XIII тарау. Салауатты өмір салтының қалыптасуы өмір салты және денсаулық
Әр адам түқымдық сапасы, езін қоршаған орта бойынша (табиғи, техногендік және әлеуметтік) ерекше; ол озінің үмтылыстары мен мүмкіндіктері бойынша да ешкімге үқсамайды, сондыктан оның өмірлік мүраттары мен оны жүзеге асыру жолдары да ерекше.
Салауатты өмір салты — бүл әрбір жеке адамның тіршілігі мен үзақ өмір сүруінің қажетті деңгейін қамтамасыз ететін тәртібі мен дагдысының жеке жүйесі.
Бүкіл Әлемдік денсаулық сақтау үйымыньщ Жарғысында (ДДҮ, 7.04.48 ж.) жеке денсаулык түсінігі «тек ауру мен кемістіктің жоқтыгымен тана емес, толық тән саулығы, рухани және әлеуметтік игіліктің күйі» ретінде берілген.
Біркатар өзге анықтамалар да бар, алайда олардың барлығында денсаулык багаланатын төмендегі түракты өлшемдер мазмүндалған:
аурудың жоктығы;
организмнің калыпты жүмысы;
-толық тәндік, рухани, ақыл-ой және олеуметтік игілік;
- қоршаган орта өзгерісіне бейімделу қабылеті «табиғат- адам» жүйесінде организмнің тепе-теңдігі (организмнің түрақты күйін сипаттайтын түракты өлшемдердің болуы: дене температурасы, канның калыбы);
толыкқанды еңбек ету, адамдармен тілтабысу қабілеті;
шығармашылыкка үмтылу.
Шынайы денсаулык түсінігінің негізгі мәні осындай. Әрбір адам осындай денсаулықты иелену үшін қолдан келгеннің бөрін жасауга тиіс.
Адам денсаулығының басты күрайтын көздері оның рухани және тәндік жағдайы болып табылады. Әлеуметтік көздерін күрайтындар әлеуметтік байланыстар мен жеке адамдар арасындағы қарым- қатынасты көрсетеді және адамның рухани саулығының ажырамас болігі болып табылады.
Жан саулыгы - бүл біздің ақыл- ойдың, тәніміздің, денеміздің саулығы.
Ақыл -ой - бү'л коршаған элем мен өзіңді тану кабілеті, бүл болған оқиғалар мен қүбылыстарды талдау, өз оміріңе
Алгашқы көмвк. Шаккан жергс марганец кышкылды калийдіц, мусәтір спиртінің немесе магний сульфатының ерітіндісімен шайылған суык баспа кояды.
Кененің кіруі
Кенеден дүрыс киілген киім корғай алады, оның барлық ашык жері түймеленіп, кымталуы тиіс.
Кененің шаққаны білінбейді: ол жараға ауыртпайтын затты сіңіреді. Сондыктан кене бірден байқалмайды. Кене коп жағдайда қолтықтың астын, мойынды, құлактың ішін, шапты сорады. Баска жерлерді де шағуы мүмкін.
а
Алгашқы тиек.Қанды сорған кенені 77 сурет
кысуға немесе қатты сілкуге болмайды.
Бүл тек энцефалитпен зақымдануды күшейтеді. Ең алдымен кене мен терінің төңірегіне май немесе сүйык май қүйып, солден соң үшына дәкі байланган пинцетпен немесе саусақпен үстап, оны теріден баяу козгалыспен алып тастау кажет.
Басқа жагдайда кененің басы терімен түйіскен жерде жіпті ілгекпеп байланады. Жіптің үшын тартканда оның ілгегі кенені ақырындап тартып шығарады.
Кенені алганнан кейін шақкан жерінсн қолды залалсыздандыру кажет.
Зардап шегушініц хал-күйі бастың мандай-самай түсыныц ауруынан, әлсіздіктен, ыстықтан, бүдан кейін қүсудан, күрысудан, көз бен естудің нашарлауынан төмендеген жагдайда, оны кешіктірмей емдеу мекемесіне апару кажет. Ыстык сумен жуындырута болмайды. Зардап 3-14 күннен кейін байқалғанда оны шүғыл емдеу орнына апару кажет. Ыстык ванна қабылдауға болмайды.
негізгі ыкпал ететін аса ьщтимал окиғаларды болжау, койған міндеттерді шешуге, өз мүдделеріңді, өміріңді жәие шынайы қоршаған ортаның саулығын корғауга багытталган үлгі (бағдарлама) жасай білу.
Парасат жогары болған сайын оқиғалар дүрыс болжанады. Өзіңнің өмір сүру жоспарын нақтырақ, жүйкең төзімді, тән саулыгыңның деңгейі жогары болып келеді. Тән саулыгы — бүл дененің әзірленген бағдарламаны жүзеге асыру және болжанбаган тосын және төтенше жағдайлардан қаймықпай шыга білу қабілеті.^
Жан және тән саулыгы адамның жалпы жеке денсаулыгының ажырамас бөлігі болгандықтан үдайы үйлесімді бірлікте болуга тиіс. Тән саулыгы жан аулыгына ықпал етеді және рухани бакылау тән саулыгын сактау үшін қажетті шарттарды жасайды.
Жан саулыгы - ойлау жүйесімен, қоршаган ортаны танумен және оған бейімделумен қамтамасыз етеді; бүл арқылы біз коршаған ортага немесе белгілі бір адамга, затқа, білім саласына, принципке қатысты өз орнымызды аныктаймыз немесе сезінеміз. Жан саулыгына өз-өзіңмен, туысқандарыңмен, достарыңмен және қоғаммен жарасымдықта болу, окиғаларды болжай және кескіндей білу және өз іс-эрекеттерінің бағдарламасын жасай білуі аркылы қол жетеді. Белгілі бір деңгейде жан саулыгына сенім үлксн демеу болады. Не нәрсе болсын сену — ар-ожданның ісі.
Тэн саулыгы белсенді козгалыспен, нөрлі тамақпен, организмді шынықтырумен және тазартумен, ой және дене еңбегін үйлестіре білумен, уақытпен және дем ала білумен, арак- шараптан, темекіден және есірткіден бойды аулак салумен жетіліп отырады.
