Глава 3. Вялікае княства Літоўскае, Рускае і Жамойцкае (другая чвэрць хііі – першая палова хvі ст.): ад сярэднявечча да новага часу

Тэма 1. Сацыяльна-эканамічныя і палітычныя перадумовы фарміравання Вялікага княства Літоўскага

§1. Утварэнне Вялікага княства Літоўскага

§2. Унія Літоўска-Беларускай дзяржавы з Польшчаю (1386 г.). Барацьба з Тэўтонскім ордэнам

§3. Арганізацыя дзяржаўнага кіравання

§1. Працэс утварэння Вялікага княства Літоўскага ў сучаснай навуцы з’яўляецца дыскусійным пытаннем. Традыцыйна ў гістарычных працах і падручніках сцвярджалася, што ў часы аслаблення Русі і заваявання яе большай часткі мангола-татарамі, ва ўмовах барацьбы з крыжацкай агрэсіяй літоўскі князь Міндоўг змог аб’яднаць літоўскія землі, стварыць моцную дзяржаву і далучыць да яе шляхам заваёў ці дагавораў беларускія землі.

Процілеглую канцэпцыю абгрунтаваў даследчык старажытнай Беларусі М.І. Ермаловіч. На падставе летапісных крыніц М. Ермаловіч даказвае, што ніякай заваёвы Літвой беларускіх зямель не было. Не Літва заваявала Навагрудак, а, насупраць, Навагрудак падпарадкаваў сабе суседнюю Літву. У Навагрудку склалася ядро Вялікага княства Літоўскага, пасля чаго адсюль заваёўваюцца іншыя літоўскія, балцкія землі – Нальшчаны, Дзяволтва, падпарадкоўваюцца Полацк і іншыя мясцовасці.

Такім чынам, Вялікае княства Літоўскае складваецца перш за ўсё як беларуская дзяржава, Літва па сутнасці – правінцыя Беларусі. У 1323 г. сталіца пераходзіць у Вільню. Аднак перамена сталіцы не азначае перамены характару дзяржавы. Вялікае княства Літоўскае было поліэтнічнай дзяржавай, але перш за ўсё – беларускай, дзе пануе беларуская мова, беларуская культура, беларуская юрыспрудэнцыя.

У дыскусіі па праблемах утварэння Вялікага княства Літоўскага апошняя кропка яшчэ не пастаўлена. Навукоўцы Беларусі, Літвы, іншых краін імкнуцца прыйсці да згоды ў гэтым пытанні. Так, удзельнікі круглага стала, які адбыўся ў Мінску ў 1992 г. па тэме “Беларусь у Вялікім княстве Літоўскім”, адзначалі, што ў першай палове ХІІІ ст. у верхнім Панямонні ўзнікла Беларуска-Літоўская дзяржава з цэнтрам у Новагародку, якая стала ядром магутнай еўрапейскай дзяржавы – Вялікага княства Літоўскага, Рускага, Жамойцкага. Да сярэдзіны ХV ст. дзяржава афіцыйна называлася Вялікім княствам Літоўскім і Рускім, а пазней – Вялікім княствам Літоўскім, Рускім, Жамойцкім і іншых зямель.

У Вялікім княстве назва “Літва” тады адносілася да тэрыторыі верхняга і сярэдняга Панямоння, а пад “Руссю” разумелася верхняе Падзвінне і Падняпроўе. Сучасныя заходнія этнічна-літоўскія землі (Жмудзь) былі канчаткова далучаны да Вялікага княства ў першай палове ХV ст. У склад Вялікага княства Літоўскага з другой паловы ХІV ст. да канца 60-х гг. ХVІ ст. уваходзіла частка ўкраінскіх зямель (Валынь, Падолле, Кіеўшчына). Усе народы, якія прымалі ўдзел у палітычным, эканамічным і культурным жыцці Вялікага княства, а найперш беларускі і літоўскі, з’яўляюцца гістарычнымі пераемнікамі гэтай дзяржавы. Было вырашана вызначыць супольнае дзяржаўнае ўтварэнне як Беларуска-Літоўскую, або, што раўназначна, Літоўска-Беларускую дзяржаву, улічваючы пры гэтым важкі ўклад, які ўносіў і ўкраінскі народ у яе палітычнае і культурнае развіццё.

