§ 12. Утварэнне Вялікага княства Літоўскага

Прычыны ўтварэння Вялікага княства Літоўскага.

У XIII ст. на палітычнай карце Еўропы з'явілася новая дзяр-— Вялікае княства Літоўскае. Гэта была шметнецыяналь-ная краіна, якая аб'ядноўвала шэраг народаў.

Утварэнне Вялікага княства Літоўскага адбывалася пад уплывам унутрыпалітычных і знешніх фактараў.

Балцкія плямёны (літва, вўкштейты, жамойты і інш.) па ўзроўні свайго грамадскага развіцця адставалі ад усходніх сла­вян. У XII — пачатку XIII ст. яны перажывалі працэс распаду першабытнаабшчынных адносін і переходу да класавага гра­мадства. Археолагі адзначаюць, што ў літоўскіх плямён ужо існавала сацыяльная і маёмасная няроўнасць. Сярод суседскіх абшчыннікаў вылучылася племянная арыстакратыя: старас-ты, племянныя правадыры, кунігасы (князі). Князем, як пра­вит, станавіўся той, хто меў большую ваенную дружыну і быў болын славуты.

Літоўскія князі пастаянна знаходзі-ліся ў ваенных паходах. 3 летапісаў і «Хронікі Лівоніі» Генрыха Латвійска-га вынікае, што літоўцы ў першай трэці XIII ст. ажыццявілі 22 паходы на Тэў-тонскі ордэн, 4 — на Полыпчу і 14 — на ўсходнеславянскія землі. Пастаянныя войны садзейнічалі палітычнаму аб'яд-нанню балцкіх плямён. У дагаворы Літвы з Уладзіміра-Валынскім кня-ствам (1219 г.) пяць літоўскіх князёў названы «старэйшымі». Сярод іх быў Міндоўг. А ўжо пад 1236 г. летапіс згад-вае «Літву Міндоўга». Той быў самым багатым і магутным князем, які кіраваў большей часткей летепісней Літвы.

®Пункт гледжання. Тэрмін «Літва» ўпершыню з'яўляец-це ў гістарычных крыніцех пед 1009 г. Першепечетко­вея геегрефічнея лакелізацыя летепісней Літвы кенчет-кове не высветлене. Існуюць розныя думкі не гэты конт. Честке гісторыквў і ерхеолегеў лічыць, што яне зейме-ле тэрыторыю еўкштейтеў (усходняя честке сучесней Літоўскей Рэспублікі). Іншыя змяшчеюць Літву ў Верх-нім Пенямонні: пеміж Менскем, Новагародкем і Слоні-мем. Нейбольш слушным уяўляецце трэці педыход, згодне з якім Літве зеймеле сучеснее пемежже Усход-няй Літвы і Паўночна-Зеходняй Беларусі.

Акрамя летапіснай Літвы ядром новей дзяржевы стеле тэ-рыторыя Верхняге Пенямоння, на якой размяшчелеся Нова-гародскае княства. У XIII ст. Новегеродек — буйны эканаміч-ны і культурны цэнтр Заходняй Русі, які не быў зехоплены ні крыжекамі, ні менголе-тетеремі. Гэтая акелічнесць седзейні-челе месевему прытоку туды несельніцтве. Летепісы едзнече-юць неяўнесць у Новегеродку мясцовей княжецкей дынвстыі (князь Ізяслеў), якея выйшле з-пед уледы Геліцке-Велынске-ге княстве.

Be ўмовех феедельней рездробленесці, келі Полецк стреціў свеё демінуючее стеновішче, Новегеродек стеў еб'яднеўчым цэнтрем белерускіх зямель.

Відевочне, што ў першей палове XIII ст. адбылося некле-денне дзвюх тэндэнцый резвіцця: дзяржевеўтверельніцкей

mm

# Новагародскі замак. Рэканструкцыя В. Сташчанюка

убалтаў і аб'яднаўчай у заходніх землях Русі. Іх збліжэнне было паскорана знешнепалітычнай пагрозай.

