56 Сурет. Жүректі жандандыру соккысы

Жол беруге болмайды! Тірі адамға жүрек жандандыру соққьісына және жүрегіне тікелей сылау жүргізуге, сонымен қатар осы дағдыларды өз жолдастарыңызга колдануға.

Х-тарау. АСА ҚАУШТІ ЖҮҚПАЛЫ АУРУЛАР АСА ҚАУШТІ (КАРАНТИНДІК) ЖҮҚПАЛЫ АУРУЛАР ТОБЫ

Аса кауіпті жүқпалы аурулар адам организміне коздырғыш -микробтың енуінен пайда болады. Барлық жүқпалы аурулар- дың ортақ белгісі зақымдалған организмнен сау организмге берілу қабілеті және белгілі бір шарттар болған жагдайда жап- пай таралуы, яғни жүқпалы сипат алуы болып табылады.

Жүқпалы ауру эпидемиологияда жекелеген қоздырғыш ту- гызатын жүқпалы ахуал ретінде түсініледі. Тірі организмдердің орасан зор санының арасында микроскопиялык нысандар не- месе микроорганизмдер көрнекі орын алады. Олар топырақта, суда, ауада, қоршаған заттарда кездеседі. Ауыл шаруашылы- ғында, тамак өнеркәсібінде, медицинада олар азотпен, көміртегімеп, сутегімен және табиғаттағы басқа да элементтер-

Микробтардың жіктелісі

Саңырауқұлақ (саңыраукұлақша) - бүлар созылмалы нысан- даш және жііі тәріздес көи клеткалы организмдер, үлкейе келе губка (теңіздегі омыртқасыз жәндік) сияқты өріліп тармак қүрайды. Ауру тудырғьпп саңыраукүлактар шапггы, тырнақты, теріні (таз қотыр, қысаға) және ішкі органдарды (кокігдциоидомикоз, гис- топлазмоз) зақьгмдайды.

Жой турлері- бірклеткалы организмдер, кабығы, протоплаз- масы мен ядросы (безгекті қоздырушы, амеба) бар.

Бактериялар - жібек күртын, бацилланьі (таяқша тәріздес) үтір немссе жақша түріндегі вибрионды біріктіретін микробтар тобы. Бактериялар түйнемені, кан тышқақты, обаны, тырыскақ- ты туғызады (58 сурет).

58 Сурет. Бактериялар: а-е) жібек күрты түрінде; ж-и) таякша түрінде; к) вибриондар, л) епмриллалар; м) спирохеттер

Рикетсиялар — бактериялар мен вирустардың араеындагы жағдайда түрған микроорганизмдер. Олар кышыма сүзекті, дакты безгекті, ку безгегін тудырады.

Вирустар — кәдімгі микроскоппен Караганда корінбейтін үсак микрооргаиизмдер. Олар шешекті, түмауды, сары безгекті тудырады.

тыныс алу жолдарьшыц жүқпалы аурулары; ішек - қарын жүқпалы аурулары; кан жұқпалы аурулары; сыртқы жамылғы- лар жүкпалы аурулары (1 кестені қараңыз).

1 кесте

Ауру тобы	Негізгі ауру атгары	Қозлыргышты жанылтпиу	Жүкпалы аурудьш берілу жолы
Тыныс жоддарьшъщ жүкиалы ауруы	Түмау және асқьшган тыныс жолы жүкпалы ауруы Дифтерия. Көкжөтел. Қурт (туберкулез). Қызылша. Табиғн шешек. Менингит.	Жогары тгыиые жолдары	Ауа-тамшысы
Ішек-карьш жүкпалы ауруы	Қан тышкак, іш сүзегі. Тырыскак. Қылау. Жүкпалы гепатит. Бруцеллез. Ботулизм.	Ішек	Азык-түлАк тағамм, су, топъграк, лас кол, ііришгік загтары, шыбып аркылы
Қан жүкиалы ауруы	Малярия. Қышыма жэне кайталама сүзек. Оба. Милы» майеаналан қабынуы. Ку еүзегі.	Қая айналымы жүйесі	Қаа сорғыштар- масаньш, кеиеігін, биттін бүргсши, шыбыннъщ шагуы аркылы
Сырткы жамьшгы жүкпалы ауруы	Баеыр. Түйиемс. Қотыр. Сіреспе. Манка. Шошка тіімесі (кызылшасы)	Тері. Кілстейлі кабык.	Негізінен катьшае жолдары

Қарсылас жақ бакгериологиялық қару қолданғаны ағгық- талған кезде карантин колданылады.

