61. Құқықтық қатынас субъектілері

Ќ±ќыќ субъектісі деп зањдыќ нормалар негізінде жеке ќ±ќыќтыќ ќатынастарѓа т‰сетін, жеке ќ±ќыќтар мен зањды міндеттерге ие болатын жеке т±лѓалар мен зањды т±лѓаларды айтамыз. Ќ±ќыќтыќ ќатынас субъектілері ќ±ќыќтарѓа жєне айќындалѓан міндеттерге ие болатын ќ±ќыќтыќ ќатынасќа ќатысушылар. Ќ±ќыќтыќ ќатынас субъектілері µзініњ ќ±ќыќ, єрекет ќабілеттілігін пайдаланѓан ќ±ќыќ субъектісі.

Ќ±ќыќтыќ ќатынас субъектілері екі топќа жіктеледі: жеке жєне ±жымдыќ. Жеке субъектілерге мыналар жатады:

1. азаматтар;

2. екі азаматтылыѓы бар адамдар;

3. азаматтыѓы жоќ адамдар;

4. шет ел азаматтары.

Азаматтығы жоқ адамдар мен шетел азаматтары ҚР азаматтар сияқты заңнамада көрсетілген кейбір шектеулерден басқа жағдайда Қазақстан аумағында құқықтық қатынасқа түсуге болады: жекелеп айтқанда, олар ҚР өкілетті органдарға сайлануға және сайлауға, мемлекеттік аппаратта белгілі лауазым иеленуіне, Қару Күштеріне борыш өтеуге және т.с.с. болмайды.

¦жымдыќ субъектілерге мыналар жатады:

1. мемлекет толығымен (мысалы, мемлекет басқа мемлекеттермен халықаралық қатынасқа түссе, мемлекеттік меншік бойынша азаматтық-құқықтық қатынасқа түссе және т.б.);

2. мемлекеттік ±йымдар;

3. мемлекеттік емес ±йымдар (жеке фирмалар, коммерциялық банктер және т.б.);

4) қоғамдық бірлестіктер.

Жеке ќ±ќыќтыќ ќатынастар аймаѓындаѓы ±жымдыќ субъектілер зањды т±лѓа белгісіне ие. Қр АК 33 бабының 1 тармақшасына сәйкес, зањды ±йым дегеніміз меншік, шаруашылыќ ж‰ргізу немесе жедел басќару ќ±ќыѓындаѓы оќшау м‰лкі бар жєне сол м‰лкімен µз міндеттемелері бойынша жауап беретін, µз атынан м‰ліктік жєне м‰ліктік емес жеке ќ±ќыќтар мен міндеттерге ие болып, оларды ж‰зеге асыра алатын, сотта талапкер жєне жауапкер бола алатын ±йымды айтамыз.

Ќ±ќыќтыќ ќатынас субъектілері мєселесін кµтергенде ќ±ќыќ ќабілеттілік жєне єрекет ќабілеттілік туралы ерекше тоќталу ќажет.

Ќ±ќыќ ќабілеттілік – азаматтыќ ќ±ќыќќа ие болып, міндет атќару ќабілеті. Ќ±ќыќ ќабілеттілік адамѓа тумысынан беріледі, µлгенде жойылады. (ҚР АК 13 бабын қараңыз).

Құқық қабілеттілікті жалпы, салалық және арнайы деп қарастырады.

Жалпы – тұлғаның қолданыстағы заңнамада көзделген құқықтар мен міндеттердің ішінен кез келгеніне ие болу мүмкіндігі.

Салалық – кез келген құқық саласында құқыққа ие болу мүмкіндігін береді.

Арнайы құқық қабілеттілік – арнайы таным немесе талантты қажет етеді. Мысалға, сот, дәрігер, ғалым және артист.

Єрекет ќабілеттілік ќ±ќыќ субъектілерініњ µз єрекетімен ќ±ќыќтарѓа ие болуѓа жєне оны ж‰зеге асыруѓа, µзі ‰шін міндеттер жасап, оларды орындауѓа ќабілеттілігін айтамыз. Єрекет ќабілеттілік субъектініњ психикалыќ жєне жастыќ ќасиеттеріне байланысты. (ҚР АК 17 бабын қараңыз).

Єрекет ќабілеттіліктіњ бірнеше т‰рі кездеседі:

• толыќ єрекет ќабілеттілік (18 жастан басталады);

• жартылай єрекет ќабілеттілік (14 пен 18 жас аралыѓында);

• шектелген єрекет ќабілеттілік. ҚР АК 27 бабына сәйкес ішімдікке немесе нашаќорлыќќа салынуына байланысты отбасын ауыр материалдыќ жаѓдайѓа єкелетін болса, жаќын туыстарыныњ µтінішімен немесе прокурордыњ талабымен сот арќылы шектейді. Адамның және азаматтың құқықтары мен бостандықтары конституциялық құрылысты қорғау, қоғамдық тәртіпті, адамның құқықтары мен бостандықтарын, халықтың денсаулығы мен имандылығын сақтау мақсатына қажетті шамада ғана және тек заңмен шектелуі мүмкін (ҚР Конституциясының 39 бабы);

• єрекет ќабілеттілігініњ болмауы. Ж‰йке ауруларымен ауруына байланысты кємелетке толѓан субъект µз єрекетіне жауап бере алмайтын жаѓдайда болса, сот органыныњ шешімімен єрекет ќабілетсіз деп танылады.

Құқық қабілеттілік пен әрекет қабілеттілік өзара бөлінбейді. Азаматтық қатынастан басқа салаларда көбінесе, бұл екі қабілеттілік бірге болады.

Құқық қабілеттілік пен әрекет қабілеттілік арасындағы айырмашылық былайша түсіндіріледі:

• мүліктік құқық жасына, олардың ерік-ықтияр жағдайына қарамастан барлық азаматтарға қажет;

• мүліктік құқықтық қатынас саласында құқық қабілетті адамның және әрекет қабілеттілігі жоқ адамның орнына оның заңды өкілі қатыса алады.

Ќ±ќыќ субъектілік – мемлекетпен танылѓан ќ±ќыќ, ќ±ќыќтыќ ќатынас субъектісі болу ќабілеті (ќ±ќыќ ќабілеттілік пен єрекет ќабілеттіліктіњ бірлігі).