48. Мұсылман құқығы

Берілген құқықтық семьяның белгілерінің ішінен құқықтың пайда болуы қоғам мен мемлекеттен емес, ал Құдайдан деп тануын бөліп көрсетуге болады, сондықтан да заңдық нұсқаулар бірден мәңгілікке берілген, оларға сеніп және сәйкесінше қатаң сақтау керек.

Мұсылман елдерінің құқықтық жүйелердің белгілі бір айырмашылықтары бар, бірақ олардың барлығы ислам дінінің негізінде қалыптасқан және қызмет етеді.

Осы сұрақты қарастыруда көбісі мұсылман құқығын (исламдық) шариатпен шатастырып қателеседі.

Шариатқа үш саладағы құдіретті бағыттарды ұстанады:

1. Жалпы ережелер, исламдық дүниетану. Олар ұстындар (көзқарастар) мен мінез құлықты анықтайды, индивидтің барлық әрекеттеріне ойластырылғандық және мақсатқа бағытталғандық сипат береді;

2. адамның ішкі мінез құлқын анықтайтын ережелер, яғни сезім мен рухани қызмет әлемі;

3. жеке, отбасы, қоғамдық, экономикалық және өмірдің басқа да салаларындағы азаматтың тәжірибелік мінез құлқының кодексі. Шариаттың фикх деп аталатын нақ осы бөлігі ислам құқығы ретінде анықталады.

Мұсылмандардың киелі кітаптары – Құранда, Суннада, Иджмада көрсетілген діни - құқықтық қағидалар құқықтың негізгі қайнар көзі болып табылады.

Құран мұсылман құқығының тұғыры болып табылады. Басқа қайнар көзіне Сунна (әрекеттердің, мінез құлықтардың сипатталуы, Мұхаммедтің айтқан пікірлері, оның мінез құлықтары, жасаған әрекеттерінің сипаттамасы, егер Құран 114 сүреден тұрса, ал Сунна канондық жинақтардан тұрады) жатады. Құранда, Суннада құқыққасенушілердің өмірі мен мінез құлқын реттейтін ережелер көрсетілген, әділеттілік мәселесіне көп көңіл бөлінген. Мұсылман құқығының үшінші қайнар көзі – иджма, яғни барлық мұсылмандардың бірлесуімен қол жеткізген құқықтық өлшемдердің міндеттері туралы келісім. Ол, Құран мен Сунна негізінде қағида, норманы орнатқан ислам білгірлерінің, құқықтанушы ғалымдардың біртоқтам пікірлері ретінде көрініс табады. Төртінші қайнар көз қияс болады, яғни ұқсастық бойынша ақыл тоқтату.

Құқықтың қайнар көздері жүйесінде бастапы қайнаркөздерді нақтылайтын және талқылайтын, нақты шешімдер негізінде жатқан заңгер – ғалымдардың еңбектері (доктриналар) ерекше орынға ие.

Мұсылман құқық танушылары ислам құқығының мазмұнын келесі салаларға бөлді:

• Аллаға бас июге қатысы бар ереже мен нормалар;

• исламның отбасы құқығы;

• азаматтық құқық;

• исламның әкімшілік және конституциялық құқығы;

• қылмыстық құқық;

• процессуалдық құқық;

• халықаралық құқық;

• мұсылмандардың әлеуметтік мінез құлқын анықтайтын ережелер.

Сонымен, мұсылман құқығы заңдық жағдайлардың діни, философиялық және моральдық постулаттармен, сондай – ақ бірыңғай мінез құлық ережелерін жасай отырып жергілікті әдет – ғұрыптармен тығыз байласқанын көрсетеді.

49. Құқықшығармашылық: түсінігі және түрлері.

