- •Прадмова
- •Рабочая праграма
- •40 Вылічальная тэхніка, 41 Кампаненты абсталявання, 45 Сувязь;
- •Тлумачальная запіска
- •Змест дысцыпліны
- •Вучэбна-метадычная картка дысцыпліны
- •1. Гістарычныя этапы фарміравання і развіцця беларускай мовы
- •1.1. Роля мовы
- •1.2. Беларуская мова ў моўнай супольнасці свету
- •1.3. Этапы развіцця беларускай мовы
- •1.3.1. Вытокі беларускай мовы
- •1.3.2. Беларуская мова ў вкл
- •1.3.3. Стан беларускай мовы ў Рэчы Паспалітай і Расійскай імперыі
- •1.3.4. Новая беларуская літаратурная мова
- •1.3.5 Беларуская мова ў канцы хх – пачатку ххі стст
- •1.4. З гісторыі беларускай графікі
- •1.5. Мова і маўленне
- •2. Беларуская мова ва ўмовах білінгвізму
- •2.1. Білінгвізм
- •2.2. Інтэрферэнцыя. Трасянка
- •2.3. Нарматыўнае беларускае маўленне
- •2.3.1 Асаблівасці беларускай мовы ў параўнанні з рускай
- •2.3.1.1. Фанетычныя асаблівасці
- •2.3.1.2. Акцэнталагічныя асаблівасці
- •2.3.1.3. Арфаграфічныя асаблівасці
- •2.3.1.4. Лексічныя асаблівасці
- •2.3.1.5. Фразеалагічныя асаблівасці
- •2.3.1.6. Словаўтваральныя асаблівасці5[5]
- •2.3.1.7. Граматычныя асаблівасці
- •2.3.1.7.1. Марфалагічныя асаблівасці
- •2.3.1.7.2. Сінтаксічныя асаблівасці
- •2.4. Спецыфіка перакладу на беларускую мову
- •3. Маўленчая камунікацыя. Тэкст як асноўная камунікацыйная адзінка
- •3.1. Формы і тыпы маўлення. Паняцце тэксту. Маўленчыя жанры
- •3.2. Беларускі нацыянальны маўленчы этыкет
- •4. Паняцце стылю і стылістыкі маўлення
- •4.1. Стылі беларускай мовы, іх характарыстыка
- •4.2. Актуальныя працэсы ў сістэме функцыянальных стыляў
- •4.3. Стылістыка як тэарэтычная база культуры маўлення
- •5. Навуковае маўленне
- •5.1. Агульныя рысы навуковага маўлення
- •5.2 Стылістычныя сродкі навуковага маўлення
- •6. Тэрміналагічная лексіка як вядучы складнік навуковага маўлення
- •6.1. Лексіка беларускай нацыянальнай мовы, яе структура
- •6.1.1. Лексіка паводле паходжання
- •6.1.2. Лексіка паводле ступені актыўнасці
- •6.1.3. Лексіка паводле стылістычнай прыналежнасці
- •6.1.4. Лексіка паводле сферы выкарыстання
- •6.2. Тэрміналогія
- •6.3. Спецыфіка выкарыстання тэрмінаў
- •7. Сістэма жанраў навуковай літаратуры
- •7.1. Разнавіднасці і жанры навуковых тэкстаў
- •7.2 Кампазіцыйная будова навуковых тэкстаў розных жанраў
- •8. Афіцына-справавы стыль
- •8.1. Стылявыя рысы афіцыйна-справавога стылю
- •8.2. Моўныя рысы афіцыйна-справавога стылю
- •8.3. Віды афіцыйна-справавой дакументацыі
- •9. Культура маўлення
- •9.1. Якасці маўлення
- •9.2. Спецыфіка рэдагавання
- •Спіс выкарыстанай літаратуры
- •Тэмы практычных заняткаў і іх змест
- •Метадычныя матэрыялы да практычных заняткаў
- •2. Уявіце сітуацыю: да Вас у госці прыехалі прадстаўнікі розных славянскіх народаў. Ці зразумееце Вы адзін аднаго? Аргументуйце свой адказ.
