- •2. Змест вучэбнай дысцыпліны
- •3.Вучэбна-метадычная карта ( дзённая форма навучання)
- •1. Дакументы I матэрыялы
- •2. Падручнікi, вучэбныя дапаможнікі, курсы лекцый
- •Уводзіны ў дысцыпліну “гісторыя беларусі”
- •Глава 1. Старажытныя цывілізацыі. “Вялікае перасяленне народаў” і Беларусь
- •Глава 2. Станаўленне раннекласавага грамадства. Укараненне хрысціянскай цывілізацыі ў Еўропе і на Беларусі (V – першая палова XIII ст.)
- •Тэма 2. Развіццё феадальных адносін, барацьба з заваёўнікамі
- •Глава 3. Вялікае княства Літоўскае, Рускае і Жамойцкае (другая чвэрць хііі – першая палова хvі ст.): ад сярэднявечча да новага часу
- •Тэма 2. Тэндэнцыі кансалідацыі этнічна-нацыянальнай супольнасці насельніцтва Беларусі
- •§1. Тэрытарыяльныя і грамадска-палітычныя фактары
- •§2. Паходжанне назвы “Белая Русь”
- •§1. Беларуская народнасць утварылася паступова на аснове старажытнарускай народнасці з улікам наступных фактараў.
- •§2. Аб паходжанні беларусаў маецца некалькі тэорый, якія заснаваны на навуковым грунце.
- •Тэма 3. Сацыяльна-эканамічнае развіццё Вялікага княства Літоўскага
- •§1. Феадальнае землеўладанне, стан сельскай гаспадаркі
- •§2. Развіццё рамяства і гандлю, таварна-грашовых адносін
- •Глава 4. Час крызісаў і Адраджэння: кансалідацыя беларускай народнасці. Рэлігія, духоўнае жыццё, культура Беларусі
- •Тэма 2. Уплыў рэфармацыйнага руху на культурнае развіццё Беларусі
- •§1. Літаратура, мастацтва, тэатр
- •§2. Школьная адукацыя
- •§1. Ва ўсіх праявах Адраджэння маюцца свае ідэолагі. Прызнаным вяшчальнікам ідэі гуманізму і рэнесанснай культуры канца хv і амаль усёй першай паловы хvі ст. З’яўляецца Францыск Скарына.
- •§2. Першымі ўстановамі, дзе рыхтавалі пісьменных людзей, былі школы, якія ўтваралі брацтвы. У сярэдзіне хvіі ст. Такія школы створаны ў Віцебску, Полацку (1633 г.), Оршы (1648 г.).
- •Раздзел іі. Цывілізацыйная спадчына новага часу і беларусь
- •Тэма 2. Сацыяльна-эканамічнае і палітычнае становішча Беларусі ў складзе Рэчы Паспалітай
- •§1. Беларускія гарады, сельскагаспадарчая вытворчасць
- •§2. Вызваленчы рух. Паўстанне казакаў, ваенныя дзеянні на Беларусі
- •Тэма 3. Супярэчнасці і канфлікты сярод еўрапейскіх дзяржаў у хvііі стагоддзе. Падзелы Рэчы Паспалітай
- •§2. У сувязі з падзеламі Рэчы Паспалітай неабходна разгледзець, што ж рабілася ў самой Рэчы Паспалітай.
- •Глава 2. Нараджэнне індустрыяльнай цывілізацыі і яе ўплыў на Беларусь
- •Тэма 2. Беларусь у час нараджэння індустрыяльнай цывілізацыі
- •§1. Сялянская гаспадарка. Спробы гаспадарчых рэформ
- •§2. Культурнае жыццё, змены ў сістэме адукацыі
- •Тэма 3. Перамога капіталізму ў краінах Еўропы, Паўночнай Амерыкі і Беларусі
- •§1. Развіццё навукі і тэхнікі ў свеце і на Беларусі
- •§2. Сялянская рэформа, іншыя буржуазныя рэформы 60 -70-х гг. У Расіі
- •Тэма 4. Грамадска-палітычнае і культурнае жыццё на Беларусі ў хіх – пачатку хх ст.
- •Раздзел iiі. Савецкая мадэль мадэрнізацыі ў гісторыі Беларусі
- •Тэма 2. Шляхі фарміравання беларускай дзяржаўнасці
- •Глава 2. Беларусь у міжваенны перыяд
- •Тэма 2. Шляхі і метады будаўніцтва індустрыяльнага грамадства ў савецкай Беларусі
- •§1. Індустрыялізацыя, пераход да планавай эканомікі
- •§2. Калектывізацыя і яе асноўныя вынікі
- •Тэма 3. Культурнае і духоўнае жыцце ў бсср
- •§3. Пры разгортванні нацыянальнага будаўніцтва ў Беларусі пасля Кастрычніцкай рэвалюцыі неабходна было ўлічваць некалькі асаблівасцей.
- •Раздзел IV. Геапалітычнае становішча беларусі у сярэдзіны XX ст.