Өзің үшін салауатты өмір сүрудің жеке жүйесін қүра отыра жеке гигиена, ой және дене еңдетінің арасындагы қарым- қатынас, денешыныктыру, тамақтану мәдениеті, демалыс режимі, арақ-шараптан, темекіден, есірткіден біржола безіну, дүрыс жыныстық қатынас жасай білу сиякты тіршіліктің барлык бағыттарын ескеру кажет.
Жан саулыгы мен тән саулыгы бір-бірімен турақты жарасымдық бірлігінде болуға тиіс, өйткені бүл адамның жеке саулыгының ажырамас бөлігі. Тән саулыгы рухани өмірге эсер етеді, рухани бакылау денсаулықты колдау үшіп кажетті тәртіпті береді.
5. Генетикалық-тәуекелдік факторлары:
- әртүрлі аурулардың түқым куалау арқылы сакталуы.
6. Өмір салтына байланысты тәускеддік факторлары:
темекі шегу;
арақ- шарапка әусс болу;
нашақорлық;
тиімсіз тамақтану (тоя тамак ішпеу, тамақты асыра ішу, сәндік дисталарды үстану, жүйесіз тамақтану яғни майдың, холестериннің көп болуы, витаминдер мен микроэлсменттердің тапшылыгы);
жүріп-түруы аз омір салты;
дорі-дәрмсктерді оз бетінше ішу, озін-озі емдеу;
болмашы себептерге бола жүйкені тоздыру;
бір ізді, бір сарынды омір, мүдделердің, санаткерлік сабактың болмауы, жалкаулык салдарынан өмірдің қызыксыздыты;
еңбек псн демалыстың қисынсыз режимі (дүрыс үйыктамау, мерзімі бойынша үйкы тапшылыгы);
- жалгыздык;
-жыныстық сауатсыздык, кері жыныстагы адаммен дүрыс қатынас жасай алмау;
-жақын адамдармен самаркау, дорекі катынастар.
Салауатты омір салтының жеке жүйесін күрайтындар: жеке гигиена, ой еңбегі мен дене еңбегінің арасындағы қатынас, коршагандармен тиімді озара байланыс, озіңмен келісімге келу, дене шыныктыру, тамақтану мәдениеті, ецбек және демалыс режимі, ішімдікті, темекі мен есірткіні толык теріске шығару, дүрыс жыныстык катынас.
Адам ежелден бері қоршаған табиғи ортаны өз мүктажын қанағаттандыруга арналған ресурстар козі деп қарап келді. Бүл жағдайда табигаттан алған ресурстардың кошілігі оған қалдық түрінде кайтарылады, бүл биосфераның сондай-ак адамның өмір сүруіне қауіп тондіреді.
Адам өз өмірінде орасан зор келемде қалдықтарды калдырады. Пайдаланылатын табиғи ресурстардың екі пайызы ғана коғамдық пайдалы онімді, ал 98 сегіз пайызы калдыкты күрайды.
Адам қызметі нәтижесінде атмосфера, топырақ, табиги су үдайы ластанады., ал бүл оз кезегінде адамның денсаулығына кері эсер етеді.
Қоршаған ортаның бүзылуы казірдің өзінде адам денсаулығы мен оның генетикалық корына теріс ықпал етуде.
Мысалы, мутагенез - қоршаган ортаның ықпалымен гендердің өзгеруі. Бүл процесс алғашқы түрғыда занды жәйт, алайда қоршаған орта тез ластанган жагдайда ол табиги механизмдер бақылауынан шығады. Осіресе үлкен қалаларда экологиялық ахаулдың үдайы нашарлауы адамга көптеген мутагендерді - зауыттан шыкқан қалдықтар, ауылшаруашылығы өнімдеріндегі пестицидтерді, радиоактивтік ластануды, піуды, тосын жағдайды және көптеген өзге қолайсыз заттарды үсыиады. Олар организмніц қорғау күштеріне жагымсыз эсер етіи, оныц әртүрлі ауруларға қарсылыгын әлсіретеді.
Бүкілдүниежүзілік денсаулык сактау үйымы (ДДҮ) дснсалық сақтау саласындагы арнайы БҮҮ үйымы, оны күру туралы шешім 1946 ақпанда БҮҮ Ассмблеясында қабылданды. 1948 ж. 7.04 ДДҮ жартысы кабылданды. Бүл күн Дүниежүзілік денсаулық сақтау күні болып атап өтіледі. ДДҮ мақсаты барлық халықтардың денсаулықтың ықтимал жоғары деңгейіне жетуіне күш жүмсау болып табылады. ДД Ү маңызды міндеті барлық халыкка бірдей алғашкы медициналык -сантиарлык көмекті үйымдастыру болып табылады.
Алғашқы медициналык- санитарлык көмек емдеумен катар емдеу- сауыктыру және санитарлык шаралардың түтас жиынынан түрады және мыналарды камтиды:
денсаулық сақтаудың аса маңызды мэселелері және оларды шешудің әдістері бойынша санитарлык ағарту, нәрлі тамакпен, сапалы сумен камтамасыз етуге және негізгі санитарллык шараларды жүртізуге жәрдемдесу;
ана мен баланың денсаулығын қоргау, оның ішінде отбасын жоспарлау (яғни отбасыдаты бала санын, тууды реттеу), негізті жүқпалы ауруларға қарсы егу жүргізу;
індетті аурулардан сактандыру (сол аймақта тараган) және олармен күрес;
таралған ауруларды және жарақаттарды тиісінше емдеу;
негізгі дәрі-дәрмекпен камтамасыз ету.
ДД Ү казіргі уақытта біздің республикамызда кеңінен колдау тапқан адам ауруларының алдын алу принципін үсынды. Ол көптеген адамдардағы созылмалы тән емес аурулардың астарында біріцгай тәуекелдік факторларыныц жаткандығына петізделген. Атап айтканда артык салмақ, гиподинамия (қозгалу
белсенділігініц шектелуі), кап кысымыныц көтерілуі, жаман әдеттер мсн өзге де көптеген жойіттер.
Сөйтіп, белгілі тәуекелдік факторларының организмге ықпалын болдырмайтын немесс азайтатын салауатты өмір салтын үйымдастыра отыра, біз езімізді тек жүрек -тамыр және ісік ауруланынан гана емес сонымен қатар асқазан, ішек жолындағы зат алмасуынан , қант диабетінен, шеміршектің кабынуынан болатын аурулардан сақтаймыз.