Першай сталіцай Вялікага княства Літоўскага быў Новагародак. Як сведчаць археалагічныя даследаванні, у ХІІ – ХІІІ стст. Новагародская зямля дасягнула значнага эканамічнага і культурнага развіцця, а сам Новагародак стаў багатым горадам і моцнай крэпасцю. Землі вакол яго былі даволі ўрадлівымі і давалі добрыя ўраджаі. У самім горадзе вядучай галіной рамяства была апрацоўка каляровых і каштоўных металаў. Ювеліры станавіліся заможнымі гараджанамі. Развіваліся і іншыя рамёствы: ганчарнае, кастарэзнае, выплаўка і апрацоўка жалеза. Горад меў шырокія знешнія сувязі, вёў гандаль з Полацкам, паўднёварускімі гарадамі, Прыбалтыкай, Польшчай, Візантыяй, Блізкім Усходам.

На падставе высокага развіцця земляробства, рамёстваў і гандлю багацелі мясцовыя феадалы. Новагародская зямля мела даволі развітыя феадальныя адносіны, значную маёмасную дыферэнцыяцыю, перажывала эканамічны ўздым. Яе князі і феадалы былі зацікаўлены ў пашырэнні тэрыторыі княства. У гэтыя ж часы па шэрагу прычын страчвае сваё былое значэнне гандлёвы шлях “з варагаў у грэкі” і слабеюць тыя моцныя гарады і княствы, якія на ім разбагацелі і ўмацаваліся. Дзяржаваўтваральная ініцыятыва на беларускіх землях стала пераходзіць ад Полацка да Новагародка. Паступова вакол апошняга пачынае фарміравацца новая дзяржава – Вялікае княства Літоўскае, Рускае і Жамойцкае.

Ролю Новагародчыны ў гістарычным працэсе стварэння новай дзяржавы вызначала і тое, што ў перыяд нашэсця на ўсходніх славян манголаў і крыжакоў беларускае Панямонне было адносна бяспечнай тэрыторыяй. Дарэчы, тут ратаваліся ад заваёўнікаў і шматлікія бежанцы, што ўзмацняла прадукцыйныя сілы Новагародскай зямлі.

Першым вялікім князем літоўскім быў Міндоўг. Сам гэты факт пярэчыць тэорыі літоўскага заваявання беларускіх зямель. Да паловы ХІІІ ст. Літва і наогул балты яшчэ не былі палітычна аб’яднаныя, яны карысталіся племяннымі назвамі: прусы, яцвягі, голядзь, жмудзь, аўкштота і інш. Іх тэрыторыі былі слаба заселены, насельніцтва займалася ў асноўным паляваннем, жывёлагадоўляй, зрэдку прымітыўным земляробствам. Да ХІV ст. балты заставаліся язычнікамі. Беларусь, безумоўна, была на больш высокім узроўні эканамічнага і палітычнага развіцця: мела высокі ўзровень ворыўнага земляробства і рамяства, насельніцтва было хрысціянскім, мела пісьменнасць.

Усё гэта рабіла невыпадковым утварэнне сталіцы новай дзяржавы ў славянскім Новагародку. М.Ермаловіч лічыць, што Міндоўг быў запрошаны ў 1246 г. у Новагародак на княжанне ў якасці ваеннага наёмніка, каб заваяваць Літву і далучыць яе да Новагародскага княства (у свой час Рурык быў запрошаны ў Кіеў, Рагвалод – у Полацк (дарэчы, абодва скандынавы)). Невыпадкова, згадвае Ермаловіч, у летапісе кажацца: “Міндоўг зане Літву”, а не “Міндоўг зане Новагародак”. У Новагародку Міндоўг прыняў праваслаўе, што таксама можа быць сведчаннем намеру Міндоўга стаць князем праваслаўнай дзяржавы.

Характэрна, што Полацкая і Віцебская землі ў 60-я гг. ХІІІ ст. мірна далучаюцца да Вялікага княства Літоўскага, захоўваюць у яго межах значную аўтаномію. У той жа час літоўскія феадалы супраціўляюцца ўтварэнню Вялікага княства, Міндоўг і яго сын Войшалк вынішчаюць іх значную частку.

Літоўскія князі Лютавар, Віцень, Гедымін далучылі да дзяржавы Турава-Пінскае і Чарнігаўскае княствы. Менавіта пры Гедыміне (княжыў у 1316–1341 гг.) завяршылася аб’яднанне тэрыторыі Беларусі ў складзе Вялікага княства Літоўскага. Славяне ў гэтай дзяржаве складалі ¾ насельніцтва (а пазней і 90 %), на беларускай мове вялося дзяржаўнае справаводства, іх рэлігія – праваслаўе – стала афіцыйнай.