- •3. Пазнаёмцеся з наступнымі выказваннямі пра мову. Назавіце функцыі мовы.
- •4. Як вы разумееце выраз старажытных грэкаў: “Загавары, каб я цябе ўбачыў”?
- •6. Растлумачце сэнс выказвання ф. Скарыны, змешчанага ў прадмове да кнігі “Юдзіф”:
- •7. Што Вы ведаеце пра пачатак кнігадрукавання ва ўсходніх славян?
- •8. Чым адметны і знакаміты Статут Вялікага Княства Літоўскага?
- •9. Прачытайце прадмову да Статута вкл, напісаную Львом Сапегам. Параўнайце моўныя сродкі старабеларускай і сучаснай беларускай мовы.
- •10. Прачытайце ўрывак са Статута Вялікага Княства Літоўскага. Перакажыце яго змест.
- •11. Прачытайце тэкст. Адкажыце на пытанне.
- •12. Прачытайце верш к. Крапівы «Шчыраму латыністу» (з падзагалоўкам «На заметку ў газэце «Звезда»). Адзначце напісанні, якія не супадаюць з сучаснымі.
- •13. Вызначыце характэрныя рысы беларускага правапісу, які існаваў да рэформы 1933 года.
- •14. Адзначце несупадзенні моўных нормаў у “Граматыцы...” б.Тарашкевіча з нормамі сучаснай беларускай літаратурнай мовы.
- •15. Колькі графічных сістэм вядома ў гісторыі беларускай мовы?
- •16. Пачытайце наступны ўрывак. Назавіце аўтара. Як перадаюцца спецыфічныя для беларускай мовы гукі?
- •17. Пачытайце выказванне у. Караткевіча пра асаблівасці беларускай мовы. Назавіце іх. Пракаментуйце знакі прыпынку.
- •18. Прачытайце тэкст. Абгрунтуйце, чаму дж і дз не павінны ўключацца ў алфавіт. Падлічыце, колькі літар у беларускім алфавіце.
- •19. Вызначце колькасць гукаў і літар у словах. Размясціце па трох калонках прапанаваныя словы:
- •20. Вызначце розныя спосабы абазначэння мяккасці зычных гукаў. У якіх з прыведзеных слоў мяккасць зычных гукаў не абазначаецца на пісьме?
- •21. Дапішыце наступныя сказы.
- •22. Уважліва пачытайце. Адзначце асаблівасці маўлення Мікіты Зміцеравіча. Як называецца такое маўленне? з якога твора ўзяты ўрывак?
- •23. Уважліва пачытайце словы, сфармулюйце правіла, паводле якога яны пішуцца, і назавіце адпаведную асаблівасць беларускай мовы.
- •42. Запішыце словы разам, асобна, праз дэфіс.
- •43. Перакладзіце на беларускую мову. Пастаўце націск і параўнайце яго месца ў беларускай і рускай мовах.
- •44. Перакладзіце словы на беларускую мову. Спішыце і адзначце ў дужках род назоўнікаў.
- •45. Спішыце, дапасуючы прыметнікі, дзеепрыметнікі, парадкавыя лічэбнікі да назоўнікаў назоўнага склону адзіночнага ліку.
- •50. Перакладзіце словы і словазлучэнні на беларускую мову.
- •51. Перакладзіце словы і словазлучэнні на беларускую мову.
- •52. Надайце назоўнікам форму роднага склону адзіночнага ліку.
- •53. Пастаўце назоўнікі ў творны склон.
- •54. Раскрыйце дужкі.
- •55. Перакладзіце на беларускую мову, стараючыся пазбягаць неўласцівых для беларускай мовы сродкаў:
- •56. Перакладзіце жарт на беларускую мову. Расстаўце знакі прыпынку.
- •57. Перакладзіце на беларускую мову. Складзіце з шасцю выразамі сказы.
- •58. Вусна перакладзіце на беларускую мову, выкарыстоўваючы дзеепрыметнікі.
- •59. Знайдзіце памылкі пры перакладзе тэрмінаў з рускай мовы на беларускую.