- •Тэма 2. Вялікая Айчынная вайна савецкага народа супраць фашысцкай Германіі
- •Глава 2. Беларусь ва ўмовах супрацьстаяння сусветных звышдзяржаў
- •Тэма 2. Грамадска-палітычнае і культурнае жыццё ў другой палове 40-х – пачатку 80-х гадоў
- •§1. Палітычнае жыццё ў пасляваенныя гады. Наступленне “адлігі”
- •§2. Культурнае жыццё. Час нявыкарыстаных магчымасцей
- •Раздзел V. Суверэнная рэспубліка беларусь ва ўмовах глабалізацыі сусветных працэсаў.
- •Тэма 2. Незалежная Беларусь. Шляхі ўмацавання эканамічнага і палітычнага суверэнітэту
- •§1. Грамадска-палітычнае становішча ў краіне.
- •§2. Дзейнасць новага кіраўніцтва рэспублікі па развіццю эканомікі, адукацыі і навукі
- •Заключэнне
- •Глава 2. Станаўленне раннекласавага грамадства. Укараненне хрысціянскай цывілізацыі ў Еўропе і на Беларусі (V – першая палова XIII ст.) 15
- •История беларуси
- •1. Беларусь в период первобытнообщинного строя и раннего средневековья*
- •1.1. Древние общества на территории Беларуси
- •1.2. Славянизация белорусских земель
- •1.3. Первые государства – княжества на территории Беларуси
- •1.4. Культура Беларуси в X – XIII вв.
- •2. Белорусские земли в составе великого княжества литовского (середина XIII – середина XVI вв.)
- •2.1. Образование Великого княжества Литовского, Русского, Жемойтского
- •2.2. Великое княжество Литовское в XIV – XV вв.
- •2.3. Государственно-политический строй Великого княжества Литовского
- •2.4. Социально-экономические отношения в вкл в XIV – первой половине XVI в.
- •2.5. Политическое положение Беларуси в первой половине XVI в.
- •2.6. Формирование белорусской народности
- •2.7. Культура Беларуси в XIV – XVI вв.
- •3. Беларусь в составе Речи Посполитой (середина XV – конец XVIII в.)
- •3.1. Люблинская уния. Образование Речи Посполитой
- •3.2. Церковь и религия в Беларуси в XVI в.
- •3.3. Войны на территории Беларуси в середине XVII в.
- •3.4. Социально-экономическое положение Беларуси в составе Речи Посполитой
- •3.5. Политический кризис Речи Посполитой и ее разделы
- •3.6. Культура Беларуси в XVII – XVIII вв.
- •4. Беларусь в составе Российской империи
- •4.1. Административно-государственные преобразования
- •4.2. Война 1812г. На территории Беларуси
- •4.3. Социально-экономическое развитие Беларуси в первой половине XIX в.
- •4.4. Общественно-политическое движение в Беларуси в первой половине XIX в.
- •4.5. Культура Беларуси в первой половине XlX в.
- •5. Беларусь во второй половине XIX в.
- •5.1. Реформы 60 - 70-х гг.
- •5.2. Восстание 1863 г. В Беларуси
- •5.3. Социально-экономическое развитие Беларуси в 60 – 90-е гг. XIX в.
- •5.4. Общественно-политическое движение в 60 – 90-е гг. XIX в.
- •5.5. Формирование белорусской нации
- •5.6. Культура Беларуси в 60 – 90-е гг. XIX в.
- •1. Политическое и социально-экономическое развитие беларуси в начале хх в. (1900 – 1917 гг.).
- •1.2. Политические течения в начале хх в.
- •1.4. Политика и тактика царизма, общероссийских и национальных партий в период спада революции 1905 – 1907 гг.
- •1.5. Экономическое и политическое развитие Беларуси в 1907 – 1913 гг.
- •1.6. Культура Беларуси в начале XX в.
- •2. Беларусь в годы первой мировой войны и революционных
- •2.1. Беларусь в годы Первой мировой войны.
- •2.2. Белорусское национальное движение в начале Первой мировой войны.
- •2.3. Беларусь в период Февральской революции (февраль – октябрь 1917 г.)
- •2.4. Подъем белорусского национального движения после победы Февральской революции.
- •2.5. Установление Советской власти в Беларуси.
- •2.6. Борьба за национальное самоопределение в Беларуси в первые месяцы Советской власти. Провозглашение бнр.
- •2.7. Создание Белорусской Советской Социалистической Республики.
- •2.8. Беларусь в годы советско-польской войны 1919 – 1920 гг.
- •3. Беларусь в 20 – 30-е гг.
- •3.1. Национально-государственное строительство в бсср (1921 – 1927 гг.).
- •3.2. Экономика бсср в период нэПа.
- •3.3. Политика белорусизации.
- •3.4. Культура Беларуси в 20-е гг.
- •3.5. Индустриализация в бсср.
- •3.6. Коллективизация сельского хозяйства.