Құқықшығырамшылық – деп зањды актілерді жасау, жарыќќа шыѓару не болмаса олардыњ зањды к‰шін жою, олардыњ алѓа ќарай тиімділігін дамытуѓа баѓытталѓан ќ±ќыќ ќалыптастыру процессініњ соњѓы сатысы ретінде ќоѓамдаѓы объективті жаѓдаймен айќындалѓан мемлекет органдарыныњ арнаулы ќызметін айтамыз. Бұл қолданудағы құқықты, қоғамдық қатынастарды реттейтін, жалпыға міндетті нормалардың біртұтас және іштей үйлесілген жүйесі ретінде құру және дамыту ұрдісі. Құқықшығармашылықтың басты тағайындалуы – жаңа нормативтік құқықтық актілерді өңдеп шығару және бекіту. Құқықшығармашылықтың басқа да көріністері (қолданыстағы нормаларды өзгерту және жою; олардың басылуын жетілдіру) кең таралған, нақты өрнектелген және іштей үйлескен жүйе құруда бағынышты, көмекші мәнге ие.

Єрбір мемлекет ќоѓамдыќ ќатынастарда ќ±ќыќ нормасында реттелетін, ќамтамасыз етілетін, ќорѓалатын жєне саќталатын зањдылыќ жєне ќ±ќыќшыѓармашылыќ кµмегі арќылы аныќталѓан тєртіп орнатады. Мемлекеттің құқықшығармашылық қызметі экономикалық және басқа да қоғамдық қатынастардың ерекше әлеуметтік сипаттағы, шамамен жалпы, формальды-анықталған сипатқа ие заңдық нормалардың, жалпы нормалар түріндегі көрінісі.

Демек, құқықшығармашылық қызметі Конституцияда, регламентте, ережеде және т. с.с. нормативтік актілерде баяндалып, процессуальдық нормалар (процедура) шегінде бекітіліп жүзеге асырылады. Құқықшығармашылық жаңа нормалар қабылдау, жою немесе бұрынғыдай өзгертулер мен толықтырулар енгізу жолымен жетілдіру болып табылады.

Құқықшығармашылыққа тән белгілер:

-белсенді, шыѓармашылыќ, мемлекеттік єрекет болып табылады;

-нєтижесінде басым т‰рде нормативті-ќ±ќыќтыќ актілерде орын алатын зањдыќ нормалар ќалыптастырылады;

-ќоѓамды басќарудыњ мањызды ќ±ралы;

-ќ±ќыќ шыѓармашылыќ дењгейі мен мєдениеті ќоѓамдаѓы демократия мен µркениеттіліктіњ бейнесі болып табылады.

Құқықшығармашылық қызметі қазіргі өркениетті мемлекеттерде басты идеяны, ұйымдастырушылық бастауларды өрнектейтін яғни, мемлекеттің құқықшығармашылық қызметінің жалпы бағытын, мәнін және сипатты белгілерін анықтайтын, нақты қағидалардың базасына негізделе отырып, жүзеге асырылады.

Құқықшығармашылық қағидалары:

– заңдылық. Бұл қағида нормативтік-құқықтық актіні қабылдау процедурасы, оның мазмұнына қатысты туындайды. Жаңа нормативтік-құқықтық шешімдерді дайындауда, қабылдауда және жариялауда бекітілген тәртібін қатан сақтау, қабылданатын актінің нысанын қатан ұстау. Нормативтік актілер конституцияға сәйкес тиісті құқықшығармашылық органның құзырет шегіне қатан сай келе отырып қабылдануы тиіс. Нормативтік актілер мазмұны аңсаған құқықтық мемлекет және азаматтық қоғам мұратына, гуманизм бастамасына, жалпы қабылданған нормаға және халықаралық құқық қағидаларына сәйкес келуге тиісті. Құқықшығармашылық заңдылығы дегеніміз заңды техника ережелерінің қатан орындалуын, соның ішінде ең бастысы құқықтық актілер субординациясын («Нормативтік құқықтық актілер туралы» Қазақстан Республикасының Заңының 4 бабында нормативтік құқықтық актілердің иерархиясы берілген. Қараңыз. (аталмыш қызмет конституция, басқа да заңдар және заңға бағынышты актілер негізінде жүзеге асырылуы тиіс)) сақтауды көздейді;

– демократиялық. Бұл қағида мемлекеттік және қоғамдық істерді басқарудағы азаматтардың белсенді қатысуы арқылы көрініс табады. Бұл демократиялық тәртіп нормативтік актілерді дайындау және бекіту барысында демократияның ең тікелей нысаны – референдум, қоғамдық пікірдің көпшілігін, тұрғындардың әр түрлі қабатының мүделерін есепке алу болып табылады;