Жүқпалы ауруларды ескертуге және зақымдану ошағын жоюға бағытталған режимдік, әкімшілік және санитарлық ша- ралар кешені карантин деп ататады.

Карантин ошаққа қару қоршауды, карағітин аймағынан адамдар мен халық тобының алдын ала уакытша оқнхаулаусыз және медициналык бакылаусыз жүріп-түруға, одан мүлікті ал- дын ала зарарсыздандырусыз әкетуге, сондай-ак закымдану ошағы аркылы көлік пен адамның өтуіне тыйымды үйымдас- тыруды карастырады.

Токсиндердің алатын орны ереюпе, олар ботулизмді туғызады.

Микрорганизмдердің кейбірі тек адамдарда гана ауру туғы- зып антропоноздык ("антропонос" сөзінен — адам деп атала- ды) — олар түмау, іш сүзегі, кан тышқак, жануарлар организміндегі өмірге бейімделген екінші біреулері зооноздық (гректің "зоон" сөзінен - жануар деп аталады) - олар оба, ту- ляремия, бруцеллез, түйнеме, маңқа.

Адам түратын әлем еркін өмір сүретін микроорганизмдерге толы. Олардың көпшілігі кандай бір жолмен адам организміне өтіп, әдеттегідей, қорға^ыс күштерінің ықпалымен өлсді.

Ауру тудырғыш микробтардың организмнің корғаныс күштеріне қарсы түрумен катар оның есебінен көбею және қоректену қабілеті бар. Кейбір жағдайда бүл аурудыц тууына мүрындык болмайды, алайда адам сау адамды сыркаттанды- руға кабілетті микробты немесе бактерияны алып жүрушіге айналады.

Баска жагдайда микробтар адам организіміне түскен кезде ауру пайда болады. Сыркатта икемделітш қасиет пайда болып, организм оның көмегімен микробтан босануға эрекеттенеді. Осы- лайша тьшыс жолдарының ауруы кезінде (түмау, қүрт (туберку- лез) жөтел, ал ішек ауруы кезінде (тырысқак, қан тышқақ) ішек- қарын кабыргасы қатты жиырьшып, ііл өту, күсык пайда бола- ды. Жүтылған ауамен, күсык және нәжіс массасымен бірге ішкі ортага ауру түдырғьші микробтардыц үлкен саны өтеді.

Сыркат пен олар ластаган заттар жүқпаяы және денсаулық үшін қауіпті бола түседі. \

Жүқпалы аурулардың таралуын анықтау. ұшін спорадия- лық (бірен- саран, кездейсок аурулар, індет пен пандемия (адам індетінің бірнеше мемлекет жеріне таралуы) сияқты түсініктер қабылданады.

Спорадиялык. аурулар жиі кездесетін жүқпаяьиіар түріне жа- тады. Олар бір-бірімен байланысы жоқ жекелеген ауру түрінде пайда болады.

Жүқпалы аурулардың салыстырмалы кысқа мерзімде тара- луы індет деп аталады. Түмау індеті өте жиі байқалады.

Жүқпалы аурулардың түтас елдердің (күрлықтардың) үлкен аумағына жаппай таралуы пандемия деп аталады.

Бүкіл қоршаган ортадағы жагдаймен және сырқат адамдар- мен карым - қатынас жасаган накты сырқаттыц немесе ауру та- ратуигының орналаскан жері індет ошағы деп аталады.

Барлык жукиалы аурулар жаппай зақымдануды жайылтпау және таралу тсгергііігі бойынша төрт негізгі топқа болінеді:

Карантин халыкты ажыратуды жәпе карым - катыпасты шектеуді қарастырады.

Кәсіпорындар мен өндірістік қызметін жалгастыратын меке- мелерде жүкпалы ауруларға қарсы жүмые кестесі белгіленеді.

Сыркаттарға қызмет көрсететін бұкіл медидиналық кызметші арнайы обадан қорғайтын костюммен жүмыс істейді, бүл шара аурухана ішіндегі жұқтырушылыкты ескертуге багытталған.

Егср келесі лаборатория зерттеулерінде ошақта аса кауіпті жүқпалы ауру коздыргыштары анықталмаса және аурудың жап- пай таралу қауіні болмаса, карантинді обсервация режимі ауыс- тырады.

