Тэма 3. Культурнае і духоўнае жыцце ў бсср

§1. Стан развіцця адукацыі і навукі

§2. Грамадска-палітычнае жыццё

§3. Палітыка беларусізацыі

§1. У комплексе праблем будаўніцтва сацыялізму важнае месца займала ліквідацыя непісьменнасці і малапісьменнасці дарослага насельніцтва. Гэта была адначасова і палітычная задача, бо непісьменны чалавек стаіць па-за палітыкай. У канцы 1920 года 52,6% насельніцтва ва ўзросце ад 9 да 49 гадоў з’яўлялася непісьменным. Для ліквідацыі непісьменнасці ў гарадах і вёсках Беларусі створаны школы і пункты. На пачатак 1921 года выдадзена 60 тысяч буквароў “Долой неграмотность”. На кожны павет прыпадала каля 7 тыс. буквароў і 240 разразных азбук. Гарадскія, сельскія Саветы, камсамольскія арганізацыі стварылі групы садзейнічання ліквідацыі непісьменнасці. У 1930 годзе навучаннем было ахоплена каля 300 тысяч чалавек, з іх 277,8 тыс. чалавек у сельскай мясцовасці. З 1926 да 1932 г. пункты па ліквідацыі непісьменнасці і школы пісьменнасці закончылі больш за 800 тыс. чалавек.

Індустрыалізацыя краіны і калектывізацыя сельскай гаспадаркі патрабавалі значнага паляпшэння агульнаадукацыйнай і культурна-тэхнічнай падрыхтоўкі насельніцтва. На першы план у пачатку 30-х гадоў выходзіць праблема ліквідацыі малапісьменнасці працоўных. 4 ліпеня 1932 года Урад рэспублікі зацвердзіў сістэму навучання дарослых. Яе пачатковым звяном сталі ўводныя курсы ў вытворчасці (60-80 акадэмічных гадзін), якія знаёмілі рабочых з тэхніка-эканамічнай і грамадска-палітычнай дзейнасцю прадпрыемства. Уведзены таксама пачатковыя політэхнічныя вытворчыя школы для рабочых і членаў іх сямей (тэрмін навучання 1,5 гады), якія будаваліся на базе ліквідацыйных пунктаў і забяспечвалі падрыхтоўку кадраў па розных прафесіях і іх перакваліфікацыю.

З 1934/35 навучальнага года ўстанаўлівалася адзіная пачатковая вячэрняя школа з трохгадовым тэрмінам навучэння. Яе асаблівасцю было тое, што агульнаадукацыйная падрыхтоўка навучэнцаў сумяшчалася з тэхнічнай або з агразаалагічнай вучобай.

Такія захады дзяржавы давалі добрыя вынікі: у 1939 годзе масавая непісьменнасць была ліквідавана. Пісьменнасць насельніцтва рэспублікі ва ўзросце 9 гадоў і старэй павялічылася з 53,1% у 1926 годзе да 78,9% у 1938 годзе.

Адной з цэнтральных задач нацыянальна-культурнага будаўніцтва ў 20-30-я гады з’яўляецца ўвядзенне ўсеагульнага абавязковага навучання. Падрыхтоўчы этап да гэтага пачаўся ў кастрычніку 1923 года, у красавіку 1926 года пастанова ЦВК і СНК БССР “Аб увядзенні ўсеагульнага абавязковага навучання” паставіла задачу закончыць ажыццяўленне ў рэспубліцы ўсеагульнага навучання дзяцей 8-11-гадовага ўзросту не пазней, чым у 1934/35 навучальным годзе. Як сведчуць лічбы, ужо у 1931/32 навучальным годзе ў БССР гэта задача была выканана. Працягваецца паступовае ўвядзенне ўсенавучання на базе сямігадовай школы. З другой паловы 1932 г. пачалося поўнае ажыццяўленне ўсеагульнага абавязковага навучання за курс сямігадовай школы. Як і ў папярэднія гады, у гэтай працы актыўна ўдзельнічалі калектывы прамысловых прадпрыемстваў, калгасаў і саўгасаў, педагагічныя калектывы, прафесійныя і камсамольскія арганізацыі. У 1937/38 навучальным годзе кантынгент вучняў няпоўнай сярэдняй і сярэдняй школы вырас да 278454 чалавек. У 1931 годзе ставіцца задача забеспячэння ўсеагульнага сярэдняга навучання ў горадзе і завяршэння арганізацыі ў весцы і ва ўсіх нацыянальных рэспубліках усеагульнага сямігадовага навучання.

