсер көрсетеді.
Қызуды басатын әсері. СЕҚҚД тек қызба кездерінде ғана әсер етеді. Қызуды басатын механизмі бас миындағы простагландинсинтетаза белсенділігін тежеумен байланысты, нәтижесінде гипоталамустағы жылуды реттеу орталығындағы Е1 (пирогенді фактор) простагландиннің әсерін басады (10.1 суретті қара).
Қалыпты дене қызуына әсер етпейді, ол гипертермиялық заттардан (хлорпромазин) айырмашылығына жатады.
Антиагрегаттық ықпалы. Тромбоциттердегі ЦОГ-1 баяулату нәтижесінде ондағы эндогендік проагрегантты тромбоксан синтезін тежейді. Аса күшті және антиагрециалық белсенділікке аспирин ие, ол тромбоциттің өмір сүру уақытына қарай (7 күн) агрегациясын қайтымсыз тежеуі мүмкін. Ал өзге СЕҚҚД антиагрегациялық әсері әлсіз және қайтымды. Талдамды ЦОГ-2 баяулатқыштар тромбоциттердің агрегациясына әсер етпейді. СЕҚҚД негізінен ревматологияда қолданылады.
Кез келген СЕҚҚД бір реттік қолданылуы тек анальгетикалық ықпал береді. Препараттардың қабынуға қарсы әсері үнемі қабылдағаннан кейін 7−10 күннен барып байқалады. Қабынуға қарсы ықпалын бақылауды клиникалық (ісінудің төмендеуімен, ауырудың басылуымен) және зертханалық мәліметтермен жүзеге асырады. 10 күн барысында ықпалы болмаған жағдайда препаратты басқа СЕҚҚД топтарына ауыстырады. Жергілікті қабыну үрдістерінде (миозит, бурсит, энтезит, айқындылығы шамалы моноартритте) емді жергілікті әсер ететін дәрілік түрлерден бастайды (май, гель) және тек ықпалы болмаған кезде ғана жүйелік әсер ететін емге көшеді (пероральды,, балауыз, парентеральды). Жедел артритпен ауыратын науқастарға (мысалы, подаграда) − препараттарды парентеральды енгізу көрсетілген. Клиникалық айқын созылмалы артрит кездерінде тиімді және көтере алатын препаратты эмпириялық талдаумен жүзеге асыру арқылы СЕҚҚД жүйелік емін тағайындайды. Барлық СЕҚҚД салыстырмалы түрде қабынуға қарсы ықпалға ие, шамамен аспирин ықпалына тең. СЕҚҚД топтық айырмашылық әсерімен байланысты емес, тек жанама әсерлерімен ерекшелінеді. Барлық СЕҚҚД ұшін жалпы жанама әсерлеріне, СЕҚҚД туғызатын − асқазанның антральды бөлігін зақымдайтын гастропатиялық (шырышты қабаттың эритемасы, қанталауы, эрозиясы, ойық жаралары) әсері жатады; асқазаннан қан кетулері мүмкін. Басқа да асқазан ішектердегі жанама әсерлер көріністеріне іштің өтуі және іштің қатуы суреттелген. Бүйрек циклооксигеназа тежелуінің клиникалық көрінісі сұйықтың ұсталуымен (кейде артериалды гипертензиямен және жүрек жеткіліксіздігімен), жедел немесе үдемелі жүретін бүйрек жеткіліксіздігі, гиперкалиемиямен байқалады. Тромбоциттердің агрегациясын азайтумен, СЕҚҚД қан кетулерге әкелуі мүмкін, сонымен қатар асқазан ішек жолдарынан және СЕҚҚД − гастропатия барысын ауырлатады. СЕҚҚД басқа да жанама әсерлеріне тері (қышыну, бөртпелер), ОЖЖ жағынан − бастың ауыруы (жиі индометацинді қолданғанда), бастың айналуы, құлақтың шулауы, көру бұзылыстары, кейде психикалық бұзылыстар (елестер, естің шатасуы, депрессия), сонымен қатар препаратқа жоғары сезімталдыққа байланысты жанама әсерлері (бронх тарылуы, есекжем, Квинке ісінуі) болуы мүмкін. СЕҚҚД кері көрсеткіштеріне: 1 жасқа дейінгі балалар (жеке препараттарға −12 жасқа дейін); «аспиринді» демікпе; асқазан мен он екі елі ішектің ойық жаралары; бүйрек немесе бауыр жеткіліксіздігі, ісінулер; жоғары қан кетулер, алдағы операцияларда, анамнезенде СЕҚҚД жеке көтере алмау (демікпе ұстамалары, ринит, есекжем), жүктіліктің соңғы үш айында, емшекпен емізу кезінде (10.1 кесте).