Зақымдану ошағына медициналық бақылауды күшейтуді және оңда емдеу- сауықтыру мен сақтандьіру шараларын откізуді қара- стыратьш шаралар кешені обсервация деп аталады.

Карантин мен обсервация мерзімі соңгы сырқатты окшау- лау сәтінен бастап есептелетін аурудың ец жогары инкубация- лык мерзімінің созымдылыгымен және ошақтағы дезинфек- цияның аякталуымен аныкталады.

Жұқпалы аурулардап сақтандыру

Денсаулык сактау кызметінің негізті бағыты сактандыру бо- латын және солай болып кала береді.

Жүкпалы ауруларға катысты ескерту шараларының кешені жүкпалылық барысының барлык үш буынына — жүкпалы ауру козіне, оның берілу жолына және организм кабілетіне бағыт- талгап.

Жүқпалы козіне қатысты откізілетін шараларға ауруды ер- терек, белсенді жәііе толык анықтау, оларды дер кезінде оқша- улау, емханаға жаткызу мен емдеу, ошакта дезинфекциялык шараларды жүргізу жатады.

Жүкцашзілык барысы екішш буілшгнъщ -қоздьіріъшггьщ беригу жолыньщ үзілуі аса манызды, сондьіқтан ауруды сактаңдыруда жеке ітітиена тәгліптерін сақтауға, халык арасьдгда пітчіеналык дш'ды- лар мен санитарлық мәдениетті сактаута, сақтандъіру және жүқпа- льглармен күрес шараларьпі жүргізуде денсаулық сактау ортанда- рьша комектесуге үлкен маңыз беріледі.

Ауру ошагында азык- тулік тагамдарының сатылуына, та- мактандыру және сумеп жабдыктау нысандарынын санитар- лык күйіне, азык-түліктіц, дайын тагамның сакталуы мен та- сымалдануына, суды найлалаігута, сондай-ак дезинфекциялык

шаралардың толык жүргізілуіне срекше санитарлық-гигиена- лық бақылау қамтамасыз етіледі.

Жүқпалылық тізбсгінің үшінші буынына халықтың бейімділігіне бағытталған сак.тандыру шаралары жүқпалы ауру- ларға қарсы жасанды иммунитет жасау болып табылады. Ауру- тудырғыш микроб есеріне организмнің бейімделмеуі иммуни- тет деп аталады. Олар туа біткен (табиғи) жэне келе біткен (жасанды) иммунитет болып бөлінеді.

Туа біткен иммунитетке адамның тумасынан бслгілі бір жүқпалы ауруға бой алдырмауы жатады.

Келе біткен иммунитет шалдыққан аурудан кейін (қызыл- ша, табиги шешек) болмаса егу нәтижесінде (вакциналау) жасалады.

Жүқпалы ауру қоздыргышыньщ түрі әлі анықталмаған және кай аурудың түріне карсы халықка егу жүргізу белгісіз жағ- дайда олардың пайда болуын ауыздықтау мақсатында кешенді прелараттар — антибиотиктер қолданылады. Осындай ескерт- пе емдеу шүғыл сақтандыру деп аталады. Осы мақсат үшін жеке дәрі -дәрмек қобдишасы (АИ-2) пайдаланылады.

Коздырғыш түрі аныкталган кезде арнайы сақтандыру жүргізіледі. Арнайы сактандыру қүралы ретінде әртүрлі вак- цина түрлері пайдаланылады: өлтірілген, химиялык және тірі вакцин алар.

Дезинфекция немесе зарарсыздандыру адамның қоршаған ортасында жүғымтал ауру коздыргыштарын жоюға бағыттал- ған арнайы шаралар жиыны. Дезинфекцияның жекелеген түрлеріне дезинсекция, яғни жүқпалы ауруды тарататын жәндіктер меғі кенелерді жою жэне дератизация- жүқпалылық түрғысынан кауіпті кеміргіштерді қүрту жатады.

Зарарсыздандыру мақсатына байланысты дезинфекция сак- тандыру, ағымдык, корытынды болып бөліғіеді.

Сактандыру дезинфекциясы жалпы қоғамдык орындар (ас- хана, монша, кір жуу нүктесі, шаштараз, казарма, вокзал, ва- гон, дәретхана) арқылы жүқпалы аурулардың пайда болу жэне таралу ыктималдығын ескерту мақсатында өтеді.