Такім чынам, можна зрабіць выснову, што пасля заняпаду Кіеўскай Русі на тэрыторыі ўсходняга славянства пачынае фарміравацца Беларуска-Літоўская дзяржава, якая адыграла рашаючую ролю ў фарміраванні беларусаў. У той час, як мангола-татарскае нашэсце замарудзіла працэс палітычнага аб’яднання ўсходнярускіх і паўднёварускіх (украінскіх) зямель, падарвала іх прадукцыйныя сілы, беларускія землі гэтага пазбеглі. Іх прадукцыйныя сілы ў выніку прытоку новага насельніцтва, якое ратавалася ад захопнікаў, яшчэ больш узраслі, аб’яднанне паскорылася пад пагрозай нашэсця татараў і крыжакоў. Такім чынам, фарміраванне тэрыторыі Беларусі і ўтварэнне беларускай народнасці пайшлі хутчэй, чым у іншых усходнеславянскіх землях. Культурныя цэнтры на Беларусі не былі разбураны, на іх развіццё аказалі ўплыў балцкая культура і культура Заходняй Еўропы, што спрыяла дасягненню ёю высокага ўзроўню.

Сын Гедыміна Вялікі князь Альгерд (княжыў у 1341–1377 гг.) значна пашырыў уладанні княства. У 1362 г. у бітве на Сініх Водах Альгерд перамог татар і вызваліў ад іх улады ўкраінскія землі, далучыўшы да Вялікага княства. Гэта бітва была больш выніковая, чым вядомая Кулікоўская ў 1380 г., пасля якой улада Арды працягвалася над усходне-славянскімі землямі яшчэ 100 гадоў. Да Вялікага княства Літоўскага былі далучаны Кіеўшчына, Валынь, Падолле.

Альгерд усё ж правёў тры паходы на Маскву і пашырыў свае ўладанні да Мажайска і Каломны. Дзяржава Альгерда на поўначы даходзіла да Балтыйскага мора, на поўдні – да Чорнага, на захадзе займала частку тэрыторыі сучаснай Польшчы, на ўсходзе даходзіла амаль да Масквы, межавала з Ардой. Балцкія (сучасныя літоўскія) тэрыторыі складалі ў гэтай дзяржаве толькі 1/12 частку, а насельніцтва – прыкладна 10 %.

На ўсходзе ў гэты час узвышацца Маскоўскае княства, пачынаецца працяглае саперніцтва паміж Руссю Літоўскай і Руссю Маскоўскай за лідэрства ў збіранні ўсходнеславянскіх зямель, якое праз чатыры стагоддзі барацьбы завяршылася іх далучэннем да Расійскай імперыі.

§2. Рост агрэсіўнасці Тэўтонскага Ордэна (крыжацкай дзяржавы на ўзбярэжжы Балтыйскага мора) супраць Польшчы і Літвы, нарастанне пагрозы з боку Масквы прымусілі сына Альгерда Ягайлу заключыць Крэўскую унію з Польшчай. На з’ездзе ў Ваўкавыску ў 1386 г. былі ўхваляваны наступныя ўмовы злучэння Польшчы і Літоўска-Беларускай дзяржавы.

Кароль і вялікі князь у злучаных дзяржавах павінен быць адзін. Спачатку гэтай асобай з’яўляецца Ягайла, потым – просты патомак яго і Ядвігі. Надворныя зносіны ў справах, якія датычацца абедзвюх дзяржаў, а таксама абарона тэрыторыі, робяцца супольна. Хатняе кіраванне ў кожнай дзяржаве асобнае: асобныя войскі, асобны скарб і асобныя ўрады. Ягайла і яго 4 браты абавязаны былі прыняць каталіцтва і шырыць яго паміж літвінамі. Беларускаму насельніцтву пакінута была свабода належаць да ўсходнехрысціянскай веры. Так адбылася І унія.