Денсаулык пен еңбек қабілеттілігіін қолдау үшін адам белгілі тамак, нәрлендіргіш заттарды - белокті, майды, көмір қышқылын, витаминді, минералдық түзды таңдауга мәжбүр.
Белоктар — организмдегі әрбір клетканың курамына кіреді.Олар хайуанаттар мен өсімдіктерде болады.
Май - организмдегі энергия корының негізгі күші және әрбір клетканың қажетті күрамдас бөлігі.
Көмір қышқылы — өсімдік тектес негізгі азық-түлік түрінде болады, ол жармаларда крахмал түрінде немесе бір бөлігі гликогенге айналатын әр түрлі кант түрінде кездеседі.
Витаминдер - организм тіршілігі үшін аса қажет. Оның жетіспеушілігі бір қатар аурулардың дамуына алып келеді.
А витамині үлпаның өсуіне, калпына келуіне ыкпал етеді. Ол сары майда, хайуанаттар мен балықтың бауырында, жүмыртқаның сарысында кездеседі.
Bj витамин! (тиамин) белоктыц, көмір кышқылының және майдың алмасуына қатысады, жараның жазылуына ыкиал етеді.
А3 витамині (РР, никотині қышқылы) көмір кышқылыньщ, белоктың алмасуына оң ықпал етеді, қанның түзілуін күшейтеді, асказанның туз қышқылын бөлуін реттейді, аллергияны әлсіретеді.
С витамины жүқпалы ауруларға қарсы организмнің қорғаныс күшін нығайтады, аллергияны әлсіретеді.
Минералды заттар (түздар) барлық азык-түлікте кездеседі.Оганизмнің аталған тамак заттарындагы мүктаждыгы,оның жасьша, кондьигығына, жылдьщ маусымына, атқарған жүмысына байланысты.
Ересек адамның орташа тәуліктік қажеттілік үшін 100 г белок, 75-100 г май, 400-500 г көміртсгі қажет.
Тамақты белгілі бір уақытта ішіп үйрену керектігін айрықша есте үстау керек. Үш-төрт рет тамак ішу аса пайдалы. Оны мынадай заңдық карым- қатынаспен көрсетуге болады: таңертеңгі ас - күндізгі бөліктің 30-35 иайызы, түскі дәм — 40- 50 пайызы, кешкі дәм — 20-25 пайызы. Жаксы үйықтау үшін
(бактериялар, вирустар, саңыраукулақшалар) тудыратын жұкпалы аурулар тобы. Сондықтан денсаулықты салуатты өмір салты дағдыларын, қоршаған ортамың адам организміне ықпалын (табиғи, техногендік және өлсумеггік) және дамушы қогам талаптарын есксре отырып, тіршілік пен салауагты үзақ ғүмырды қамтамасыз ететін жаңа мінез- қүлықтың нышандарын қалыптастыру жолымен сактап, ныгайту қажет.
Денсаулық әрдайым адамның басты қүндылығы болып қала береді. Адам әр уақытта өзіне тәндік рухани және әлеуметтік игілігінің негізгі көзі ретінде денсаулығын сақтауға үмтылды.
Салауатты өмір салтының жеке жүйесінде басты тегершіктерді бос уақьпта кисынды және дүрыс пайдалану, жүктеме мен демалысты, ой еңбегі мен дене еңбегін дүрыс үйлестіру, тиімді еңбек кызметі үшін рухани мүмкіндіктерді үдай жетілдіру кіреді.
Денсаулык, сымбаттылық, сергектік - адамныц ежелгі заманнан бергі арманы. Адам әр уақьпта үзақ омір сүргісі, бакытты болғысы, жастыкка тән күш - жігерін сақтагысы келеді. Қартаю — табиги күбылыс, оны токтату мүмкін емес, алайда картаймай үзақ емір сүру үшін адам оз мүмкіндіктерін пайдаланады.
Дснені шынықтырумен жоне спортпен шуғылданудың денсаулықты ныгайтатындыгы және оның үзак өмір суругс ықпал ететіндігі баршамызға мәлім. Дене шынықтыру мен спорттың маңызы техника, колік және автоматика күрт дамыган қазіргі уакытта артатүсіп отыр. Күнделікті телегей- теңіз ақпарат агыны адамның белсенділігі мен қозғалысын айтарлықтай томендетеді. Бүған жуйкелік-психолотиялық жүктемені косыныз, сондыктан да гипертония, миокард инфаргі, қан тамырьптың қатаюы және стенокардия сиякты аурулардьщ сонты 10-20 жылда 50 пайызға неліктен оскендіпн түсінуге болады
Кене ойшылдардын дәстүрлі нақылдарына, узақ өмір сүрушілер мен олардың үзақ омір сүру қүпиясына сүйснс отырып, салауатты өмір салтының жеке жүйесінің белтілі бір үлгісін қүруға болады.
Денсаулықтың жеке жүйесі үлгісінің бірінші өлшемі — жеке мүктажды, отбасы мен мемлекет мүктажын қанағаттандыру үшін жемісті еңбек ету қабілеті. Едбек денсаулықтың негізгі көтермелеушісі және өлшемі болып табылады.
Денсаулыктың жеке жүйесінің екінші өлшемі анықтау уакытша бағытка, яғни белсенді ецбек қызметінің созымдылыгына негіздследі.
тадертец гимнастика жасайтын адамдарға карацыз. Олар әр уакытта ақкөңіл, үстамды, басқалардыц ксмшіліктеріне кешірімді болып келеді. Тосын жағдайларды сасып, абдырамайды. Өйткені, аяк асты тосын жағдайларда адам қанында кан тамрыларының қатты таралуына, қан қысымыныд артуьша ықпал ететін гормон —адриналин тез жинакталады. Адам қатты қозады, айгайлайды, жылайды, ызақор болады. Организмдегі адреналиннід толық «жануы» үшін айтарлықтай дене күшінің белседділігі керек, ал егер бүлай болмаса адреншшн біздің денсаулығымызга стенокардия үстамасы, миокардтыд откір инфаргі, гипертоониялык қатты сыркат түрінде жагымсыз осер етеді.
Ой еңбегі мен дене еңбегі үйлесімді дамыған жас үрпақты торбиелеу ата- аналардың алдында түрган негізгі міндеттердің бірі.