Агымдық дезинфекция жүкпалы аурудың таралуын ескерту мақсатында етеді: оны жүқпалы ауруга шалдыккандар жатқан емдеу мекемесінде өткізеді. Зарарсыздандыруға сырқаттардан шығатын табиғи бөліністер (тер, дәрет, ірің, сілекей) жэне олар дерт жүқтырған заттар (ыдыс - аяқ , төсек- орын, дәрет ыды- сы) жатады.

Ақтық дезинфскцияны жүқпалы дсргке шатщықкан адам әкетілгеннен кейін, сауыкканнан соң немесе қайтыс болған- нан кейін жүргізіледі. Оның мақсаты ауру үстаған заттарды, жиһазды, төсек - орынды, киім- кешекті, жатқан бөлмесін жүкпалы ауру қоздырғыштарынан толык босату болып табы- лады (59 сурет).

Дезинфекцияға төн корсеткігдтерге байланысты зарарсыз- дандырудың, механикалық, физикалық және химиялык әдістерін қолданады.

Механикалық әдіске бөлме мен орначаскан дүниеғіі ылғалдап тазарту, киім- кешек пен төсек-орынды қағу, шаң сорғыш кемегімен, октсу арқыды бөлмені шаңнан тазаргу жатады.

59 сурет. Потер мен ондағы заттарды зарарсыздандыру.

Физикалық одіс пен қуралдар дезинфекцияның қарапайым және ең оңай тәсілі болып табылады. Олардың санатына күн сәулесі мен ультракүлгін сәулесімен емделу, коқыс пен күнды- лығы жоқ заттарды ерттеу, ыстык су бүрку жатады.

Закымдалған төсек-орын мен киім- кешекті қолмеп дезиғі- фекциялаушы аппаратура аркылы колданылатын физикалық және химиялық күралдар көмегімен сенімді дезинфекцияны немесе дезинсекцияны өрдайым камсыздандыру мүмкін емес. Сондықтан осы заттарға дезинфекция мен дезинсекция арпайы дезинфекция камерасында откізілсді.

Дезинфекция (дезинсекция) дезинфекциялық камераға ыс- тык ауа немесе катты кайнаған ыстық су буын жіберу аркылы жүргізіледі.

ашық түріне үшырау мерзімі айлар меи жылдарга созылуы мүмкіи. Микробактерияларды адамдардың сырткы ортага шығару уақытымен аныкталады. БК болінісінің болмашы жиілігі тыныс органдары туберкулезінің әр түрлерінде орын алады.

Инкубация мерзімі 3- 8 апта.

Клиникалық көріністері.

Туберкулездің ашық түрінің гана жүқпалылық кауіні бар. Туберкулезбен ауырған кезде әртүрлі сипаттағы белгілер пайда болады: жалны әлсіздік, уайымга салыну, тәбеттің нашарлауы, арыктау, түнде тердіц шығуы, дснс температурасының жиі көтерілуі. Бүл белгілер болмашы сипатта болуы және жүмыс қабілетіне айтарлықтай эсер етпеуі мүмкін. Кейбір жағдайларда түмау, өкпенің қабынуы байкалады. Туберкулез кезінде сыркаттардыц тсмператураның кетерілуін жиі сезбейтіндігіне назар аударған жон. Тер кебінесе таң алдында, мойын мен дененің жогары бөлігі төңірегінен шыгады.

Аурудың тізбеленген белгілерімен қатар өкпе туберкулезініц жиірек және салыстырмалы ертерек белгілері жетел мен кеуденің шаншуы болып табылады. Жотслмсн бірге, тіпті бір рет, кан үйылмасы шыққан кезде бірден дэрігерге корінген дүрыс.

Туберкулез ашык жэне жабық түрге бөлінеді. Ашык түрінде қақырықта туберкулез таяқшасы байкалады. Егер ауру сақтықтың гигиеналық шараларын сактамаса, ол бүны касындагыларына жүктыруы мүмкін.

Туберкулездің жабык түрі кезінде қакырыкта туберкулез таяқшасы байқалмайды.

