П ытанні і заданні

2. 

   _Q

   Асабл івасці эпохі Асветніцтва ў Беларусі. Хуткае развіцце капіталізму на фоне крызісу феадальных адносін і фарміраван-ня абсалютных манархій стала перадумовай своеасаблівага пе-рыяду ў гісторыі Еўропы — эпохі Асветніцтва. Яна пачалася ў Англіі, дзе ў канцы XVII ст. пачаў фарміравацца либеральны pyx. Яго заснавальнікам быў Джон Лок (1632—1704), які кры-тыкаваў сістэму феадальных адносін, даказваў вяршэнства прі ватнай уласнасці, выступаў за свабоду правоў чалавека.

   Але найболын поўнае афармленне Асветніцтва атрымала ў XVIII ст. у Францыі. Ідэі Вальтэра, Ш. Мантэск'ё, Ж. Ж. Ру­со, Д. Дзідро заклалі фундамент буржуазной ідэалогіі. Сут-насць яе зводзілася да трох тэорый: натуральнага права, народ-нага суверэнітэту, падзелу ўлады. Носьбітамі ідэй Асветніцтва былі буржуазія і прагрэсіўнае дваранства, а сама эпоха меі антыфеадальны, антыцаркоўны характер.

   У Вялікім княстве Літоўскім Асветніцтва не набыло рэва-люцыйнага характару, як, напрыклад, у Францыі. Правадні-камі новых ідэй з'яўлялася не буржуазія, а прагрэсіўныя колы шляхты і духавенства. Асаблівасцю Асветніцтва ў ВКЛ была і яго арыентацыя на вырашэнне сялянскага пытання: забеспя-чэнне палітычных гарантый асобе селяніна, арганізацыю сістэ мы адукацыі ў вёсцы і г. д.

   Актыўны ўдзел у ажыццяўленні асветніцкіх ідэй адыграл і як магнаты (Іаахім Храптовіч), так і дробная шляхта (Іосіф Яленскі).

   Якія факты сведчаць пра тое, што навуковыя веды знаходзіліся пад кантролем каталіцкай царквы?

3. Параўнайце асветніцкую дзейнасць ордэнаў езуітаў і піяраў.

4. Раскажыце пра асноўныя кірункі грамадска-палітычнай думкі XVII — першай паловы XVIII ст.

5. Вызначце ролю вучэння К. Лышчынскага.

6. Дайце ацэнку вынаходніцтвам К. Семяновіча, I. Капіевіча.

7. У чым асаблівасці развіцця літаратуры і музыкі на тэрыторыі Беларусі?

8. Дакажыце існаванне нацыянальнага варыянта заходнееўрапейскага стылю барока.

9. Дайце тлумачэнне паняццяў: калегіум, барока, віленскае барока.

§31. Эпоха Асветніцтва і Беларусь

_О

Пстарычная асоба

Іаахім Ігнацы Юзаф Храптовіч

(1729—1812) нарадзіўся ў Навагрудскім павеце. Займаў пасады маршалка, вялікага сакратара, падканцлера ВКЛ. У 1769— 1772 гг. наведаў еўрапейскія краіны, дзе пазнаёміўся з ідэямі Асветніцтва. У сваім радавым маёнтку ў Шчорсах I. Храптовіч арганізаваў узорную сельскагаспадарчую абшчыну, ператварыў сваіх сялян у прыгон-ных арандатараў. Сабраў вялікую бібліятэку(10 тыс. кніг) іархіў, заснаваў у Варшаве «Таварыства сяброў навук».

Пстарычная асоба Іосіф Міхайлавіч Яленскі

(1756—1813) нарадзіўся ў збяднелай шляхецкай сям'і. Яго лічаць першым «шляхецкім рэвалюцыянерам». Пасля заканчэння Гарадзенскай землямернай школы працаваў пісарам, бухгалтарам. У 1794 г. у Пецярбургу быў арышта-ваны за рэвалюцыйныя творы, у якіх выступаў супраць прыгоннага права, за роўнасць саслоўяў за дэмакратыч-ную рэспубліку.