Дене мүсінінің калыпты дамуы үшін мадызды шартгардыд бірі - түракты тигиеналык режим, яғни балалар мен жасоспірімдердід жас ерекшеліктеріне сәйкес тәулік бойыпда үдайы, тамақ, кызмет пен демалыстыд басқа түрлері үшін уақытты пайдалану.
И.П. Павлов былай деп жазады: «Адам организмі үшін режимнен артық сшқандай да өкгем күш жок». Адам қьтзметіне режимнід од ыкпалы, оныд физиологиялық негізімеи түсіндіріледі. Лдам миьшың үлкен жарты шарының қыртысында әр түрлі жада уақыт байланыстары одай пайда болады. Олар шартты рефлекс деп аталады, олар уақыт өткен сайын беки түседі және адам боында түракты дагдылар мен өдеттер түрінде омір бойы калады, кейде олар организм дамуына зиянды эсер етуі де мүмкін. Мысалы, тамакты ретсіз ішу, кез-келген уакытта үйықтай салу, ас корыту жолыныд бүлінуіне, нерв жүйесінід калыпты кызметінің бүзылуына алып келуі мүмкін.
Режимді орындау - бул ед алдымен нерв жүйесіи сақтау және нығайту. Бүл тек нерв жүйесі бүзылуға бейім төменгі сьшап жасындагы балаларға ғана емес, жогарғы сынып оқушыларына да қатысты.
Дүрыс режим жас организм дененід саулығын сақтау, оныд едбек кабілеттілігін котеру және сыртқы ортаньщ жағымсыз әсерлеріне төзімді болу үшін маңызды алгы шарт болып табылады.
Жоғарыда корсетілген екі өлшсм негізінде өз өмір сальпъіның жеке жүйесін күруга пракгикалық іс-әрскеггерді іздеу, өзінің бойында белгілі бір дағдылар мен ережелерді әзірлеу, яғни өзінін алдына койған міндетті ескере отырып, үнемі үйреніп отыратын өмір салтын күру арқылы қол жеткізіледі.
Жалпы жеке денсаулық туралы мөселені қарай отырып, оны қүрайтын екі ажырамас тармак. туралы айту керек: жан саулығы және тән саулығы.
Адамдар мен қоғамның саулыгы тек қана медицина ғылымының мәселесі болудан қалғанына көп уакыт болды. Бүл тақырып бүкіл өркениетті өлшем үшін әлеуметтік сипатқа айналды.
Ауру децгейін бір күнге томендетілгенінің өзі біздің республикага косымша жылына бір неше милдлион жүмыс күнін береді екен. Бүгінгі адам өз организміне залал келтірмей өмір сүруге үйрететін денсаулык мәдениетін игермей түрып өзін білімді ретінде санай алмайды. Әрқайсымыздың денсаулыгымыз — жеке игілік кана емес сондай-ак еліміздің әл-ауқат деңгейі мен экономикалық қуатының өсуі үшін қажетті шарт.
Бүгінгі күннің міндеті - әркайсымызда тәніміздің сау болу, салауатты өмірдіц дағдыларын игеру, жастайымыздаи дүрыс дене шыныктыру негіздерін үйрену кажеттігін тәрбиелсу. Қазірті уақытта Бүкіл әлемдік денсаулык сактау үйымы адамды аурудан сақтандыру принципін үсынды, ол біздің республикада кең колдау тапты. Ол көптеіен созылмалы адамға ортак аурулардың түп негізінде бірыңгай тәуекел факторларына негізделген. Ол артык салмык, қан тамырының көтеріңкі қысымы, темекі тарту, кажу, нашакорлык, гиподинамия және басқалар. Сөйтіп организмге белгілі тәуекел факторларының ыкпалын болдырмайтын немесе азайтатын салауатты өмір салтын үйымдастыра отыра, біз өзімізді тек жүрек-тамыр және ісік аурулардан ғана емес, сондай-ақ асқазан-ішек жолдарьшдагы зат алмасудан болтан аурулардан, қант диабетінен, сарысу ауруларынан қортаймыз. Үйде, мектепте және өндірісте бірлікті, ізгілікті, имандылыкты, тәрбиелеу, жан мен денсаулыктың тыныштығы үшін кажетті жағдай жасау аса маңызды. Бүл нашакорлықпен, алкоголизмнің күресте оң нәтидже береді, жүйке аурулары орынсыз күйіп-пісу күрт төмендейді.
«Тәні саудыц жаны сау» дейді көне Римде өмір сүруигілер. Жүгірумен, туризммсн, жүзумен түракты шүгалданған немесе
ДЕНСАУЛЫҚ ЖӘНЕ ЖАСТАРДЫҢ ӨМІР САЛТЫ
• Тәнімдегінің барлытын өзіммен алып жүремін» - дегсн болатын грек философы Биант. Осы накыл арқылы адамныц басты байлыгы оньщ озі екендігін атап көрсетті. Эр адам ақылды, күшті, әдемі, салауатты болгысы келеді. Еасырлар бойында адамдар оңтайлы мінез күлык тәртібін калыптастырды, оларды басшылықка ала отыра тән мен рухтың саулыгын барынша қолайлы үстауға болады.
Енбек пен тіршілік сипатындагы объективті өзгерістер әрбір адамның накты қоршаған ортадагы тіршілік пен салауатты үзак ғүмырды камтамасыз етстін салауатты омір салтының дағдыларын сіңіруге, оз денсаулыгын күтуге деген талаптар мен жеке жауапкершілік дәрежесін котереді. Әрбір адамныц денсаулыгы оның жеке ісі гана емес, сондай-ақ маңызды қоғамдык қүндылык сондыктан жеке денсаулықпен озімізді коршайтын адамдардың денсаулыгына деген дүрыс, ілтипатты козкароас қоғамдық парыз болып табылады.
Салауатты өмір салтынын негізгі талаптарының бірі адам дамуының алгашқы кезеңінде денсаулықтың жогары деңгейін камтамасыз ететін әдеттерді калыпгастыру болып табылады.
Оны санада каншалыкты табысты орныктыру алдағы өмірдің шынайы келбстіне эсер етеді.
Деннің сау болуы үшін түрақты және мацызды жеке бастың күш-жігері кажет. Оларды баска ештеңемен ауыстыруга болмайды. Адамның жетілгені соншалык денсаулыкты ол күлаган кез келген нүктеден қайтаруга болады. Тек қартайған кезде және ауру дендеген сайын кажетті күш жігер осе түседі.