- •3.7. Установление тоталитаризма. Массовые репрессии.
- •3.8. Социально-экономическое положение Западной Беларуси.
- •3.9. Национально-освободительное движение в Западной Беларуси.
- •4. Бсср в годы второй мировой войны.
- •4.1. Начало Второй мировой войны. Воссоединение Западной Беларуси с бсср.
- •4.2. Беларусь в начальный период Великой Отечественной войны.
- •4.3. Оккупационный режим на территории Беларуси.
- •4.4. Антифашистская борьба белорусского народа.
- •4.5. Освобождение Беларуси от фашистских оккупантов.
- •5. Социально-экономическое, политическое и культурное развитие беларуси в 1946 – 1985 гг.
- •5.1. Беларусь на международной арене.
- •5.2. Восстановление и дальнейшее развитие народного хозяйства.
- •5.3. Политическая ситуация в первое послевоенное десятилетие.
- •5.4. Культура Беларуси в первое послевоенное десятилетие.
- •5.5. Развитие промышленности и сельского хозяйства бсср в середине 50-х –
- •5.6. Общественно-политическая и социальная жизнь в Беларуси во второй половине 50-х – первой половине 80-х гг.
- •5.7. Образование, наука и культура середины 50-х – середины 80-х гг.
- •6. Социально-экономическое и культурное развитие беларуси в середине 80-х – 90-х гг.
- •6.1. Политика перестройки.
- •6.2. Политические реформы и государственное строительство в республике.
- •6.3. Республика Беларусь в международном сообществе.
- •Часть 2
- •Контрольные тесты История Беларуси. Ч.1
- •12 Декабря 1812 г. Манифест «Забвение прошлого, всеобщее прощение» подписал
- •I Государственная Дума была созвана в
- •I Всебелорусский съезд Советов состоялся в
- •I Всероссийский съезд Советов, на котором был образован ссср, состоялся в
- •12 Декабря 1812 г. Манифест «Забвение прошлого, всеобщее прощение» подписал
- •Контрольные тесты
- •I Государственная Дума была созвана в
- •I Всебелорусский съезд Советов состоялся в
- •I Всероссийский съезд Советов, на котором был образован ссср, состоялся в
Тэма 2. Шляхі і метады будаўніцтва індустрыяльнага грамадства ў савецкай Беларусі
§1. Індустрыялізацыя, пераход да планавай эканомікі
§2. Калектывізацыя і яе асноўныя вынікі
§1. Паколькі эканоміка Савецкай Беларусі была неад’емнай часткай эканомікі СССР, то і індустрыялізацыя тут пачалася адначасова з іншымі рэгіёнамі і праходзіла (з невялікімі асаблівасцямі) па тых жа агульных прынцыпах.
Першым дакументам, у якім індустрыялізацыя пастаўлена ў шэраг бліжэйшых і бягучых задач, была рэзалюцыя ХIV з’езда УКП(б). Тут гаварылася: трэба “разгортваць нашу сацыялістычную прамысловасць на аснове павышанага тэхнічнага ўзроўню, аднак у строгай адпаведнасці як з ёмкасцю рынка, так і з фінансавымі магчымасцямі дзяржавы”.
“Новая апазіцыя” і Л.Троцкі настойвалі на павелічэнні падаткаабкладання сялян, наступленні на “заможныя элементы” на сяле, прапаноўвалі за кошт расшырэння вывазу зерня за мяжу атрымаць дадатковыя крыніцы зберажэнняў на індустрыялізацыю. Але супраць скачкоў выступала тады большасць эканамістаў, кіраўнікоў і савецкіх служачых. У канцы 1926 г. ХV партыйная канферэнцыя прыняла рэзалюцыю “Аб гаспадарчым становішчы краіны і задачах партыі”, дзе гаварылася, што канферэнцыя асуджае погляды апазіцыі аб неабходнасці правядзення індустрыялізацыі шляхам такога абкладання падаткамі вёскі і такой палітыкі цэн, якія непазбежна прывялі б да прыпынку развіцця сельскай гаспадаркі, скарацілі б крыніцы сыравіны для прамысловасці і рынак збыту яе прадукцыі, што непазбежна прывяло б да рэзкага падзення тэмпаў індустрыялізацыі.
Сутнасць індустрыялізацыі заключалася ў хуткім развіцці ўсіх галін вытворчасці пры першачарговым развіцці тых галін, якія прызваны забяспечыць сродкамі вытворчасці ўсе сферы народнай гаспадаркі, рушыць уперад яе развіццё на базе дасканалай тэхнікі. Сюды ўваходзяць энергетыка, металургія, машынабудаванне, паліўная і хімічная прамысловасць. Індустрыялізацыя намячалася для таго, каб ператварыць СССР з дзяржавы, якая прывозіць машыны і абсталяванне, ў краіну, што займаецца вытворчасцю машын і абсталявання, каб такім чынам СССР уяўляў сабой не дадатак, а самастойную эканамічную адзінку.