Пад уплывам асветніцкіх ідэй у кіруючых колах Рэчы Па-спалітай у другой палове XVIII ст. склалася рэфарматарскае ядро. Яго прадстаўнікі выступалі са шматлікімі праектамі ўзмацнення краіны. У грамадскай думцы Рэчы Паспалітай сфарміраваліся дзве плыні. Адна з іх выступала за моцную манархію (Адам Нарушэвіч), другая — за развіццё парламен­тарному ў краіне (Іаахім Лялевель).

Развіццё адукацыі. У другой палове XVIII ст. пачалі адбы-вацца перамены ў адукацыі. Ордэн езуітаў паводле загаду папы рымскага ў 1773 г. быў скасаваны, а яго маёмасць перададзена Адукацыйнай камісіі. Фактычна яна з'яўлялася першым у Еў-ропе міністэрствам асветы. Школьная адукацыя пачала набы-ваць свецкі характар. Акрамя асноўных прадметаў навучэнцы вывучалі агародніцтва, земляробства, ахову здароўя, архітэк-туру, гісторыю мастацтваў. Выкладалася нават маральнасць (аб дрэнных і добрых учынках). У першым класе аналізаваліся абавязкі дзяцей, у другім — адносіны слуг да паноў, у трэцім —

асабістыя ўчынкі чалавека. Фізічнае выхаванне складалася з верхавой язды, гульні ў мяч, кідання камянёў у ваду, меран-ня палёў і агародаў, бегу і г. д.

У 1783 г. Адукацыйная камісія зацвердзіла агульны для ўсіх школ статут. Была створана сістэма адукацыі, якая скла­далася з трох узроўняў: ніжэйшы (парафіяльныя школы), ся-рэдні (акруговыя і падакруговыя школы), вышэйшы (Віленскі універсітэт ). На тэрыторыі Беларусі Аду­кацыйная камісія адкрыла 20 сярэдніх і каля 200 пачатковых школ. У іх навуча-лася 2500 вучняў, пры гэтым амаль трэ-цюю частку іх складалі дзеці сялян. Гэ­тым забяспечваўся прынцып усесаслоў-насці адукацыі.

Эканамічны ўздым патрабаваў прафе- сійных кадраў. Падскарбі ВКЛ Антоній Тызенгаўз заснаваў у Гародні шэраг школ, А. Тызенгаўз у тым ліку медыцынскую.

_О

Факт. Медыцынская школа была заснавана па прапа-нове Адукацыйнай камісіі. Пры школе дзейнічалі шпіталь, анатамічны і прыродазнаўчы кабінеты, му­зей, бібліятэка. Было падрыхтавана тры выпускі ўрачоў.

К іраўнік медыцынскай школы француз Жан Эмануэль Жылібер (1741—1814) заснаваў таксама бапганічны сад. Ка-лекцыя камплектавалася з мясцовых відаў і раслін, атрыма­ных па абмене са Страсбургскага і Эдынбургскага садоў і пада-раваных вядомымі батанікамі. Напрыклад, акадэмік Пецяр-бургскай акадэміі навук П. С. Палас пераслаў сібірскія рас-ліны, якія сабраў у час падарожжаў. У батанічным садзе было 1200 экзатычных раслін, а разам з мясцовымі раслінамі — болын за 2000 відаў.

Навука. Пад уплывам эпохі Асветніцтва развіваліся наву-ковыя веды. Пацвярджэннем гэтаму стала дзейнасць ураджэн-ца Гарадзеншчыны Казіміра Нарбута (1738—1807). Адукацыю ён атрымаў у піярскіх школах і калегіумах на Беларусі, а за­тым у піярскім вучылішчы ў Рыме. Чытаў лекцыі па філасофіі ў Вільні, выступаў за вызваленне філасофіі ад схаластыкі і ба-гаслоўя, лічыў, што яна павінна служыць грамадству. К. Нар­бут падтрымліваў рэформы ў краіне, выказваў сваё захапленне будаўніцтвам Пінскага канала, развіццём мануфактур і г. д.

Ідэі французскіх фізіякратаў (скасаванне прыгоннага пра­ва, фермерскі спосаб вядзення сельскай гаспадаркі, заснаваны на прыватнай уласнасці на зямлю і наёмнай працы) падтрым-ліваў ураджэнец Берасцейшчыны Міхал Карповіч (1744— 1803). Пасля заканчэння езуіцкага калегіума ён выкладаў ба-гаслоўе і царкоўную гісторыю. М. Карповіч адзін з першых у ВКЛ распачаў крытыку прыгоннага права.