Данкты орыс колбасшысы А. Суворовтың сәби кезінде арык ауруіпаң бала болғандыгы бәрімізге де белгілі. Адамдардьщ омір баянын коп окыган ол үлы колбасшы болуды, даңқы жер жарган әскер басьшардың катарына кіруді езіне максат етіп қойды. Бүл мақсаіка жету үшін ол озін нысаналы түргыдан сау адам ретінде тәрбиеледі. Саналы түрдс сәби кезінен бастап шыныға бастады, ал моншада қаздырынғаннан кейін алты шелек мүзды суды күюды мүлтіксіз талап етті. Мықты денсаулықсыз ол оз арманына және 60 шайкаста 60 жеңіске жетпеген болар еді. Осы жағдайга американдық жазушы Вашингтон Ирвинггің мына созі: түспа-түс келеді: «Үлы адамдар езіне мақсат қояды, калғандары өздерінің тілектерімен өмір сүреді».
Салауатты омір салтының негізгі шарты адамның жеке мүдделілігі болып табьпады. Бүл жолдагы алгашкы жол әмірлік
ұстанымды таңдау, өмірдегі максатты аныктау, бүдан кейіп жолдарын тандау болып табылады. Олар аркылы өз ойын жүзеге асыруга болады. Өмірде ештеценіңтегін келмейтінін үдайы есте сақтау керек. Бүлшык ет шыккан, үйлесімді дамыған дене және әдемі жүріс-түрыс және киын жүмыста үзак шаршамау тьшымсыз жаттыгу арқылы келсді жәие оны үстау үшін түрақты күіл жігерді қажет етеді.
Қандай да бір ғаламат үсыныстарды күтудің қажеті жоқ, адамды күшті және сүлу ететін кандай да бір ғажап қүралды күту түрпайылық, алайда күнделікті еңбек әрдайым оз жемісін береді. Әрбір адам оз бақытыныц үстасы және өмір көп жагдайда адамның озіне байланысты. Адам өз-өзімен жүмыс істеуді саналы түрде ертерек бастаса, сотүрлым оньвд еңбегінің нөтижесі табысты болмақ.
Қазіргі уақытта жастарда салауатты омір салтын калыптастыру ерскше маңызға айнала бастады. Жас кезінде салауатты омір салтының әдептерін санаға сіңіру мен калыптастыру жеке адамның мүмкіндігін апіуга және салауатты үзак ғүмырды қамтамасыз етуге қабілетті алдағы емірдің нақты бейнесіне байланысты.
Жастар — елдід болашағы, алайда жастар бүгінгі омір үшін де жауапты. Әрбір жас үрпақтың денсаулығы барлыгы олшемдері бойынша алдьщғы үрпактыкінен жаксы болуға тиіс. Жастар санатына
16 —29 жас арасындағы адамдар жатады. Бүл ксзенде саяси, еңбек, адамгершілік айқындама, сондай-ак адамның денсаулығы қалыптасады. Бүл кезең адам тағдырын аныктайтын бір катар манызды омірлік оқиғалармен сипатталады: мектеп бітіру, мамандык таңдау, жоғары немесе орта техникалык оқу орнына түсу, еңбек жолын бастау, Карулы Күштерде қызмет ету.
Дүниежүзілік денсаулык сактау үйымының (ДДҮ) мәліметі бойынша жас адамдар жер шары халқының 30% қүрайды.
Жас оспірімдік жас адамның психикалык дамуының, оның қалыптасуының негізгі жауапты кезендерінің бірі болып табылады
Әрбір жасоспірім жалғыздык, сенімсіздік және қорғансыздык сияқты қатыгез кезецнен етеді, оган бүкіл әлем корінбейтін және оған ешкім түсінбейтін сиякты көрінеді. Жасөспірім оз күрдастарының ортасында және коғамға баскалардан қалайда срекше болу, қандай да
тең үстауга тырысады. Ол өзіп балалар қатарына жататындыгын жоққа шығарады, жаньшдагылардың өзін ересек ретінде мойындау қажеттігі жөнінде мазаланады. Оның мінез қүлкы түрақсыз көрінеді.
Жоғарыда аталынған көріністерге қызмет ететін жәиттар:
— есейюдің сыртқы белгілеріие еліктеу; темекі тарту, карта ойнау, спирт ішімдіктерімен өуестену, ерекше сөздік қор, киім мен шаштагы ересек сәнге үмтылу, косметиканы, әшекейлерді пайдалану, демалыс, ойын-сауық түрлері. Бүлар ересектікке жетудің ең опай және сц қауіпті түрлері. Көңілді женіл, магынасғлз өмірдің ерекше машығына еліктеу. Мүндай жагдайларда танымдык мүдделер жогалады және көңілді жалкаулыктың айрықша үстанымы өзіне тән омірлік Кү ндылыктармен калыптасады.
Жасоспірім-балалардың «Нағыз еркектер» дәрежесімен теңесуі. Бүл — күш, батылдық, ерлік, шыдамдылық, жігер, достыкка адалдық. Спорт пен шүгылдану озін-өзі торбпелеудің негізгі қүралына айналады.
Әлеуметтік кемел. Қызметтің саналуан түрлерінде жасоспірім мен ересектің іскерлік, шығармашылық ынтымақтастығы жагдайында калыптасады. Мүнда жасоспірім ересектің комекшісі ретінде көрінеді.
Санаткерлік кемел. Жасоспірімнің оз білімін кеңейтуге, оз жүмысып сапалы орындауға үмтылысынан көрінеді. Мүндай жасөспірімдердегі білімнің айтарлықтай колемі олардың дербес жүмысының нәтижесі, оқу оларда саналы мәнге айналады және ез бетінше білім алуға жігерлендіреді. Дененін барлық мүшелері, үлпа мен органдартез еседі, алайда олардың өсу каркыны бірдей емес.
Жасоспірімдік кезеңде қарсы жыныска деген кызығушылық оянады, кейде жыныстык қүмарту пайда болады, озінің сыртқы келбетіне мөн бере бастайды, салауатты жыныстык озіндік сана мәселелерді кеңірек түсінуге, дүрыс түсініктер мен аныктамаларды қалыптастыруға мүқтаждық артады.