Нягледзячы на тое, што эканоміка Беларусі была арганічна звязана з іншымі рэспублікамі СССР, індустрыялізацыя тут мела свае асаблівасці, іншымі былі тэрміны і тэмпы. З 1926 г. і да канца І пяцігодкі тут асноўная ўвага надавалася развіццю лёгкай і харчовай прымысловасці. Гэта абумоўлена багаццем мясцовай сыравіны, склаўшыміся кадрамі, існуючымі традыцыямі. Будаванне і абсталяванне прадпрыемстваў гэтых галін патрабавала значна меншых затрат і выконвалася ў больш кароткія тэрміны. За 1925-1928 гг. на Беларусі пабудавана 150 прамысловых прадпрыемстваў, у асноўным тэкстыльнай, дрэваапрацоўчай і швейнай прамысловасці. Частка сродкаў выдзялялася на развіццё прамысловасці будматэрыялаў, лесаапрацоўкі, энергетычнай і машынабудаўнічай галіны.
У 1928 г. выпускам 200 свідравальных і 15 такарных станкоў завод “Энергія” (станкабудаўнічы завод імя Кастрычніцкай рэвалюцыі) паклаў пачатак станкабудаванню ў Беларусі. На патрэбы энергетыкі было выдаткавана 7,5 млн. рублёў, да пачатку І пяцігоддзя выпрацоўка электраэнергіі вырасла ў 1,7 раза.
У 1928 г. на Беларусі, як і ва ўсёй краіне, зроблены пераход ад гадавых планаў да пяцігадовых. Першы пяцігадовы план развіцця народнай гаспадаркі і культуры БССР быў зацверджаны ІХ з’ездам Саветаў рэспублікі ў маі 1929 г. Характэрнай асаблівасцю яго з’яўлялася збалансаванасць і выразнае абаснаванне мэт і задач пяцігодкі. У плане ўсебакова распрацаваны праблемы эфектыўнасці вытворчасці, з улікам суадносін спажывання і назапашвання, развіцця прамысловасці і сельскай гаспадаркі, вытворчасці сродкаў вытворчасці і вытворчасці прадметаў спажывання. Між іншым, у плане, распрацаваным на І пяцігодку развіцця БССР, былі захаваны ўсе асноўныя народнагаспадарчыя прапорцыі, не дапушчана парушэнняў раўнавагі.
Першыя два гады пяцігодкі далі добрыя вынікі. Прамысловасць рэспублікі ўпэўнена рухалася ўверх. У 1929-30 гг. прамысловай прадукцыі атрымана на 187 млн. рублёў больш, чым у 1927-28 гг. Карэнныя змены адбываліся ў рабочым класе рэспублікі: калі ў пачатку пяцігодкі на адно буйнае прамысловае прадпрыемства прыходзілася каля 250 рабочых, то праз два гады – ужо 870. Выкананы і планавыя заданні па аб’ёме прадукцыі.
За гады першай пяцігодкі па эканамічных паказчыках прамысловасць рэспублікі зрабіла вялікі крок наперад. Увайшлі ў строй 538 прадпрыемстваў, у іх ліку 78 буйных: у 1931 г. пачалі працаваць панчошна-трыкатажная фабрыка ў Віцебску, аршанскі ільнокамбінат. Створаны новыя галіны: паліўная, машынабудаўнічая, хімічная. У 1932 г. выпушчана 1500 металаапрацоўчых станкоў і больш за 13 тыс. розных сельска-гаспадарчых машын. Сваіх рэспубліканскіх эканамічных рэсурсаў для ажыццяўлення такой буйнамаштабнай праграмы індустрыялізацыі не хапала. Таму прыкладна палова (100 млн. рублёў без уліку чыгуначнага транспарту) была выдаткавана з саюзнага бюджэту.
Важным сацыяльным вынікам індустрыялізацыі з’явілася ліквідацыя беспрацоўя: у 1928 г. налічвалася 50 тыс. беспрацоўных. У пачатку 1931 г. разам з біржамі працы зніклі і беспрацоўныя. Удзельная вага рабочага класа за першую пяцігодку ў складзе насельніцтва павысілася з 11,3 да 20 %.
Другая пяцігодка (1933-1937 гг.) дала павелічэнне валавай прадукцыі ў 1,9 раза. На яе завяршэнні рэспубліка выпускала ўжо 2,2 % усёй валавай прадукцыі прамысловасці СССР, 1,2 % – металаапрацоўчых станкоў, 28,7 % – фанеры, каля 7 % – паперы, 16 % – ільновалакна. З мэтай паскарэння тэмпаў эканамічнага развіцця ў рэспубліцы развярнулася сацыялістычнае спаборніцтва і ўдарніцтва, якое набыло масавы характар. Усе формы спаборніцтва былі скіраваны на развіццё вытворчай актыўнасці і рост кваліфікацыі працоўных, укараненне эфектыўных прыёмаў і метадаў працы, новай больш дасканалай тэхнікі.