Княжанне Міндоўга. Іпацьеўскі летапіс паведамляе, што ў 1230-я гг. Міндоўг стаў новагародскім князем. Як гэта адбы-лося — дакладна невядома. Магчыма, ён быў выгнаны з Літвы канкурэнтамі і выбраны на новагародскі пасад пасля смерці князя Ізяслава са згоды веча. Паводле іншай версіі, Міндоўг заваяваў Новагародак. Так ці інакш, ядро будучай дзяржавы было закладзена.

3 дапамогай новагародскіх дружын князь захапіў уладанні сваіх пляменнікаў Таўцівіла і Эдзівіда, што выклікала іх мя-цеж. Яны папрасілі дапамогі ў жамойцкага князя Выкінта, галіцка-валынскага князя, яцвягаў і Лівонскага ордэна.

Дакумент. «У год 6760 (1252)... [1248 ?]. У той жа год выгнаў Міндоўг сваіх пляменнікаў Таўцівіла і Эдзівіда. Ён паслаў іх разам з іх дзядзькам Выкінтам на Русь ваяваць, да Смаленска, і сказаў: „Хто што захопіць, хай тым і валодае". Сам жа ён, варагуючы з імі, вераломна завалодаў Літвою, захапіў усю зямлю Літоўскую і шмат-лікае дабро іх і прысвоіў іх набытак».

ф Каранацыя Міндоўга. Гравюра XIX ст.

3 Галіцка-Валынскага летапісу

Супраць Міндоўга склалася моцная кааліцыя, а войскі га-ліцка-валынскага князя Данілы Раманавіча спустошылі Па-нямонне. Каб пазбегнуць разгрому, літоўскі князь падкупіў Жамойць і яцвягаў, а Ордэну паабяцаў жамойцкія землі і вы-казаў жаданне перайсці ў каталіцызм. Гэта адбылося прык-ладна ў 1250 г. са згоды магістра Ордэна Андрэя фон Сцірленда. А ў 1252 г. (паводле іншых звестак, у 1253 г.) Міндоўг карана-ваўся ў Новагародку каралеўскай каронай, якую яму даслаў папа рымскі Інакенцій IV. Так Міндоўг стаў каралём Літвы, што ўзвысіла яго ў вачах Еўропы.

Разрыў кааліцыі дазволіў Міндоўгу захаваць сваю ўладу і прыпыніць крыжацкую агрэсію на балцкія землі. Але сур'ёз-ную небяспеку ўяўляла Галіцка-Валынскае княства, якое прэ-тэндавала на Панямонне. Па прапанове сына Міндоўга Вой-шалка з Галіцка-Валынскім княствам быў заключаны мір. Згодна з ім сын Данілы Галіцкага Раман пачаў княжыць у Но­вагародку як васал Міндоўга, а другі сын — Шварн — ажаніў-ся з дачкой Міндоўга.

Мір быў нетрывалым, таму што ў канцы 1250-х гг. Вой-шалк і Таўцівіл схапілі і забілі Рамана Данілавіча. У Новага­родку пачаў княжыць Войшалк.

Саюз з Лівонскім ордэнам не садзейнічаў пашырэнню аўта-рытэту Міндоўга сярод этнічных балтаў, у прыватнасці, жа-мойтаў. Апошнія сумесна з літвой, эстамі і Полацкам нанеслі паражэнне крыжакам каля возера Дурбе ў 1260 г. Перамога прымусіла Міндоўга парваць саюз з Лівонскім ордэнам, адмо-віцца ад каталіцтва і вярнуцца назад у язычніцтва. У наступ­ив™ годзе ён нанёс паражэнне рыцарам пад Ленавардэнам. Пачала фарміравацца моцная антыордэнская кааліцыя, да якой далучыўся наўгародскі князь Аляксандр Неўскі. Але во-сенню 1263 г. у выніку змовы Міндоўг і двое яго сыноў (Рукля і Рупек) былі забіты.

ОФакт. Змову арганізавалі князі жамойцкі Транята, полацкі Таўцівіл і налынчанскі Даўмонт. Апошні помсціў Міндоўгу за тое, што той сілай забраў у яго жонку. У выніку змовы Транята атрымаў велікакня-жацкую ўладу, але сутыкнуўся з прэтэнзіямі на ўладу з боку Таўцівіла. Пры дапамозе полацкага баярына