Өзінің сыртқы келбеті үшін бойы кіші балалар мен «толықша» кыздар қатты қамыгады.Жылдар оте сыртқы келбет назардан түсе бастайды. Адам туралы оның көзі мен кымбат киімдеріне карап бага бермейді. Акыл-ой, әзілдесе білу, талант, жомарттык, сенімділік касиеттері сырткы келбеттен анағүрлым биік болып шығады. Тек адамның өзі ғана өз омірін жаксы жакка бүрып, озін-езі бағалай алады.
бірайрықші іс- әрекет жасау туралы ой- арман қүшағында болады. Ол оіін тусінуге жэне багалаута, өзінің сыртқы кс л бе i in, ой opici мен адамгершілік дсңгейін бағалауға
үмтылады
Бойдыц баяу осуіне үзак уакыт бойы сары уайымға салыпу, косі.іміма сабактарға немесе жаттыгуларға көбірек қатысуді ыкгимал етеді.
БоЙДЫН шектен тыс баяу немесе жылдам өсуін ішкі секреция бездерінің белсенділігінен іздсген жөн. Оның дамуыныН бүзылуын дер кезінде анықтау, дүрыс емделуге мүмкш т. бсреді, Іпікі секреция бездерінің арасында аральщ ми бвЛІГІНІҢ, ми шылауының алатын орны үлкен. Олар бөлстіи ічрмондар баска бездердің кызметін коздырады. Арачык ми болігінде соматотропин гормоны пайда болады. Ара ii.iк ми болігініц гормоны күшті болса, бой жылдам өседі. СоматотрОПИН жстіспеуі немесе мүлдем болмауы бойдыц өсуін тсжсйді.
/К,иосіирім озіи ересек сезінс бастайды, үлксндер мен озін
Эр адам үздік, күшті, бақытты болатындығыпа жан-тәнімен сснсе және солай етуге қүштарланса, өзін-өзі өзгерте алады.
Жасөспірімдердің жыныстык дамуы (пубертация) бслсенді өтеді. Екі-үш жыл ішінде жасәспірімдер жыныстык кемелетке жетеді. Жасөспірімдердід жыныстық қарым-қатынаспен әуестенуі 12-14 жасында басталады. Бүдан кейін ол жылдам өсіп, 17-19 жаста шарықтау шыдына жетеді. 20-35 жас аралыгында жоғары түрақты жыныстық әуестену болып, кейіннен біртіндеп төмендейді, ср адамныд жыныстық қүштарлығы мен жыныстық өмірінід белсенділігі, олардыд туа біткен ерекшеліктеріне байланысты.
Жасөснірімдердід жыныстык қарым-қатынасы ересектерге Караганда өзгешелеу. Егер сресек адамдардыд кәмелеттік- жыныстык махабатты сезімдік-жыиыстык қүмарту мен терең рухани қарым-қатынас қажеттігімсн және бір- бірін сүйетін адамдардыд өзара тусіністігінід жарасымдылығымен үштасса, жасеспірімдс күмартудыд осы екі түрі әр уақытта пісіп жетіледі, алайда алгашкы кезде жылы соз күту, еркелеу және әдемі кылықпен коріну қажеттігі дене жақындығынан гөрі күштірек корінеді. Ал ер балаларда коп жағдайда сезімдік-жыныстық күмар ерте пайда болып, рухани жакындык озара түсіністік қажеттігі тым кешірек пайда болады.
Коне үнді эпосында махабатты былайша түсіндірген: «жанның мүқтаждыгы, достықты, ақылдың кажеттігі — сыйластыкты, ал дененід мүктаждыгы жыныстык күмарлыкты тудырады. Осының бәрі махабатқа өкеледі».
Тазалык пен жеке гигиена — гигиеналык ережелердіц жиынтығы, оларды орындау адам денсаулығын сактау мен ныгайтуга ықпал етеді. Өзін түракты шынықтыратын, жеке гигиена ережесін сақтайтын адам жүқпалы ауруларга асатөзімді. Жүкпалы аурумеи ауырмау үтдін алдын ала сактандыру шарасы кажет: тамақ алдында, кошедегі серуеннен, дәретханага барганнан кейін колды сабынмен жуу, жеміс-жидекті жуу, сүтті қайнату, тек ыстық суды ішу.
Әсем коріну және озінді сау және әдемі сезіну үшін томендегі әдеггерді сідіру кажет:
Тсрінің жылдам кірлейтінін, үлпалардыд тыгындалатындығын және «тыныстауды» тоқтататындығын есте үстау кажет. Бүдан коділ- күй озгереді шаршау, ебдейсіздік пайда болады. Суга жиі түсу, тісті түрақты тазалау кажет (куніне 2 рет). Жуынғаннан кейін шаршагандық сейіліп, коділ-күй котеріледі.
Шашты үдайы кадағалаған жөн, опы кірлеген бойда жуу қажет, кесте бойынша ат'асына 1 рет жуу тәртібін үстанудың қажсті жок. Шашты сабынмен емес оның түріне байланысты ортүрлі сабынсумен және бальзамдармен жуу үсынылады.
Қолды мүқият қадагалап, оны таза үстаған дүрыс. Тырнақты қыска етіи алу қажет.
Аяхты үмытуға болмайды. Ол жиі терлейді, жагымсыз иіс шығады, сондықтан оны күн сайын жуып, үйық пен шүлықты айырбастау қажет.
Әрдайым еңсені биік үстап, қуаныш рухында жүріп, тек жақсылық туралы ойпау қажет.
Көпіділікке үнағьщыз келе ме? Онда өзіңізді күтіңіз. Тазалык, жинакылық гигиена — бүл әсемдік пен тән саулыгына бастайтын бірінші қадам.
Екінші қадам — денешынықтыру. Гимнастикамен жүйелі шүғылдану жүрек қан-тамыры және демалу жүйесінің қызметін жаксартады. Тірек, козғалыс мүшелерін ныңайтады, заттар айналымын күшейтеді, әртүрлі физикалық жүктемелерге дағдылану механизмін жетілдіреді. Гимнастика дененің үйлесімді дамуына қалыпты келбетті калыптастырады, бүлшык етті нығайтады, икемділікті дамытады, козгалыс үйлесімін жетілдіреді. Гимнастикамен кез келген жаста шүгылдануга болады. Гимнастикамен шүғылдану кезінде түракты дорігерлік бакылау қажет.