У гады другой пяцігодкі ў рэспубліцы ўведзены ў эксплуатацыю шэраг буйнейшых прадпрыемстваў: Гомельскі шклозавод, Магілёўскі трубаліцейны завод, Мінская ТЭЦ-2, Полацкая, Мозырская, Барысаўская, Слуцкая электрастанцыі. Усяго за пяцігодку пабудавана 1700 прадпрыемстваў, каля 100 прадпрыемстваў карэнным чынам рэканструявана.
Значныя перамены адбыліся за гэтыя гады і на Віцебшчыне. У канцы 30-х гадоў тут мелася 493 буйныя прадпрыемствы, на іх працавала 51,5 тыс. рабочых. У народнай гаспадарцы працавала каля 4 тыс. спецыялістаў з вышэйшай адукацыяй. Зрухі ў развіцці эканомікі Беларусі (у параўнанні з дарэвалюцыйнымі) сапраўды былі грандыёзныя.
Аднак у гэты перыяд усё больш і больш бярэ верх камандна-адміністратыўны стыль кіраўніцтва эканомікай. Такі стыль задавальняе Сталіна і яго групу (Куйбышаў, Молатаў, Андрэеў, Кагановіч, Кіраў, Мікаян). Іх погляды і дзейнасць тыпу: “выкананне планаў любым коштам” і эканамічная рамантыка накшталт таго, што “воля партыі вытварае дзіва” нанеслі вялікую шкоду працоўным усіх рэспублік. У 1928 г. з пераходам да сістэмы хлебанарыхтовак “надзвычайнымі”, г.зн. гвалтоўнымі метадамі пачаўся адказ ад НЭПа. А ў 1929-1932 гг. адбыўся поўны яе злом. Альтэрнатыўны шлях развіцця, за якім стаяла група Бухарына, заснаваны на строгім уліку аб’ектыўнай эканамічнай заканамернасці, быў закрыты. Эканамічныя стымулы і гасразліковыя метады ў сфарміраваных планах як першай, так і іншых пяцігодак, у час іх рэалізацыі знікалі. На практыцы, вядучымі станавіліся метады каманднай эканомікі. Лозунг “Пяцігодку – за чатыры гады”, а затым частая змена (ці гонка) паказчыкаў у бок павышэння, адмоўна адбіваліся на канчатковых выніках. Абвастрылася праблема назапашвання, фарміраваўся затратны механізм. Увага звярталася толькі на рост аб’ёмаў, на колькасныя паказчыкі, якасныя паказчыкі былі на другім плане. Такое гаспадаранне абапіралася на шырокае выкарыстанне экстэнсіўных фактараў: у вытворчасць уцягваліся ўсё новыя дадатковыя рэсурсы, матэрыяльныя і працоўныя. У Беларусі толькі за 1935 год каля 40 % прадукцыі атрымана за кошт прыцягвання новых рабочых рук. 2/3 новага папаўнення рабочага класа давала сяло. Многія з сялян не ўмелі яшчэ ні чытаць, ні пісаць. Усё гэта ўскладняла асвойванне новай тэхнікі і тэхналогіі і не садзейнічала павышэнню прадукцыйнасці працы.
Да пачатку 30-х гг. з цэнтральных органаў краіны рэгламентаваліся ўсе асноўныя паказчыкі работы рэспубліканскай прамысловасці. Невыкананне планаў рэспублікай наверсе атаясамлівалася з падкопамі “контррэвалюцыянераў, шкоднікаў... і іншых ворагаў народа”. Вінаватых у эканамічных праліках, што сядзелі “наверсе”, не бачылі, затое адразу знаходзілі іх на месцах. Органы НКУС рэспублікі па прыкладзе Масквы, дзе раскрылі да гэтага часу “Прампартыю” і “Шахцінскую справу”, выявілі шмат “ворагаў народа” на Беларусі. Так, яны “разаблачылі” групу “трацкісцкіх контррэвалюцыйных шкоднікаў” у Віцебскім чыгуначным дэпо, а таксама на фабрыцы “Сцяг індустрыялізацыі”. Мясцовыя кіруючыя кадры абвінаваціліся ў нацыянал-укланізме. Таму ўлічваць нацыянальныя спецыфічныя інтарэсы рэспублікі апошнія не маглі. Яны паддаліся бюракратызму цэнтра. Рабілі ўсё па ўказцы. Ініцыятыву асабліва не праяўлялі.
Па многіх натуральных паказчыках ў І пяцігодцы рэспубліка планаў не выканала. Напрыклад, намячалася давесці вытворчасць электраэнергіі да 260 млн кВт.г. – выпрацавана 177 млн. кВт.г. За першую пяцігодку прамысловасць не выпусціла запланаванай прадукцыі на суму 192,5 млн. рублёў.
Значнымі стратамі адзначана палітыка “вялікага скачка” і ў гады ІІ пяцігодкі: нявыкананы планы павелічэння валавай прадукцыі (на 3,8 раза), сярэднегадавы прырост прадукцыі знізіўся на 14 %.