Юрыдычна Літоўска-Беларускія землі паводле уніі 1386 г. на вечныя часы прылучыліся да Кароны Польскай. Прыпынялася незалежнае існаванне Вялікага княства Літоўскага, і яно рабілася адным з Польшчай палітычным дзяржаўным арганізмам. Але на самой справе жыццё Літоўска-Беларускай дзяржавы пасля уніі мала чым змянілася. Самастойнасць Беларуска-Літоўскай дзяржавы фактычна засталася. Нягледзячы на ўмовы уніі, Літва і Беларусь маюць сваіх асобных гаспадароў. Напрыклад, з 1392 г. па 1430 г. вялікім князем літоўскім быў абраны Вітаўт. Ён кіраваў асобна ад Ягайлы, без яго згоды не мог быць абраны і польскі кароль. І ў далейшыя часы Літва і Беларусь маюць сваіх князёў. І хоць акты па забеспячэнні уніі пішуцца даволі часта, але, як бачна, яны не мелі моцы ў жыцці.

Саюз Польшчы і Літвы дазволіў нанесці сакрушальнае паражэнне Тэўтонскаму Ордэну.

Да гэтага на працягу многіх стагоддзяў германскія плямёны імкнуліся на Усход, выціскаючы з асвоеных месцаў заходніх балцкіх славян, у тым ліку палякаў і літвінаў. І гэта нараджае пратэст у апошніх. Некалькі разоў Полацкае княства і Літоўская дзяржава паасобку дамагаліся перамог над крыжакамі.

У часы праўлення Альгерда і Кейстута барацьба з крыжакамі ішла без перапынку. Да другой паловы ХІV ст. Тэўтонскі Ордэн дасягнуў найбольшай моцы і разам з Лівонскім уяўляў вельмі сур’ёзную пагрозу Вялікаму княству Літоўскаму. Яскравы прыклад: з 1340 г. па 1410 г. крыжаносцы зрабілі прыкладна 100 ваенных паходаў на Літву. У асобныя перыяды князі Вялікага княства Літоўскага выкарыстоўвалі сілу крыжакоў для дасягнення асабістых інтарэсаў. Так рабілі, напрыклад, той жа Кейстут і Ягайла, калі дамагаліся вялікакняжацкай пасады. Немцы замест вялікіх паходаў здзяйснялі дробныя, але затое частыя паходы на землі Вялікага княства Літоўскага. Кожны дзень, кожную гадзіну павінны былі літвіны быць пад страхам, чакаць неспадзяванага ворага.

15 ліпеня 1410 г. на вузкім полі каля вёскі Грунвальд сышліся на бітву аб’яднаныя войскі Вялікага княства Літоўскага і Польскага каралеўства з крыжацкім войскам. Гэтая бітва ўвайшла ў гісторыю як вялікая. Вялікая таму, што ніводная з бітваў сярэднявечча не збірала такой колькасці воінаў – некалькі дзесяткаў тысяч, і таму, што яна прадвызначыла далейшае развіццё многіх еўрапейскіх народаў і стала фіналам страшнага, больш чым двухсотгадовага супрацьстаяння дзвюх магутных сіл – славян і крыжацкіх заваёўнікаў. У бітве ўдзельнічалі беларускія, польскія, балцка-літоўскія, украінскія, рускія, чэшскія атрады і татарская конніца.

На Грунвальдскім полі войскі ВКЛ складаліся з 40 харугваў (харугва – баявы атрад, у якім налічвалася ад 60 да 600 коп’яў), сярод якіх значыліся Гарадзенская, Лідская, Полацкая, Віцебская, Наваградская, Берасцейская, Пінская, палкі Аршанскі, Слуцкі, Магілёўскі, воіны з Нясвіжа, Кобрына і іншых месцаў. Кожны беларускі горад, мястэчка выправілі на гэту бітву сваіх прадстаўнікоў.