- •60. Спішыце, замяняючы лічбы словамі і ставячы назоўнік у патрэбнай форме. Пастаўце ў лічэбніках націск.
- •62. Перакладзіце спалучэнні на беларускую мову. Запішыце.
- •63. У якім парадку трэба размясціць прыведзеныя сказы, каб атрымаўся тэкст? Вызначыце тып гэтага тэксту.
- •64. Прачытайце тэкст. Вызначыце яго стыль. Сваю думку абгрунтуйце.
- •65. Вызначыце стыль прапанаванага тэксту. Назавіце агульныя стылявыя рысы і моўныя асаблівасці гэтага стылю.
- •66. Да якога стылю належыць наступны твор? Аргументуйце свой адказ.
- •67. Вызначыце стыль прыведзенага ўрыўка. Абгрунтуйце сваё меркаванне. Назавіце дакумент, з якога ўзяты тэкст.
- •68. Прачытайце тэкст. Вызначце яго тып. Акрэсліце асноўную тэму і падтэмы прапанаванага ўрыўка.
- •69. Перакладзіце тэкст на беларускую мову. Вызначыце яго стыль. Назавіце марфалагічныя, сінтаксічныя рысы.
- •70. Перакладзіце наступныя словы і словазлучэнні на беларускую мову. У чым спецыфіка ўжывання пабочных канструкцый у навуковым стылі?
- •71. Напішыце анатацыю на падручнік па спецыяльнасці і на Вашу ўлюбёную кнігу.
- •72. Прачытайце тэкст. Вызначыце яго стыль. Назавіце моўныя сродкі, уласцівыя для данага стылю.
- •73. Выпiшыце словы, размяркоўваючы iх па дзвюх групах: а) агульнанавуковая лексіка; б) тэрмiналагiчная лексiка. Якiм прынцыпам вы карысталiся?
- •74. Знайдзіце прафесіяналізмы, жарганізмы і падбярыце да іх літаратурныя адпаведнікі.
- •75. Прачытайце тэксты. Знайдзіце словы, што адпавядаюць студэнцкаму слэнгу. Як Вы лічыце, ці ўласцівы слэнг для беларускай мовы?
- •76. Вызначце, якім спосабам утвораны наступныя тэрміны. Да якіх тэрміналогій яны адносяцца?
- •78. Перакладзіце апісальны рускі выраз адным беларускім словам. Як называюцца такія словы?
- •79. Размяркуйце словы ў калонкі табліцы. Патлумачце, якімі крытэрыямі вы карысталіся.
- •80. Размяркуйце словы па групах, карыстаючыся наступнай табліцай.
- •81. Запоўніце табліцу.
- •82. Падбярыце да архаізмаў сучасныя адпаведнікі.
- •94. Знайдзіце “недарэчнасці” з пункту гледжання стылёвай арыентацыі ў прыведзеных сказах? Абгрунтуйце свой адказ.
- •95. Знайдзіце лагічныя памылкі. Адрэдагуйце сказы.
- •96. Перакладзіце наступныя прыметнікі на беларускую мову. Уявіце сябе дырэктарам кампаніі. Напішыце характарыстыку на вашага супрацоўніка.
- •97. З якіх афіцыйных папер маглі б быць узяты наступныя выразы?
- •117. Перапішыце, пастаўце знакі прыпынку, выпраўце, калі неабходна, памылкі.
- •Індывідуальная практычная работа
- •Кантрольныя пытанні
- •Кантрольныя заданні
- •Пытанні да заліку па дысцыпліне “беларуская мова. Культура маўлення”
1.3.2. Беларуская мова ў вкл
Палітычныя і эканамічныя стасункі ўсходніх славян падрываліся міжусобнымі войнамі, што прывяло да распаду Кіеўскай Русі ў ХІІІ ст. У гэты час заходнія землі ўсходніх славян аб’ядноўваюцца ў складзе новай дзяржавы – Вялікага Княства Літоўскага. І на працягу XIV стагоддзя ўся тэрыторыя Беларусi ўвайшла ў яго склад.