У Беларусі пасля Кастрычніцкай рэвалюцыі вышэйшых навучальных устаноў не было, іх прыйшлося ствараць нанова. У 1918-1919 гг. настаўніцкія інстытуты, якія дзейнічалі ў Віцебску, Магілеве і Мінску, былі пераўтвораны ў вышэйшыя навучальныя ўстановы – педагагічныя інстытуты, затым да 1921 г. яны рэарганізаваны ў інстытуты народнай адукацыі. У канцы 1921 г. закрыт Мінскі інстытут народнай адукацыі, а ў 1923-24 гг. – Віцебскі і Магілёўскі, іх студэнты пераведзены на педагагічны факультэт Беларускага дзяржаўнага універсітэта

У 1919 г. пачаў работу Горы-Горыцкі земляробчы інстытут, у 1920 г. – Беларускі політэхнічны (у 1922 г. пераўтвораны ў інстытут сельскай і лясной гаспадаркі). У 1925 г. адбылося зліццё вышэй названых інстытутаў, на іх базе ўтворана Беларуская дзяржаўная акадэмія сельскай гаспадаркі. Пасля вялікай падрыхтоўчай работы 30 кастрычніка 1921 г. адбылося афіцыйнае адкрыццё Беларускага дзяржаўнага універсітэта, у 1924 г. – Віцебскага ветэрынарнага інстытута, у 1937 г. – Інстытута фізічнай культуры.

Такім чынам, у Беларусі склалася сістэма вышэйшай адукацыі: у 1925 г. тут працавалі 4 ВНУ, у іх налічвалася 4342 студэнты і 436 выкладчыкаў; у 1932 г. у сістэме вышэйшай школы налічвалася 31 установа з 10574 студэнтамі і 1388 выкладчыкамі.

Атрымала развіццё сярэдняя спецыяльная адукацыя. Усяго ў рэспубліцы да 1931 года было ўтворана 102 тэхнікумы, у якіх налічвалася 36,6 тыс. навучэнцаў.

Кадры масавых прафесій у 20-30-я гг. рыхтавалі школы фабрычна-завадскога навучання і сельскагаспадарчыя школы.

20-я гады сталі часам нараджэння беларускай савецкай навукі. 30 студзеня 1922 г. на базе навукова-тэрміналагічнай камісіі заснаваны Інстытут беларускай культуры (Інбелкульт), які ў пачатку 1929 г. рэарганізаваны ў Беларускую акадэмію навук (з 1936 г. – АН БССР). Вучоныя акадэміі плённа займаліся даследваннямі ў галіне фізіялогіі, геалогіі, хіміі. На Віцебшчыне ў другой палове 30-х гадоў працавала 5 вышэйшых навучальных устаноў, у іх налічвалася 2500 студэнтаў; 30 сярэдніх спецыяльных навучальных устаноў, дзе навучалася каля 7 тыс. навучэнцаў і 1757 школ з больш чым 239 тыс. вучняў.

Поспехі ў адукацыі, навуцы, падрыхтоўцы кадраў масавых прафесій, што мелі ў гэтыя гады закладвалі асновы для далейшага паспяховага развіцця рэспублікі.

§2. Афіцыйна аснову грамадска-палітычнай сістэмы ў краіне складалі Саветы. Заканадаўча гэта было замацавана Канстытуцыямі СССР і БССР. Кіруючая роля ў будаўніцтве сацыялізму адводзілася палітычнай арганізацыі – КПСС. Уваходзілі ў палітычную сістэму прафсаюзы, камсамол, іншыя грамадскія арганізацыі. Для забеспячэння ўстойлівасці палітычнага рэжыму перад імі стаяла адзіная задача – выхаванне мас у духу камуністычнай ідэалогіі.