Як бачна, у польска-вялікакняскім войску пераважалі славяне (палякі, беларусы, украінцы, чэхі ў саюзе з літоўцамі). Сілы бакоў былі прыкладна роўныя. Пачаўся бой атакай конніцы ВКЛ, якая панесла значныя страты, трапіўшы ў “воўчыя ямы”, накапаныя крыжакамі. Потым сышліся ў бітве левы фланг саюзнага войска, які займалі харугвы Вялікага княства, і жалезная рыцарская лавіна. “Нага наступала на нагу, даспехі ўдараліся аб даспехі, і дзіды накіроўваліся ў твары ворагаў... Стаяў страшны грукат, людзі біліся, коні давілі людзей”. Сеча з пераменным поспехам цягнулася шэсць гадзін. У магістра ордэна Ульрых фон Юнгінгена ў падмацаванні знаходзілася яшчэ 16 харугваў (прыкладна трэць крыжацкага войска), і калі ён адчуў, што сілы саюзнікаў канчаюцца, стаў на чале свайго войска і пайшоў на разгром праціўніка. Але пралічыўся, бо польскі кароль Ягайла і вялікі князь ВКЛ Вітаўт мелі некранутыя рэзервы. У гэтай апошняй, рашаючай сутычцы, войска ордэна было раздаўлена. Удар для тэўтонаў быў настолькі ашаламляльны, што землі ўсходніх славян пасля гэтага пяць стагоддзяў не ведалі германскай агрэсіі. Перамога ў бітве ліквідавала небяспеку крыжацкай агрэсіі з боку Тэўтонскага Ордэна, павысіла аўтарытэт ВКЛ і Польшчы ў Заходняй Еўропе.

Пры Вітаўце Вялікім (княжыў у 1392–1430 гг.) Вялікае княства Літоўскае і Рускае дасягнула сваёй найвышэйшай магутнасці. У 1395 г. да яго было далучана ўсё Смаленскае княства, устаноўлены пратэктарат над Разанскай, Наўгародскай, Пскоўскай землямі, умацаваны і пашыраны паўднёвыя межы да Чорнага мора.

Дзяржава ўмацоўвалася шляхам не толькі яе пашырэння, але і ўнутранай перабудовы. У ХV − ХVІ стст. праводзілася палітыка адхілення ад улады мясцовых рад і ўвядзення ваяводстваў і намесніцтваў (Віленскае, Троцкае, Полацкае, Віцебскае, Смаленскае, Менскае, Новагародскае, Мсціслаўскае, Падольскае, Берасцейскае, Валынскае, Браслаўскае, Кіеўскае), што ўмацоўвала цэнтральную ўладу. Ваявод і намеснікаў прызначаў Вялікі князь (часам з мясцовых князёў), яму яны былі і падначалены. У Вялікім княстве паступова развіваліся класічныя еўрапейскія інстытуты дзяржаўнай улады, складалася своеасаблівая форма саслоўна-прадстаўнічай манархіі і шляхецкая дэмакратыя. Заканадаўства было акумулявана ў трох Статутах Вялікага княства (1529, 1566, 1588 гг.), якія абагульнілі тагачасныя дзяржаўна-прававыя ідэі, некаторыя з іх апярэджвалі свой час. У адрозненне ад Заходняй Еўропы, дзе карысталіся рымскім правам, выкладзеным на незразумелай для многіх лацінскай мове, тэксты Статутаў былі выкладзены на беларускай, якая была дзяржаўнай у Вялікім княстве.

Перамога над крыжакамі спрыяла развіццю гандлёвых і культурных сувязей з Еўропай праз Балтыйскае мора, развіццю агульнаеўрапейскіх традыцый у эканоміцы, праве, культуры і г.д. (магдэбургскае права, цэхі, кнігадрукаванне, нормы канстытуцыйнага права). Разам з тым у Вялікім княстве былі створаны значныя культурныя каштоўнасці, якія ўзбагацілі духоўную агульнаеўрапейскую і сусветную спадчыну. Ва ўмовах духоўнага і палітычнага ўзаемадзеяння адбывалася станаўленне самабытных беларускай, літоўскай, украінскай і польскай культур.

Рэлігійныя адносіны ў Вялікім княстве былі даволі складаныя. Пачынаючы з прывілея Ягайлы 1387 г., асобыя правы (спадчыннае валоданне зямлёй, права займаць дзяржаўныя пасады і інш.) атрымалі феадалы-каталікі, што павінна было прымусіць праваслаўных пераходзіць у каталіцтва. Аднак у выніку барацьбы, нават узброенай, праваслаўныя феадалы атрымліваюць тыя ж эканамічныя правы, што і каталікі, хоць на практыцы іх усё ж абмяжоўвалі.

У канцы ХV – пачатку ХVІ ст. рэзка абвастрыліся адносіны паміж Вялікім княствам Літоўскім і Маскоўскай дзяржавай, якая канчаткова вызваляецца ад татараў і таксама прэтэндуе на збіранне славянскіх зямель. У 1462 г. Вялікі князь Маскоўскі Іван ІІІ ажаніўся з дачкой апошняга візантыйскага імператара і назваў сябе царом, пераемнікам Візантыі, узяў яе герб – двухгаловага арла – і абвясціў, што праваслаўныя землі павінны перайсці пад маскоўскую ўладу.

