71. Субъект бойынша талқылау түрлері

Ќ±ќыќ нормаларын талќылау – барлық құқық субъектілері (мемлекеттік өкілетті органдар, қоғамдық бірлестіктер және жеке азаматтар) ќ±ќыќ актілерінде орын алатын ќ±ќыќ нормаларыныњ мазм±нын ±ѓыну жєне т‰сіндіру.

Құқық нормасын талқылау үрдісі өзі екі жеке дара сатыдан тұрады: ұғыну және түсіндіру. Ұғыну – норманың мазмұнын «өзін үшін» сезіну, түсіну үрдісі. Түсіндіру – игерген құқық норма мазмұнын басқаларға жеткізу, түсіндіру үрдісі. Түсіндіру тек қарапайым таным үшін емес құқық нормасын зерттеу және құқық нормасын іске асыру мақсатын көздейді.

Талќылау субъектілеріне байланысты екі топќа жіктеледі:

Ресми талќылау – ќ±ќыќ нормаларыныњ мазм±нын құқық қолданушы барлық субъектілер үшін міндетті және заңды салдар туғызатын актілерде арнаулы мемлекеттік органдардыњ т‰сіндіруі; мысалы, Заңға тәуелді актілердің ресми түсіндермесін оларды қабылдаған (шығарған) органдар немесе лауазымды адамдар береді ( «Нормативтік құқықтық актілер туралы» ҚР Заңының 45 бабының 2 тармақшасы);

Ресми талќылау нормативті жєне казуалды болып бµлінеді. Нормативті т‰сіндіру біртектес барлыќ істерді шешу барысында міндетті болатын, жалпы сипаттаѓы т‰сіндірме.

Оныњ µзі екіге бµлінеді: аутентикалыќ жєне легалдыќ.

Аутентикалыќ талќылау деп нормативті актілерді ќабылдаѓан органныњ µзініњ т‰сіндірме беруін айтамыз. Легалдыќ талќылау - басќа органдар ќабылдаѓан ќ±ќыќтыќ актілерді зањмен р±ќсат етілген, соѓан µкілетті мемлекет органдарыныњ талќылауы. Казуалды т‰сіндіру наќты істі ќарау кезінде міндетті болатын т‰сіндірме. Ќазаќстан Республикасында зањ актілерін талќылау ќ±ќыѓы Ќазаќстан Республикасыныњ Конституциялыќ Кењесіне жєне сот органдарына берілген.

Биресми талќылау деп зањды міндеттілік к‰ші болмайтын, талдау терењдігімен, сенімділігімен жєне негізделгендігімен сипатталатын ќ±ќыќ нормаларын талќылаудыњ бір т‰рін айтамыз; мысалы, Қ. зейнеткер зейнет ақы туралы заң нормаларының мазмұнын түсіндіреді.

Ол ‰шке бµлінеді: доктриналды, кєсіби жєне кєдімгі талќылау.

1. Кєдімгі талќылау – ќ±ќыќтыќ нормаларды єрбір жеке азаматтыњ µзініњ білім дењгейіне жєне жеке сенімдеріне сєйкес т‰сіндіруі.

2. Кєсіби талќылау деп ќ±ќыќтыќ арнаулы білімі бар мамандардыњ µз ќызметін ж‰зеге асыру барысында беретін ќ±ќыќ нормаларына т‰сіндірмесін айтамыз.

3. Доктриналды талќылау – монографияларда, ѓылыми ењбектерде жєне таѓы басќа ќ±ќыќ нормаларын ѓылыми саралау кезінде ж‰ргізілетін талќылау.

72. Құқықтық сана түсінгі, құрылымы және түрлері

Құқықтық сана – қолданыстағы және қалаған (тілеген) құқыққа деген адамдардың қатынасын көрсететін сезімдері мен елестерінің, көз қарастары мен эмоцияларының, бағдары мен бағалауының жиынтығы. Құқықтық сана дегеніміз адамдардың жаңа қабылдаған заңдарға, нақты бір нормативтік құқықтық актінің жобасы және т.с.с. деген қалаған (қолдаған) немесе бас тартқан реакциясы.

Құқықтық сана құрылымы екі элементтен тұрады: құқықтық психология және құқықтық идеология.

1. құқықтық психология (құқыққа деген қатынастың нәтижесінде адамдардың сезінетін күйзелісі; бұл көңіл күй, сезім деңгейі, көбінесе үстіңгірт құқық субъектілерінің эмоциялық бағалауы). Құқықтық психология барлық қоғамдық қатынастарға белгілі көлемде тән, құқықты ұғынудың әлде қайда тараған нысаны.

2. құқықтық идеология (қолданыстағы және қалаған (тілеген) құқыққа деген адамдардың қатынасын көрсететін түсінік, қағидалар, сендіру; бұл құқықтық бағалаудың әлде қайда ұтымды деңгейін сипаттайтын құқықтық құбылыс субъектілерінің терең ойлауы).

Құқықтық идеология құқықтық сана құрылымының басты элементтерінің бірі. Саяси-құқықтық иеологиясыз қазіргі өркениетті қоғамды түсіну мүмкін емес. Қазақстанның болашағы үшін басты сұрақтардың бірі Қазақстан үшін, оның мәніне, рухани даму келешегіне қандай идеология қолайлы.

Құқықтық сана мазмұны бойынша бөлінед:

• қарапайым құқықтық сана - өмірлік тәжірибе ықпалында туындаған құқық және заңдылық туралы адамдардың массалық елестері, олардың эмоциялары мен көңіл күйлері;

• кәсіби құқықтық сана – сезім, сенім, заңгерлердің заңды тәжірибелерінде қалыптасқан дәстүрлер;

• Ғылыми құқықтық сана – идея, түсінік, құқықтың теориялық игеруін көрсететін тұжырымдар.

Қазіргі қоғамда ғылыми құқықтық сана саяси-конституциялық қатынастар, заңнама, құқық даму жолын көрсететін жетекші рөлге ие.

Бір жағынан алғанда, құқықтық сана дамысы белгілі деңгейде қолданыстағы құқықпен негізделеді; екінші жағынан, құқық өзі құқық шығармашылық (заң шығарушы нормативтік акт қабылдау кезінде қоғамның және тұрғындардың кейбір топтарының құқықтық сана деңгейін есепке алуға тиіс) деңгейде және құқық іске асыру денгейде де (құқықтық сана құқық нормасын өз еркімен сақтаудықамтамасыз етеді және құқықты қолдануға көмектеседі; ол құқықтық нұсқауларды талқылауға, дәлелдемені бағалауға, ақаулықтарды жоюға қажет) құқықтық санаға тәуелді.

Сонымен қатар, құқықтық сана барлық құқықтық реттеу механизміне көмектеседі, заңды нормалардың шығарылуын алдын-ала болжайды және олардың барлық әрекетін қадағалайды.