Адбылося так, што да сярэдзіны 1920-х гадоў у СССР склалася аднапартыйная сістэма. Ужо ў Канстытуцыі 1927 г. была замацавана манаполія партыі камуністаў. Усе дзяржаўныя і гаспадарчыя органы павінны былі выконваць дырэктывы і пастановы КП(б)Б.

Партыя прыняла на сябе адказнасць за ўсё, што адбывалася ў краіне. Яна заявіла аб поўнай рашучасці знаходзіцца ў авангардзе, утрымліваць уладу.

Час ад часу ў кіраўнічых радах партыі адбывалася ўнутрыпартыйная барацьба па пытаннях сацыялістычнага будаўніцтва.

Але да сярэдзіны 30-х гадоў грамадска-палітычнае жыццё адпавядала ідэйным поглядам Сталіна, склаўся палітычны рэжым яго асабістай улады: функцыі дзяржаўных інстытутаў і грамадскіх арганізацый Беларусі (як і па ўсёй краіне) заключаюцца ў выкананні распараджэнняў цэнтральных інстанцый. Саветы, прафсаюзы хоць і пашыраюць свой актыў, але істотнага ўплыву на падзеі не маюць.

У 1937 г. прымаецца Канстытуцыя БССР, у ёй абвяшчаецца адмена палітычных абмежаванняў сацыяльнага плана. Усе грамадзяне, незалежна ад сацыяльнага паходжання і становішча, атрымлівалі палітычныя правы, у тым ліку выбіраць і быць выбранымі. Шматступеньчатыя, няроўныя, адкрытыя выбары замяняліся прамым, роўным, тайным галасаваннем.

Новаўвядзенні выклікалі сапраўдны палітычны і працоўны ўздым. Аднак да сапраўднай дэмакратыі справы не даходзілі: кандыдаты ў дэпутаты падбіраліся загадзя, іх склад заўсёды планаваўся і кантраляваўся, вылучэнне двух ці больш кандыдатаў на адно месца не прадугледжвалася. Больш таго, Сталін у гэты час вылучыў лозунг аб тым, што па меры будаўніцтва сацыялізму класавая барацьба будзе абвастрацца. Пад прыкрыццём гэтай формулы адбываліся грубыя парушэнні сацыялістычнай законнасці, масавыя рэпрэсіі незгаворлівых апанентаў. Яшчэ раней сфабрыкавана паклёпніцкая кампанія аб заканспіраванай контррэвалюцыйнай арганізацыі СВБ (Саюз вызвалення Беларусі). У канцы 1929 – пачатку 1930 г. у БССР пракацілася хваля арыштаў асоб, якія быццам бы арганізавалі СВБ. У другой палове 1930 г. былі арыштаваны Прышчэпаў, Баліцкі, Адамовіч, Ільючонак. Пачаўся вялікі ўціск і абвінавачванні супраць У.Ігнатоўскага.

Акрамя тых “мер”, што ўжо называліся ў 1933, 1935-1936 гг., прымаліся захады па знішчэнні вальнадумцаў. У 1937 г. у ход была пушчана версія аб тым, што на Беларусі дзейнічае разгалінаванае антысавецкае падполле, нацыянал-фашысцкая арганізацыя на чале з кіраўніцтвам рэспублікі: сакратаром ЦК КП(б)Б Гікала М.Ф., старшынёй СНК БССР Галадзедам М.М., старшынёй ЦВК БССР Чарвяковым А.Г. “Ворагі народа” былі выяўлены ў іншых цэнтральных і абласных арганізацыях. Склалася атмасфера ідэалагічнага ўціску, падазронасці, даносаў. Спыніліся рэпрэсіі толькі пасля смерці Сталіна. З 1954 года вялася рэабілітацыя ахвяр палітычных рэпрэсій.