У ваенных дзеяннях з Расіяй, якія то сціхалі, то аднаўляліся на працягу ХVІ ст., княства цярпела паражэнні, страчвала землі, яго гаспадарка разбуралася, а людзі знішчаліся. Усё гэта, і асабліва вынікі Лівонскай вайны (1558–1582 гг.), у якую было ўцягнута Вялікае княства, прымусіла яго пайсці на больш цесны саюз з Польшчай.

Як бачым, станаўленне беларускага этнасу адбывалася ў багатых гістарычнымі падзеямі ўмовах. Працэс складання дзяржаўнасці продкаў беларусаў як больш высокі ўзровень арганізацыі жыцця спрыяў далейшаму развіццю эканомікі, пэўным чынам стабілізаваў унутраныя супярэчнасці, памяншаў небяспеку знешніх нападаў. Гэтым і тлумачыцца высокі па тых часах узровень эканомікі і культуры на беларускіх землях у часы Вялікага княства Літоўскага. Геаграфічнае становішча беларускага народа ў цэнтры, “на скрыжаванні Еўропы”, спрыяла яго развіццю ў рэчышчы сусветнага эканамічнага, палітычнага і культурнага працэсу, зрабіла адным з найбольш развітых у Еўропе.

§3. У дзяржаўным кіраўніцтве склалася такая іерархія: на самым версе – Вялікі князь, літоўска-беларускі гаспадар. Ён выбіраўся шляхтай Літвы і Беларусі (нягледзячы на унію, Польшча не мае ўплыву на гэтыя выбары). Найгалоўнейшымі абавязкамі князя былі: абарона цэласці тэрыторыі дзяржавы, ён стаяў на чале ўзброеных сіл, ад яго імя выдаваліся заканадаўчыя акты і ўтвараўся суд, ён ведаў дыпламатычнымі зносінамі з суседзямі, абвяшчаў вайну і згоду, назначаў на пасады, раздаваў і кіраваў дзяржаўнымі маёнткамі, ён мог даць гарадам прывілею (магдэбургскае права).

На пачатку ўтварэння Беларуска-Літоўскай дзяржавы і да канца ХІV ст. пры князю была дума. Яна мела дарадчае значэнне. З канца ХІV ст. дума ператварылася ў раду – гаспадарчую раду паноў. Члены гаспадарчай рады назначаліся князем. З цягам часу ўстанавіўся пастаянны склад рады: у яе сталі ўваходзіць вышэйшыя цэнтральныя ўраднікі, ваяводы і старасты. У гэты ж час сярод паноў рады знаходзім ужо і праваслаўных. Паступова значэнне і моц рады расце. Яна выконвае не толькі дарадчыя функцыі, але і робіцца дзяржаўнай установай, якая ўжо юрыдычна абмяжоўвала ўладу князя.

З самага пачатку ХV ст. побач з радаю пачынае дзейнічаць Вальны (агульны) Сейм. У сярэдзіне ХVІ ст. Вальны Сейм становіцца вышэйшым заканадаўчым і кантралюючым органам у дзяржаве. Ён выбіраў Вялікага князя, прымаў законы, устанаўліваў падаткі, ведаў фінансамі, вырашаў пытанні вайны і міру. Спачатку Сейм складаўся з усіх паноў і шляхцічаў пагалоўна. Цяжкасць збору прывяла да прадстаўнічай формы: перад Вальным Сеймам збіраліся павятовыя сеймікі, якія выбіралі па 2 прадстаўнікі ад кожнага павета.

Была ў Вялікім княстве Літоўскім цэнтральная адміністацыя, на чале яе стаяла 3 ураднікі. Першы называўся канцлерам, ён трымаў дзяржаўную пячатку і загадваў цэнтральнай дзяржаўнай канцылярыяй. Другі называўся гетманам. Ён камандаваў войскам. Трэці – загадчык дзяржаўнага скарбу. Усе трое падпарадкоўваліся непасрэдна ўладзе князя.

Да сярэдзіны ХVІ ст. у асноўным склалася палітыка-адміністрацыйная сістэма Вялікага княства Літоўскага. Удзельныя княствы былі ліквідаваны. Рэформа 1564–1566 гг. замацавала падзел Вялікага княства Літоўскага на 13 ваяводстваў, 8 з якіх былі цалкам беларускія.