Утрымлівала элементы банапартызму ў 30-х гг. і сацыяльная палітыка. У прымітыўнай форме як быццам бы прымаліся захады, каб змяніць становішча рабочага класа. Але гэта рабілася ў асноўным за кошт сяла. Пагэтаму ўваход у горад станавіўся імкненнем міліёнаў людзей. Індустрыялізацыя з яе магутнымі маштабамі і нізкай вытворчасцю працы патрабавала ўсё новых работнікаў. Расла роля жанчын у грамадскай вытворчасці.
Новай рысай у жыцці рэспублікі стала маральнае стымуляванне працы. Для людзей таго часу падзяка за працу – урадавыя ўзнагароды, ганаровыя і пахвальныя лісты, фота на дошцы гонару – мелі важную ролю. Паколькі раней нічога падобнага ў такіх памерах не было, людзі ганарыліся грамадскай увагай да іх працы. Палітыка бясплатнай адукацыі (у І пяцігодцы – пачатковае навучанне, у ІІ пяцігодцы – абавязковая 7-класная адукацыя), медыцынскага абслугоўвання, 7-гадзінны працоўны дзень, абавязковы (аплочваемы) адпачынак і г.д. – усё гэта, канешне, успрымалася ў масавай свядомасці як вынік індустрыялізацыі. Разам з тым вялікая колькасць людзей гэтых прывілеяў (водпускаў, пенсій) не мела. Больш за ўсё гэта тычыцца сялян.
Крайне невысокім заставаўся ўзровень матэрыяльнага дабрабыту. Асабліва цяжкімі былі гады І пяцігодкі. У 1929 г. уведзена картачная сістэма. Але яна распаўсюджвалася толькі на частку насельніцтва. У 1930 г. хлебныя карткі мела толькі чацвёртая частка насельніцтва. Яшчэ менш людзей мела картку на мяса, масла і іншыя каларыйныя харчовыя прадукты. Толькі з 1935 г. пачынаецца паступовае паляпшэнне: адмяняюцца карткі на хлеб, потым – на астатнія харчовыя і прамысловыя тавары. Да 1940 г. узровень жыцця вярнуўся да зыходняга 1928 года. Але расходы на харчаванне заставаліся высокімі.
§2. У сваіх прамовах і працах У.І.Ленін указвае, што пабудова сацыялізму несумяшчальна з захаваннем раздробленай сялянскай гаспадаркі. Патрабуецца пераход да буйной калектыўнай сацыялістычнай гаспадаркі, укараненне кааперацыі. Пачынаць, як ён піша, трэба з прасцейшых форм: збытавой, забеспячэння, крэдытнай і толькі затым наладжваць вытворчую кааперацыю. Да таго ж ніякага камандавання, сяляне павінны самі вызначыць для сябе найлепшы від гаспадарання.
Ужо ў першыя дні пасля кастрычніка 1917 г. у краіне ўтвараюцца ў асноўным калектыўныя гаспадаркі. У Беларусі ў пачатку 1919 г. налічвалася 286 калектыўных гаспадарак, у тым ліку – 175 камун, 36 арцелей, 75 таварыстваў. Кіраўнікі Наркамзема, відавочна, стаялі на ілюзорных пазіцыях: ім здавалася, што абагульненне дробных сялянскіх гаспадарак дасць магчымасць хутчэй уступіць у сацыялізм.
Селянін-працаўнік на гэтым этапе не падтрымліваў ідэі бальшавікоў па стварэнні калектыўных гаспадарак з-за іх палітыкі сацыялізацыі зямлі і абагульнення, хай і невялікіх, сродкаў вытворчасці. Гэта, на думку селяніна, пагражала яму стратай усяго таго, чым ён валодаў. Атрымаўшы зямлю, селянін жадаў рэалізаваць сябе як яе ўласнік. Пакуль ён не вычарпаў свой патэнцыял удасканалення аднаасобнай гаспадаркі, аб другіх формах ён думаць не жадаў. Па гэтай прычыне наспех скалочаныя камуны і арцелі пачалі распадацца.
Але было б неаб’ектыўна не адзначыць, што ў першыя гады НЭПа некаторыя мясцовыя органы дзяржаўнай улады і грамадскія арганізацыі Беларусі рабілі шчырыя захады, каб перавесці сялянскую гаспадарку на кааператыўны шлях. Значную дапамогу сялянам у набыцці сельскагаспадарчых машын, мінеральных угнаенняў, керасіну, іншых неабходных для іх прылад працы і быту аказваў утвораны ў 1921 г. саюз сельскагаспадарчых кааператываў. Ад гэтага меліся нядрэнныя вынікі: адбылося павелічэнне пасяўных плошчаў, узрос лік гаспадарак, якія набылі сучасную сельскагаспадарчую тэхніку, коней, кароў. Менавіта кааператыўны рух дапамог пераадолець голад і разруху, садзейнічаў аздараўленню фінансавай і грашовай сістэмы. У канцы 20-х гадоў сельскагаспадарчая вытворчасць у Беларусі займала сярод іншых галін вядучае месца. Яе прадукцыя ва ўсёй валавой прадукцыі рэспублікі ў 1928-1929 гг. складала 51%.