– кәсібилік. Мұндай қызметтермен құзырлы адамдар – заңгер, басқарушы, экономист және т.б айналысуға тиіс. Бұл талаптарға құқықшығармашылық үрдісте мән беріп, есепке алмауы жат салдарға әкеп соғады және әзірленген қабылданған нормативтік-құқықтық актілердің сапасына әсерін тигізеді. Біздің Парламенттің тұрақты негізде жұмыс жасайтыны оның кәсіби өсуіне ұлкен әсерін тиіс. нормативтік-құқықтық актілерді дайындауға ғалымдарды, ғылыми қызметкерлерді тарту кәсібилік қағиданың іске асуына маңызды рөл атқарады;

• ғылымилық (нормативті актілерді дайындау барысында єлеуметтік-экономикалыќ, саяси жаѓдайларды және қоғам дамуының объективтік қажеттілігін, және басқа оқиғаларын зерттеу ќажет);

• жариялылыќ (кең ќоѓамдылық, қалыпты церкуляция үшін құқықшығармашылық үрдісінің ашақтылығын, «тұнықтығын» кµрсетеді).

• жоспарлау. Құқықшығармашылық үрдісте белгілі мақсатқа жету үшін нормативтік-құқықтық актіні қабылдауды жоспарлау қажет. Заң жоба жұмысы жоспары жыл сайын Үкіметпен бекітіліп және Қазақтан Республикасыныың Президентінің және Үкіметінің актілер Жинағында жарияланады.

Заң әдебиеттерінде құқықшығармашылық қағидаларына мыналарда да жатқызады:

• гумандық – адам және оның мүддесі заңшығарушылық қызметінің басты назарында болуы керек;

• жеделділік – нормативтік-құқықтық актілерді дер кезінде қабылдау және жариялау;

• жобаны әзірлеу барысындағы ыждағаттылық, тиянақтылық;

• қабылданатын актілердің техникалық жетілдірілуі.

Ќ±ќыќшыѓармашылыќ к‰рделі єрекет болѓандыќтан біртектес болуы м‰мкін емес. Сондыќтан ол єр т‰рлі негіздер бойынша жіктеледі. Субъектілерініњ сипатына байланысты былай бµлінеді:

1. Халыќтыњ тікелей ќ±ќыќшыѓармашылыѓы. Мемлекеттік жєне ќоѓамдыќ µмірдіњ мањызды мєселелері бойынша тікелей халыќтыќ дауыс беру (референдум) жолымен зањдар ќабылданады. Ќазаќстан Республикасыныњ 1995 жылѓы 30 тамыздаѓы Конституциясы тікелей халыќ еркімен ќабылданѓан акт.

2. Мемлекеттік органдардыњ ќ±ќыќ шыѓармашылыѓы. Ќазаќстан Республикасында нормативті ќ±ќыќтыќ актілерді ќабылдау ќ±ќыѓына Ќазаќстан Республикасыныњ Парламенті, Президенті, ‡кіметі жєне µзге де мемлекеттік органдар ие.

3. Ќоѓамдыќ ±йымдардыњ ќ±ќыќшыѓармашылыѓы немесе санкцияланѓан ќ±ќыќшыѓармашылыќ. Мемлекет белгілі бір жаѓдайларда ќоѓамдыќ ±йымдардыњ актілерін немесе єдет-ѓ±рып нормаларын мемлекеттіњ р±ќсат беру к‰шімен зањдастыруы м‰мкін.

Ќ±ќыќшыѓармашылыќ мањыздылыѓына байланысты зањ шыѓару жєне зањѓа баѓынышты актілерді шыѓару деп екі ‰лкен топќа жіктеледі. Зањ ќабылдау ќ±ќыѓына мемлекеттегі ењ жоѓарѓы µкілді орган ќ±зіретті болады жєне оныњ актілерініњ жоѓарѓы зањдыќ к‰ші танылады.

Зањѓа баѓынышты нормативті актілерді ќабылдау Президентке, ‰кіметке, министрліктер мен ведомстволарѓа, мемлекеттік комитеттерге, мемлекеттік басќарудыњ жергілікті органдарына, кєсіпорын, мекеме, ±йым басшыларына берілетін ќ±ќыќ.