Қабынуға қарсы дәрілер ретінде қабыну үрдісіне әсер ете алатын қабілеті бар басқа механизмді, «базисті» ревматизмге қарсы препараттарды алтын тұздарын ж.т.б. қолдану мүмкін.
Қабынуға қарсы дәрілерді келесі топтарға бөлуге болады:
1. Глюкокортикоидтар − табиғи гормондар (гидрокортизон), синтетикалық (преднизалон, преднизон, метилпреднизолон), фтордан тұратын (дексаметазон, триамцинолон, бетаметазон). Ингаляциялық қолданылатын глюкокортикоид препараттары (беклометазон, будесонид, флунизолид, флутиказон) және жергілікті қолдануға арналған (клобетазол, мометазон, флуоцинолон, ацетонид, флуокортолон, флуметазон, флутиказон).
2. СЕҚҚД − химиялық құрылымы бойынша және белсенділігі қарай келесі топтарға бөлінеді:
а) қышқылдар: салицил туындылары (ацетилсалицил қышқылы), пиразолидиндер (фенилбутозон), индолсірке қышқылы (индометацин, сулиндак, этодолак), фенилсірке қышқылы (диклофенак, дифлунизал), оксикамдар (пироксикам, теноксикам, лорноксикам, мелоксикам), пропион қышқылы (ибупрофен, напроксен, флурбипрофен, кетопрофен, тиапрофен қышқылы).
б) Қышқылды еместер: алканон туындылары (набуметон), сульфонамид (нимесулид, целококсиб, рофекоксиб).
3) Әртүрлі топтағы қабынуға қарсы заттар: алтын препараты (ауротиомалат натрия, ауронофин), жиынтық түзейтін қосылыстар (пеницилламин), безгекке қарсы заттар (хлорохин, гидроксихлоридин).
Кесте 10.1. Стероидты емес қабынуға қарсы дәрілердің жалпы сипаттамасы
Әсер ету механизмі |
Арахидон қышқылының метаболизміне қатысатын, негізгі фермент − циклооксигеназа (ЦОГ) белсенділігін тежеуге байланысты простагландиндердің синтезін тежейді. |
Қолданылуы |
|
Кері көрсеткіштері |
|
Жанама әсерлері |
|
|
• Бүйрек асқынуларының даму тәуекелдерінің факторлары: ○ жүрек жеткіліксіздігі; ○ артериалды гипертензия; ○ созылмалы бүйрек жетіспеушілігі; ○ дене салмағының артық болуы;
− метгемаглобинемия және эритроциттердің гемолизі − парацетамолды бір жасқа дейінгі балаларға қолданғанда немесе генетикалық бейімділігі бар адамдарда; − аллергиялық реакциялар − ○ Лайлла синдромы (эпидермистің тотальды некрозы), ○ Рейе синдромы (жедел дамитын бауырдың, бүйректің, мидың майлы дистрофиясыменбіріккен энцефалопатиясы. Жиі кішкентай балаларда кездеседі (6 жаста). Бұл синдромның дамуы вирусты инфекциялар ( тұмау, шешекте) кезінде аспиринді қолданумен байланысты болады. |