У Вялiкiм Княстве Лiтоўскiм этнiчную большасць складалi нашчадкi былых усходнеславянскiх плямёнаў (крывiчоў, дрыгавiчоў, радзiмiчаў), якiя не асіміляваліся ў вялiкай дзяржаве, а захавалi свае традыцыi, звычаi і сваю мову. На базе гэтай часткi ўсходнеславянскага насельнiцтва на працягу XIV-XV стагоддзяў складалася беларуская народнасць, а з асаблівасцей іх гаворак – беларуская мова, у яе пісьмовай, літаратурнай форме.
Такім чынам, беларуская мова перыяду ВКЛ фарміравалася на аснове пісьмовай спадчыны старажытнай усходнеславянскай мовы і жывых гаворак былых усходнеславянскіх плямёнаў – крывічоў, дрыгавічоў, радзімічаў.
Навукоўцы мову таго часу называюць “старабеларускай” (“старажытнай беларускай”). У пісьмовых жа тагачасных крыніцах гэта мова называецца “літоўская”, “ліцвінская”, “руская”, “простая”. Такія найменні нельга разумець з пазіцый сучасных значэнняў гэтых слоў.
Вызначэнне “руская” у складзе моўнай назвы паходзіць ад назвы “Русь”, якой у ВКЛ абазначалася тая частка ўсходнеславянскага насельніцтва, што ўваходзіла ў склад гэтага княства. Нагадаем, што акрамя агульнай назвы “Русь”, за паўднёвай часткай тэрыторыі Беларусі замацавалася назва “Палессе”, за цэнтральнай і паўночнай – "Белая Русь”. Тэрмін “Белая Русь” упершыню сустракаецца ў канцы XIV ст. у адносінах толькі да Полацкай зямлі. У далейшым ён пашырыўся на ўсю Беларусь.
У аснове літаратурнай мовы часоў Вялікага Княства Літоўскага ляжала менавіта беларуская мова. Доказам гэтаму з’яўляецца пераклад Статута Вялікага Княства Літоўскага 1588 г., зроблены для Маскоўскай дзяржавы. Значыць, мова, на якой быў створаны тэкст юрыдычнага дакумента – Статута, была незразумелай для рускай народнасці.
Што датычыцца назвы “літоўская мова” ў адносінах да старабеларускай, то гэта найменне хутчэй характарызавала мову паводле дзяржавы. Так, у пісьмовых дакументах таго часу беларускія землі часта называюцца Літвой, а беларусы – літоўцамі або ліцвінамі ў знак таго, што яны былі жыхарамі Вялікага Княства Літоўскага, а мова – літоўскай (або рускай, простай, як было згадана вышэй). Продкі ж сучасных літоўцаў называліся жамойтамі і аўкштайтамі. Тым больш, пісьмовая літоўская мова з’яўляецца толькі ў ХVІ ст. на аснове лацінскай графікі. Назва ж “белорусский язык” пачала ўжывацца толькі ў сярэдзіне ХVІІ ст.
Старабеларуская мова ў Вялікім Княстве Літоўскім выконвала функцыі афіцыйнай, дзяржаўнай мовы. Яна ўжывалася ва ўсіх сферах грамадскага жыцця, выкарыстоўвалася ў пісьмовай практыцы на тэрыторыі ўсяго ВКЛ. На ёй афармляліся дзяржаўныя паперы, ажыццяўлалася дыпламатычная перапіска, вялося навучанне, стваралася багатая літаратура. Выкарыстоўвалі беларускую мову і жамойцкія (у сучасным разуменні - літоўскія) князі. Паказальна, што ў 1392 – 1393 гг. нават хан Арды Тахтамыш пісаў ліст польскаму каралю Ягайлу на старабеларускай мове [8].