Аднак развіццё сельскай гаспадаркі на больш-менш абгрунтаванай і добраахвотнай кааператыўнай аснове было нетрывалым і нядоўгім. Пасля паездкі Сталіна (студзень 1928 г.) у Сібір ён разам са сваім акружэннем бярэ курс на адміністратыўныя меры па абагульненні сельскагаспадарчай вытворчасці. “Каб паставіць збожжанарыхтоўкі на больш-менш пасрэдную аснову... патрэбна, – піша Сталін, – разгортванне будаўніцтва калгасаў і саўгасаў”. Глыбокі сацыяльны паварот, на які патрабуецца, згодна з ленінскім указаннем, цэлая эпоха (ды і не ў такіх формах), у Сталіна ператварыўся ў аператыўную кампанію. Сталін цяпер лічыць магчымым ставіць тэрміны гэтага буйнога грамадскага пераўтварэння не прыблізныя, а выразныя і вельмі абмежаваныя: “...Трэба дабіцца таго, каб на працягу трох-чатырох год калгасы і саўгасы як здатчыкі хлеба змаглі даць дзяржаве хоць бы трэцюю частку патрэбнага хлеба”.
У Беларусі, як і паўсюдна, пачалося абагульненне пасяўных плошчаў і сялянскіх гаспадарак. У перыяд вясенняй пасяўной кампаніі 1929 г. было створана 357 калгасаў. Знайшліся кіраўнікі, якім хацелася выслужыцца. Напрыклад, сакратар ЦК КП(б)Б К.В.Гей у студзені 1930 г. патрабаваў завяршыць суцэльную калектывізацыю да 1931 г. Пад прэсам адміністрацыйнага ўціску Беларусь у сакавіку 1930 г. па тэмпах калектывізацыі пераўзышла ўсе рэгіёны. Тут з’ядналі 63 % сялянскіх гаспадарак. (Для параўнання: на Украіне – 58 %, Закаўказзі – 50 %). Абагульненне вялося ў прымітыўныя формы гаспадарання. У адным толькі Гарадоцкім раёне ў пачатку 1930 г. налічвалася 46 камун.
Ідзе раскулачванне: ужо да мая 1930 г. у Беларусі раскулачана 15,5 тыс. гаспадарак (прыкладна 2 %). Канфіскуецца маёмасць тых, хто не хоча добраахвотна ўступаць у калгас. Трагізм дапушчаных памылак хутка стаў настолькі відавочны, што патрабаваліся імклівыя меры па іх выпраўленні. У сродках масавай інфармацыі выйшаў артыкул Сталіна “Галавакружэнне ад поспеху” і прынятая ЦК пастанова “Аб скрыўленні партлініі ў калгасным руху”. У іх абвінаваціліся ў злоўжыванні мясцовыя органы ўлады. Пасля чаго пачаўся адток сялян з калгасаў. У чэрвені 1930 г. Беларусь з лідэраў перайшла ў адстаючыя: у абагуленых гаспадарках засталося толькі 12 працэнтаў сялян. Але і ў далейшым, як і раней, прымусова абагульняліся жылыя памяшканні, жывёла. Аплата працы ў калгасах вялася па астатачным прынцыпе (пасля выканання дзяржпаставак). У выніку чаго часцей за ўсё на аплату не заставалася нічога.
Вясной 1932 г. у Беларусі наглядаецца чарговы адток сялян з калгасаў. Толькі за 2-3 месяцы распалася больш за тысячу калгасаў. З іх выйшла 55 тыс. сялянскіх гаспадарак.
Каб стварыць калгас, улады прымалі пагражальна-рэпрэсіўныя метады. Асабліва ўзмацніліся рэпрэсіі супраць сялян у студзені 1933 г. праз палітаддзелы. За год сваёй працы палітаддзелы “разаблачылі” ў Беларусі 2700 “кулакоў-шкоднікаў”, знялі з работы за “варожую” дзейнасць 1544 работнікаў.
Вышукванне шкоднікаў і контррэвалюцыйных элементаў ажыццяўлялася і па партыйнай лініі. У канцы 1933 года ў выніку чысткі партыйных арганізацый з радоў партыі было выключана 6 тыс. камуністаў і 3,7 тыс. кандыдатаў (15,6 і 25,7 %). А вось праверка і абмен партыйных дакументаў, што праходзілі ў 1935-1936 гг., далі большыя “вынікі”. З радоў Кампартыі Беларусі была выключана палова ўсяго яе саставу. Даволі часта партыя вызвалялася ад тых, хто крытыкаваў “ваенна-камуністычную” сістэму, хто гаварыў аб неабходнасці прадастаўлення свабоды слова і стварэнні чалавеку ўмоў для нармальнага асабістага і грамадскага жыцця. Не было літасці і тым, хто ўслых казаў аб захаванні роднай мовы і культуры.