Кене Эллада былай деген: «Егер күшті болғың келсе — жүгір, әдемі болғың келсе — жүгір, акылды болғың келсе — жүгір».
Жүгіру баска жаттығулардан гөрі шыдамдылықты дамытады, жалпы ауру-сырқауды әлсіретеді.
Организмге түракты тән жаттыгулары оны шыныктыру элементтерімен уштастырғанда ғана оң эсер етеді.
Организмді шыныктыру оның қолайсыз ауа райы жагдайының әсеріне тозімділігін арттырады. Организмды суықта шыныктыру, суықтың тыныс алу мүшелерінің ауруларын тутызатын факторларының бірі болғандыктан аса манызды болып табылады. Организмді суыкка шынықтырудың мэні суық дсңгейінің біртіндеп өрістеуімен түсіндіріледі. Ол күпді, ауаны және суды тиімді пайдалану аркылы болуы мүмкін. Су жаттыгулары аса тиімді: су қүю, шомылу, ысқылау — олар судыц бөлме температурасы жагдайында температураны біртіндеп төмендетеді, ал жаттығу үзактығы көтереді.
Балаларды шыныктыру салауатты үрпакты тәрбиелеуге ыкпал етеді.
етеді.Ол латыпша ранионалдык үғымы түрінде түсініледі (латынша <фатио» — есеи, шек және «ратионалис» — қисынды, қажетті, негізді). Толықканды тамақтану энергетикалык баланстарға қол жеткізу: негізгі тамак заттары — белоктар, майлар мен көміртегілер арасындағы дүрыс қатынастарды орнату; өсімдіктер және хайуанаттар белогтары мен майлары, жәй және күрделі көміртегілер арасында белгілі қатынастарды орнату; минсралды заттар мен витаминдер үйлесімділігі принциптеріне қүрылуға тиіс.
Адамныц энергияға мүқтаждығы жеке ерекшеліктерге, жүмысқа, жасқа, дене массасына, айыбас процесстерінің дсңгсйіне, сондай-ак тәндік жүктемеге, нсихикалық кызмет сипатына, спортпен шүғылдануга, климаггық жагдайлар мен өзге де факторларға байланысты.
Адам 70 жыл ішінде 50тонна су ішеді, 2,5 тонна белок, 2,3 тонна май, 10 тоннадан астам көміртегі, 300 кг жуық ас түзын жейді.
Тіпті салыстырмалы тыныштық кезінде де негізгі физиологиялық функциялар — жүрек, өкпе жүмысы, дене температурасын реттеу үшін энергияның ағыны қажет. Күнделікті энергия шығындары негізгі айырбас үшін 60 пайыз энергия, тамақты корту үіпін 10-15 пайыз энергия және тәні қызметіне, адам жүмысын қоса алғанда, 30-40 пайыз энергия шыгынынан қүралады.
Адам тамақтан күн бойында жогалтқан көлемдегі энергияны алуга тиіс. Энергия ағыны организмдегі энергия шыгынынан асқан жагдайда оның май түрінде жинақталу процессі өтеді.
Өмір салтын ескере отырып тиімді тамақтануды қамтамасыз ететін бір қатар кагида бар.
Ырінші қаеида — тамак әртүрлі болуға тиіс. Тамакқа жануарлар (ет, балык, жүмыртка, сүт, ірімшік) және осімдік (жеміс, кокөніс, ботқа, нан) онімдері кажетті молшердс және олардың дүрыс үйлесімінде кіруге тиіс.
Екінші қагида — бүл оз салмагынды қалыпты үстау. «Мен жеу үшін емес, өмір сүру үшін тамақтанамын».
Дененің оцтайлы массасы адамның тамактану мәдениетінің жэне жалпы мәдениетініц алгашқы көрсеткіші, оның өмір салтыньщ сипаттамасы болып табылады. Брок көрсетуі бойынша калыпты масса (кг-мен) адамның бойына тең (см- мен), бой 165 см болғанда 100-ге азаяды. 165-175 см болғанда дененің калыпты массасы 105 шегерліген адам бойына тең, 175 см биік болган кезде 110 шегерілген адам бойына тең.
Mac болу - аса қауіпті тосыи жағдайлардың бірі. Статистика суга баткан адамдардың копшілігінің мае куйінде болгандыгын, орбір бесінші жол — көлік оқиғасының алкоголге байланысты екендігін, кісі өлтіру мен зорлыктында едәуір үлесінің мае күйінде жасалатындыгын көрсетеді.
Алкоголь нейродепресанттар тобына — ми орталығы қызметін әлсірететін, бүган оттегінің келуін азайтатын заттар тобьша жатады. Бүл ми қызметін әлсіретеді, қисық жүріс- түрыска, ауызын бүрап сөйлеуге, ойдың бүлдырлығына, назарды жогалтуға алып келеді.
Жасөспірімдер алкогольды белгілі бір уақытта мезі болган мәселелерден күтылуға, пікірлесудегі үяңдыкты жеңуге, көңілді кештерде езінің сенімділігі мен батылдыгын көтеру әдісі ретінде пайдаланады. Алкоголь сені ақылды және қызыкты етеді деп ойлау кисынсыз. Өмірде бәрі керісінше болады. Mac адамның сырт көзге калайша жағымсыз эсер ететіндігін еске түсіру де жеткілікті.
Жыл сайын жер шарында алкогольден 6 миллионга жуык адам өледі.
Темекі map my — (никотинизм) зиянды әдет жоне нашақорлыктың бір түрі.
Статистика планетада ересек халықтың 40 пайызыныд темекі тартатындығын айгақтайды (60 пайыз еркек, 20 пайыз әйел).
Окушылардың жартысы мектептегі, ауладағы жасы үлкен балаларға еліктегісі келіп темекі тартады. Ал балалардың жартысы ерекшелікке, қүпиялыкка үмтылыстан темекі тартады. Темекі мен сіріңке тауъш, таса жерге жасырыну олар үшін бір ерекше оқига сиякты.
Қыздар арасында темекінің таралуына негізгі себеп, жалган түсінік, табиги қалпынан ерекшеленуге үмтылу, ер балаларга үнау ниеті болып табылады.