Менавіта на старабеларускай мове ўпершыню ў гісторыі ўсходніх славян з’явілася друкаваныя кнігі. Пачатак кнігадрукавання быў пакладзены Францыскам Скарынам, які ў 1517 годзе ў Празе выдаў “Псалтыр”, першую з 23 перакладзеных і надрукаваных ім кніг Бібліі. Скарына быў сапраўды адным з найвялікшых еўрапейскіх энцыклапедыстаў свайго часу. Менавіта ім быў распрацаваны зручны друкаваны шрыфт, у якім былі загалоўныя (вялікія) і радковыя (малыя) літары, уведзены тлумачэнні незразумелых слоў на палях. Такія тлумачэнні Скарыны сталі прататыпамі двухмоўных беларускіх слоўнікаў. Прадмовы і пасляслоўі, якія Ф. Скарына змяшчаў у кожнай сваёй кнізе, з’яўляюцца ўзорам не толькі старабеларускай мовы, але і змяшчаюць унікальную філасофію беларускага асветніка, першадрукага, вучонага, перакладчыка, культурнага дзеяча, медыка [48].
Кнігадрукаванне, закладзенае Ф. Скарынам, пашырыла магчымасці беларускай мовы, на якой пачалі стварацца і выдавацца арыгінальныя творы. Першая надрукаваная беларуская кніга на тэрыторыі Беларусі – “Катэхізіс” (ад грэч. – настаўленне, навучанне), выдадзеная Сымонам Будным 1562 г. у Нясвіжы. Кніга пабудавана ў выглядзе кароткіх пытанняў і разгорнутых адказаў па біблейскай тэматыцы. У 1580 г. Васіль Цяпінскі ў сваім родавым маёнтку Цяпіна (цяпер Чашніцкі р-н) выдаў “Евангелле”. Адметнасць гэтага твора ў тым, што ўпершыню кніга была надрукавана на царкоўнаславянскай і старажытнай беларускай мовах паралельна, што дае багатыя звесткі для параўнання тагачаснага стану гэтых моў.
На беларускай мове створаны важныя дзяржаўныя дакументы – Статут Вялікага Княства Літоўскага, які вытрымаў 3 рэдакцыі: 1529 г., 1566 г., 1588 г. Гэты дакумент важны для беларусаў не толькі тым, што створаны на нацыянальнай мове беларусаў. Такі збор законаў – важнае сведчанне дзяржаўнасці беларускага народа, яго высокай юрыдычнай культуры. Пра высокі тэарэтычны і прафесійны ўзровень Статута сведчыць той факт, што ён доўгі час быў адзіным зборам законаў у Еўропе, быў перакладзены на лацінскую,польскую, рускую мовы. Статут паслужыў узорам для стварэння зводаў законаў у суседніх дзяржавах: Прусіі, Польшчы, Расіі.
Старабеларуская мова была мовай суда, канцылярый. Да нашага часу дайшоў вялікі архіў дзяржаўных актаў – Літоўская метрыка, якая налічвае 600 тамоў і дае каштоўныя звесткі пра палітычнае, эканамічнае, культурнае жыццё нашых продкаў, развіццё беларускай мовы.
На беларускай мове былі створаны летапісы (Беларуска-літоўскі летапіс 1446 г., “Хроніка Вялікага Княства Літоўскага і Жамойцкага”, “Хроніка Быхаўца” і інш.), перакладныя (“Александрыя”, “Аповесць пра Трышчана”) і арыгінальныя мастацкія творы (“Ліст да Абуховіча”, “Прамова Мялешкі”) навуковая літаратура (“Граматыка”, “Лексіс” Лаўрэнція Зізанія, “Граматыка” Мялеція Сматрыцкага, па якой вучыўся М. В. Ламаносаў і называў яе “вратами учености” [34, с. 12].
Да гэтага ж часу належаць 30 зборнікаў кітабаў (рукапісныя рэлігійныя кнігі татар, якія з ХІV ст. жылі на тэрыторыі Беларусі). Каштоўнасць гэтых кніг у тым, што арабскімі літарамі напісаны беларускі тэкст, у якім паслядоўна і выразна перадаюцца многія фанетычныя асаблівасці беларускай мовы.
Усё гэта дае падставы лічыць ХV - ХVІ стст. у гісторыі беларускай мовы “залатым векам”.
Такім чынам, у складзе Вялікага Княства Літоўскага ў ХІV - ХVІ стст. сфарміравалася беларуская народнасць і ўласна беларуская літаратурная мова як асобная самастойная мова. Найвышэйшага ўзроўню яна дасягнула ў ХV - ХVІ стст.