Еўрапейскую папулярнасць сваімі працамі набыў Саламон Майман (каля 1753—1800). Нарадзіўся ён каля мястэчка Мір, а адукацыю атрымаў у галоўнага рабіна г. Слуцка. У 25 гадоў С. Майман пераехаў у Германію, дзе вывучаў філасофію, фізіку, матэматыку. Ён быў першым каментатарам і крытыкам твораў вядомага нямецкага філо-сафа Імануіла Канта.

Значны уклад у навуку зрабіў Марцін Пачобут-Адляніцкі (1728—1810), ураджэ­нец Гарадзеншчыны. Пасля заканчэння Га-радзенскага езуіцкага калегіума ён вывучаў астраномію і матэматыку ў Чэхіі, Германіі, Італіі, Францыі. На працягу 23 гадоў М. Па-чобут-Адляніцкі ўзначальваў Віленскі уні-версітэт, арганізаваў астранамічную абсер-ваторыю. Ён быў выбраны членам-карэс- % М. Пачобупг-пандэнтам Каралеўскай акадэміі навук Адляніцкі

Друті раздзел курса «Гісторыі Беларусі» ахоплівае гісто-рыю дзяржаўна-палітычных утварэнняў, у якія ўваходзіла Беларусь у XIII—XVIII стст., — Вялікага княства Літоўскага і Рэчы Паспалітай. Гэта быў перыяд развіцця феадальных ад-носін і фарміравання феадальнага грамадства, узнікнення пера-думоў буржуазнага ладу, станаўлення беларускай народнасці.

I. Пакажыце або абазначце на картасхеме:

1. месцы падпісання уній ВКЛ і Польшчы;

2. усходнюю мяжу ВКЛ пры Вітаўце Вялікім;

3. раку Сінія Воды; вёску Грунвальд; вёску Лясная;

4. тэрыторыю Беларусі, ахопленую казацка-сялянскім ру-хам у XVII ст.;

5. ажыццяўленне трох падзелаў Рэчы Паспалітай на тэ-рыторыі Беларусі;

6. краіны, з якімі беларускія землі мелі сувязі ў XIII— XVIII стст.:

а) знешнепалітычныя;

б) эканамічныя;

в) культурный;

г) рэлігійныя.

уЛондане і Французскай каралеўскай акадэміі навук, ува-ходзіў у Лонданскае астранамічнае таварыства.

Мастацтва ў другой палове XVIII ст. Вядучым мастацкім стылем у другой палове XVIII ст. стаў класіцызм. Ён быў за-снаваны на антычнай класіцы як дасканалым узоры для пе-раймання. У ВКЛ рысы класіцызму найболын ярка праявіліся ў архітэктуры, дэкаратыўна-прыкладным мастацтве і тэатры. Для класіцызму характэрная сіметрычнасць пабудоў, даклад-насць і строгасць формаў, гармонія прапорцый, прастата і яс-насць дэкору.

Сярод помнікаў гэтага стылю — Ружанскі і Свяцкі палацы. Пад уплывам французскіх узораў ствараліся палацава-парка-выя ансамблі. Станаўленне класіцызму звязана і з развіццём горадабудаўніцтва, упарадкаваннем вулічнай сеткі, узбуйнен-нем кварталаў і стварэннем новых плошчаў.

В ядучым тыпам тэатра стаў прыгонны тэатр. Ствараўся ён у прыватнаўласніцкіх гарадах магнатаў. Трупы фарміраваліся з прыгонных сялян, але ў выступлениях таксама ўдзельнічалі і прафесійныя акцёры. Вядомымі прыгоннымі тэатрамі лічылі-ся Нясвіжскі і Слуцкі тэатры Радзівілаў, Гарадзенскі тэатр Ты-зенгаўза. Еўрапейскую славу набыў тэатр Міхала Казіміра Агін-скага ў Слоніме. Яго ўладальнік сам пісаў оперы, напрыклад, «Елісейскія палі», «Сілы свету», «Становішча саслоўяў», граў на музычных інструментах, складаў вершы.

_О