У канцы ІІ пяцігодкі калектывізацыя ў Беларусі завяршылася. Аднак і далей тут папулярнымі былі такія метады “выхавання”, як штрафы, выключэнне з членаў калгаса, высяленне з мясцовасці, парушэнне дэмакратычных норм у адносінах да тых, хто меў асабістае меркаванне. Пад моцным адміністрыцыйным уціскам ажыццяўлялася калектывізацыя і ў Заходняй Беларусі (пасля ўз’яднання). Ужо да мая 1940 г. тут утворана 430 калгасных гаспадарак, у чэрвені 1941 г. – 1115 калгасаў. У выніку адбылося скарачэнне пагалоўя буйной рагатай жывёлы больш чым на 6 %, свіней – на 26 %, авечак – на 10 %, коней – на 8,5 %.
Несумненна, што ў Беларусі было дастаткова высокаадукаваных людзей з ліку партыйных работнікаў, інтэлігенцыі, гаспадарнікаў. Супраць валюнтарысцкіх, сілавых метадаў выступілі сакратар ЦК КП(б)Б В.Г.Кнорын, наркам земляробства Прышчэпаў, Лабаноўскі, Жылуновіч і інш. Але дэмакратычны шлях уздзеяння на выбар прымаемых рашэнняў тады ўжо быў зачынены. Супраціўленне курсу Сталіна ў той час станавілася важным аргументам для абвінавачванняў не згодных з гэтым курсам людзей у варожых дзеяннях. Так, галоўнае абвінавачванне Прышчэпава і яго прыхільнікаў зводзілася да насаджэння хутарызацыі ці ўтварэння кулацкіх гаспадарак у Беларусі. Такое абвінавачванне негрунтоўна ўжо толькі таму, што хутары не былі новым гаспадарчым утварэннем у нашым краі. Яшчэ ў час сталыпінскай аграрнай рэформы тут было створана 55-60 тыс. хутароў і отрубаў. Таму, зыходзячы з сітуацыі, што мелася, пленумы ЦК КП(б)Б (верасень 1924 г. і красавік 1925 г.) рэкамендавалі дазволіць свабоду выбару сялянамі форм землеўладання. З улікам гэтых патрабаванняў Наркамзем БССР распрацаваў перспектыўны план развіцця сельскай і лясной гаспадаркі БССР на 1925/26 – 1929/30 гг., у якім прадугледжваў далейшае стварэнне хутароў і дробных пасёлкаў.
Тут мы маем якраз выключэнне з правіл таго часу, калі партыйны камітэт самага высокага ўзроўню займаў самастойную пазіцыю, без уліку ўказанняў ЦК УКП(б) і нават уразрэз яго лініі. Адпаведна з планам Наркамзема (аб праве выбару форм) на хутары і ў дробныя пасёлкі за 1924-1929 гг. пераселена амаль 130 тыс. сялянскіх гаспадарак. Аб тым, што гэта была не ўласная толькі думка і дзеянні Прышчэпава, кажа і тое, што на гэтыя мэты было дадзена з дзяржаўнай кішэні 4,8 млн. рублёў, а таксама прыкладна 6 млн. рублёў крэдыту.
Такім чынам, у 20-30-я гады ў Савецкім Саюзе, у тым ліку ў Беларускай ССР, ажыццяўлялася палітыка сацыялістычнай індустрыялізацыі. Гэта палітыка прадугледжвала развіццё ўсіх галін вытворчасці, але ў першую чаргу тых, якія забяспечвалі навукова-тэхнічны прагрэс. Яе ажыццяўленне дазволіла ператварыць аграрную дзяржаву ў індустрыяльна-аграрную, здольную наладзіць вытворчасць складанага тэхнічнага абсталявання, забяспечыць тэхніка-эканамічную самастойнасць. Аднак пры правядзенні індустрыялізацыі ў кіраўніцтве эканомікай пераважнае месца займае камандны стыль гаспадарання. Кіраванне ў асноўным абапіралася на шырокае выкарыстанне экстэнсіўных фактараў.
У 20-30-х гадах у краіне ажыццяўлялася палітыка калектывізацыі сельскай гаспадаркі, якая была скіравана на стварэнне буйнай сельскагаспадарчай вытворчасці, яе механізацыі, выкарыстанне тэхнікі, сучасных тэхналогій, дасягненняў навукі. Аднак недастатковы ўлік эканамічных законаў, фінансавых магчымасцей дзяржавы, канфрантацыі з сялянствам, адказ кіраўніцтва дзяржавы прадставіць гаспадарам добраахвотнасць у выбары форм пры вытворчасці сельскагаспадарчай прадукцыі, парушэнне прынцыпаў суадносін грамадскіх і асабістых інтарэсаў абумовіла тое, што калгасы і саўгасы знаходзіліся ў даволі цяжкім становішч.