Организмге туберкулез микробактриясыныц отуі зақымдауға алып келеді. Алайда, бүл жағдайда ауру козбауы мүмкін. Ол баска ауру, жеткіліксіз тамактану, канагаттанарлықсыз гигиеналык жатдайлар салдарынан организмнің тэзуінің томендеуі кезінде пайда болады. Иммунитет әлсіз дамыған адамдар жиі ауырады, жыныстық жандану кезінде жасоспірімдер (жүйкелік —эндокриндік реттегіштің түраксыздыгына байланысты), сондай-ақ организмнің жүқпалыға қарсылығы әлсіреген қарт адамдар.

Туберкулез қоздырғышы ең алдымен әкпені жайлайды. Туберкулез микробактериясы енғен үлпаларда үсак бүдыр немесе ірі ошақтар түрінде кабыну учаскелері пайда болады, олар әуелі ыдырауы, кейіннен балқуы мүмкін. Егер организм карсыльгғы жоғары болса, бүл ошақтар сорылуы мүмкін, кобінесе олардың төңірегінде тығыз капсул (кабык) пайда болады, яғни ошак тыртыктаиады.

пгаңдапатын жердс жүмыс істейтін адамдарда 40 килограммга дейін шаңньщ шығарылуын қамтамасыз етеді.

Шаң- органикалық және неорганикалық тектегі бөлшектер қоспасы. Онда әртүрлі микроорганизмдсрдің үлкен мөлшері жинакталған.

Туберкулездің қоздыргьгштары

Туберкулездің жұқпалылығы туралы дәрігерлер сонау көне гасырларда-ақ білген, олар туберкулезге шалдыққан ауру төңірегіндсгі ауада кандай да бір жүқпалы микробтардьгң бар екендігін болжады. Ллайда осы аурудьщ жүқпальілық табигаты туралы тек XIX гасырдьщ ортасында ғана нақтырақ айта бастады. 1882 жылы неміс микробиологи Роберт Кох жүқа сәл иілген таякша түріндегі микробтың туберкулезге шалдыктыратыньш дәлелдеді. Артьшша туберкулез қоздырғышы туберкулез таяқшасы немесе Кох бацилласы (қыскаша - "БК") деп атала басталады.

Туберкулезбен күрестің қиындығы қоздыргыштың кейбір ереилЬііктеріне байланъісгы, олар сырткы орта гшісандарьгнда өте тезімді: ьілгалдъі какырыкты 75 фадуска дейіші қыздырута жарты сагат, 100 фадуста 5 минутқа төзеді. Қүргатылган кақырықта 100 градус кезінде 45 минут ішінде өледі, ал бөлме температурасында 2-10 ай аралығында тіршілік қабілетін сактайды.

Сүтте, май мен ірімшікте БК ұзак сақталады.

БК - га күн сәулесі (ультракүлгін радиациясы жагымсыз эсер етеді, олар 1-2 сағаттың) бойында оледі.

Туберкулез коздыргышы сырткы ортага закымдалған органнан- өкпе туберкулезі кезінде қакырықтан, бүйрек немесе несеп бүршігі кезінде кіші дэреттен бөлінеді. Туберкулез жүкпалысының негізгі таралу көзі аурудың қакырыгы болыи табылады. Шыккан кақырык аурудьгң төсек орнына, түрмыстык заттарга, түрғын үй немесе өндірістік гимараттың еденіне, қабырғасына шашырайды. Шаңмен бірге қүрғаған кақырык шапгырандысы сау адамның тыныс жолына өтеді.

Туберкулез тек шаң арқылы емес, сондай - ак қақырык тамшысының өкпеге бірден түсуі аркылы жүгуы мүмкін (тамшы жүқпалысы). Жотелген кезде қақырықтың үсақ тамшылары екі метрге, ал түшкірген кезде 9 метрге жетеді. Тамшы жүкпалысы жаппай закымдауға алып келеді, сондыктан ол аса кауіпті.

Кейбір жагдайларда ол тамак ішкен кезде (сү, ет) ас корыту жолдары аркылы жүгады.

Жугу коздері. Адам туберкулезі қоздырғышыныд негізгі коздері ауру адам болып табылады. Сыркаттың туберкулездің

Автомобилдегі дезинфекциялык -жуыіі- шаю қондырғысы ДДА- 53 (60 сурет) адамдарды жуындырута, киімді дезинфек- циялау мен дезинсекциялауға арналган.

ДДП -1 дезинфекциялық- жуып-шаю қондырғысы (61 су- рет) бірбелдікті автомобиль тіркемесіне орнатылған.