Дзяржаўны лад Вялікага княства Літоўскага можна вызначыць як манархічную рэспубліку, дзе ўладу манарха абмяжоўваў так званы парламент. Мясцовае кіраванне было разнастайным. Да канца ХІV ст. існавалі буйныя абласныя княжанні, ліквідаваныя пазней Вітаўтам. Аднак і тады ў асобных гарадах улада была ў руках Веча.

Большасць удзельных княстваў ператвораны ў намесніцтвы з павятовымі і валаснымі органамі кіравання. На чале ўлады ў ваяводствах стаяў ваявода – ён вырашаў усе пытанні кіраўніцтва сваёй тэрыторыяй. Яго намеснік – кашталян – камандаваў войскам. Быў тут і падваявода. Ён вёў справы ў ваяводскай канцылярыі. Гараднічы – адказваў за рамонт і ўмацаванне ваяводскага замка. Ключнік – наглядаў за зборам падаткаў і выкананнем павіннасцей. На чале павета стаяў стараста, у горадзе – войт, бурмістр і гарадская рада.

Вясковая адміністрацыя была прадстаўлена цівунамі, сотнікамі, прыставамі, старцамі. На ўсе значныя пасады прызначэнне рабіў Вялікі князь разам з панамі – радаю. Аднак у Полацкай і Віцебскай землях Вялікі князь, узведзены на ваяводства, павінен быў улічваць думкі і настроі мясцовай знаці, “даваць ваяводу па іх волі”.

Вышэйшай судовай інстанцыяй у дзяржаве з’яўляўся вялікакняжацкі суд, з 1531 – Галоўны трыбунал Вялікага княства Літоўскага. На месцах – ваяводскі суд – займаўся справамі дзяржаўных злачынцаў, якія належалі да шляхецкага саслоўя; вотчынны суд разглядаў справы сялян. У паветах утвораны земскі, градскі (замкавы), падкаморскі суды. Земскі разглядаў справы князёў, шляхты, баяр. Градскі (замкавы) – лічыўся ўсесаслоўным. Ён вырашаў гарадскія крымінальныя справы. Падкаморскі суд займаўся вырашэннем спрэчак землеўласнікаў.

Адзінага заканадаўства ў Вялікім княстве Літоўскім доўгі час не было. Першым сістэматызаваным зборнікам законаў феадальнага права з’явіўся Статут Вялікага княства Літоўскага 1529 г., які меў у далейшым другую (1566) і трэцюю (1588) рэдакцыі.

Такім чынам, утварэнне Вялікага княства Літоўскага, Рускага і Жамойцкага пачынаецца з другой чвэрці ХІІІ ст. і працягваецца да трэцяй чвэрці ХІV ст. Аб’яднанне літоўскіх і заходнярускіх зямель тлумачыцца сукупнасцю ўнутраных і знешніх фактараў.

Аб’яднанне праходзіла рознымі шляхамі, у тым ліку і шляхам захопу, але ён не быў галоўным. Асноўную ролю ў гэтым працэсе адыгрывалі знешнепалітычныя, геаграфічныя і часавыя фактары. Вялікае княства Літоўскае – поліэтнічная дзяржава, дзе славяне займалі дамінуючае становішча. Таму гэтую дзяржаву больш правільна называць Руска-Літоўскай.

У ХІV – ХVІ стст. рост агрэсіўнасці Тэўтонскага ордэна, умацаванне Рускай дзяржавы, іншыя міжнародныя і ўнутраныя абставіны вымусілі Вялікае княства Літоўскае пайсці на заключэнне Крэўскай уніі, да больш цеснага дзяржаўнага аб’яднання з Польшчай.

Ад пачатку стварэння і на працягу ХІV ст. Вялікае княства Літоўскае ўяўляла сабой кангламерат паасобных зямель і ўладанняў, якія былі аб’яднаны толькі тым, што падпарадкоўваліся вярхоўнай уладзе вялікага князя літоўскага. У далейшым тут складваецца сістэма палітыка-прававой цэнтралізацыі, узмацнення сувязяў паміж рознымі тэрыторыямі. Палітычны рэжым Вялікага княства Літоўскага паступова прымаў абрысы парламенцкай манархіі.