Темекі тартатын адамда никотиннің ықпалынан асқазан шырынының қышқылдыгы төмендейді, кан кысымы артады, орталық нерв жүйесінің жогарғы бөлігі мен жүректің кызметі бүзылады. Темекі түтініндегі аммиак кілегейлі қабықты тітіркендіреді. Темекі түтінідегі акролейннің әсері жагдайдагы жарақат және оның кабынуы, жөтел, токтамай аққан көз жасы түрінде пайда болады. Темекіні үзак тартқанда тісте жаркышақ пайда болып, канкүрт жейді. Темекі мен созылмалы гастрит, асказан жарасымен тоқ ішсктің таралу жиілігі арасындағы накты тэуелділік апыкталады. Елу жасқа дейін темекі
«кызыккандығы» - 40 пайызға жуык, «достары уйретті» -20 пайыз, «еріккепдіктен» -18 пайыз.
Жасөспірімдіх кезең — жыныстык жетілу, өмірге деген жаңа көзқарастар кезені, жағымсыз жайттармен катар жаксылық нышандары, болашакқа үмтылыс, арман-ой жетегі мен алғашқы махаббат әсеріне қүлай берілу ауандары да кылаң береді. Күңделікті міндеттердщ өсуі, болашақ мамандык туралы ой мен козқарас, ертеңгі күнгі таукымст те қоршаған ортаның қуанышты күшағына салқындык лебін себелейді.
Бүл жеке адамнъщ қалыптасу және аландаушылық пен үміт кезеці. Бүл кезеңнен өзін белсенді және сапалы түрде камшылай тәрбиелеген және жан дүниесіндегі үрей мен дағдарысты күш- жігерімен жеңе білген жасөспірімдер сабырлыкпен жөне максаткерлікпен еркін өтеді.
ДЕНСАУЛЫҚ ЖӘНЕ ЭКОЛОГИЯ
Экология - тірі организдердің айналадагы ортага қарым- қатынасы туралы ілім. Басқаша сөзбен айтканда, экология - бүл организмдердің бір бірімен және қоршаган ортамен қарым -қатынасын зерттейтін гылым Бүл терминді алғашкы рет неміс биологы дарвинист-ғалымы Геккель ентізді. Ол «үнем, хайуанаттардың үй жагдайындагы тіршілігі, олардың неорганикалык сондай-ак органикалык ортага бейімделуі туралы гылымның негізін салды». Бүл термин гректің «экос» (үй, түрак, түрғын орын) және логос (ілім) деген создерінен шыккан. Қарапайым тілмен айтканда «экология» хайуанаттар мен осімдіктердің емірі туралы гылым болып табылады.
Организм — тірі зат. Бізді коршаган ортада организмдер тірі табигатты күкрайды, олар айналадагы ортамен ерекпіе айналысты. Тірі организмдердің бір болігі неорганикалык заттармен коректенеді, баскалары осімдік пен жәндіктерді жейді, бүдан кейін осы тамакты өз денесіндегі клеткаларда игереді (сіңіреді, органикалық затқа айналдырады). Олардың есуі мен дамыуы осылай етеді. Органикалык заттардың ыдырауына дем алу барысында сыртқы ортадан алынатын оттегі катысады. Осы ыдыраудың есебімен организмге оның тіршілігі үшін қажетті энергия түседі.
Коптеген осімдіктер сырткы ортадан тек неорганикалык заттарды алады (су, топырак, топырактағы минералды түз), сондай-ак ауадан комір кышқыл газын алып, олардан органикалык заттарды — кант пен крахмалды жасайды. Әсімдіктермен салыстырғанда хайуанаттарға тамактаиу үшін
Есірткі v, барЛЫҚ органдарға, үлпаға, әсіресе орталық нерв жүйесіне жағьшсыз эсер ететін у. Есірткіге үйрену, есірткіге t;.wi іі іиіііу, аііыкнайтын дерт. Одан адам оз бетімен күтыла алмаим.і I Іашакорлық адамның тәндік психикалық қызметі түкиілікті тоздырута алып келеді.
М.ім.уіһ \м,ік пен алкоголизм кезінде адам қайтарымы аз болса да жүмыс істей алады, ал нашақорлык еңбек қабілетінін жылдам КОҒаДуына жэне өлімге алып келеді. 40-45 жасқа дейін жегегін пашакор сирек кездеседі.
НаШақорлық қалыптасуы негізгі үш белгінің дамуымен сипатталады: исихикалық тәуелділік, тәндік тәуелділік және бейтараптылық.
Қоршаған орта - бүл біздің айналамыздағы букіл тіршілік (жер, ауа, орман, су, және т.б.). Бізді коршаган әлемдегі организмдер тірі табиғатты - өсімдіктерді, хайуанаттарды курайды. Алайда олар дербес өмір сүрмейді, коршаған өлі табигатқа аса тәуелді, онсыз хайуанаттар мен есімдіктер өмір суре алмайды. Олар неорганикалык ортадан ауа мен суды алады, жер бедері жаулар мен қолайсыз ауа райынан корғануга пана болады.
Организмге ыкпал ететін неорганикалык орта жағдайларының жиынтығы абиотикалық факторларды сұрайды. Мысалы, күрғак топыраққа Караганда қүнарлы, ылғалды, жақсы кептірілген тонырақта өсімдіктер түрі көп кездеседі. Абиотикалық факторлар өсімдіктердің өсуіне манызды роль аткарады.
Неорганикалык ортаны қүрайтындар тірі табиғатпен салыстырғанда көректенбейді, өсіп-өнбсйді, заттармен алмаспайды, өлмейді.
Абиотикалык факторлар химиялық және физикалык немесе климаттык болып болінеді. Алғашқылары атмосфераныц, теңіз және ауыз суының, топырақтың химиялык кұрамына тәуелді. Жер бетіне жакын ауа атмосферасының белгілі химиялык күрамы бар: қургак ауада колемі шамамен 78 пайыз азот, 21 пайыз оттегі, 0,94 пайыз аргон, 0,003 пайыз комір кышкыл газы, 0,001 пайыз сутегі және басқа газдардың мардымсыз үлесі, су буының 0,1 пайызынан 4 пайызга дейінгі молшері. 2000 жылы Алматы қаласында атмосфераға 172,6 мың тонна зиянды заттар шыгарылды.
Жол полициясы басқармасының мәліметтері бойынша Алматы каласында 210 мың автокөлік бірліті тіркелінген. Бүган тагы да 40-45 мың басқа калалар машиналарын қосу қажет. 2002 жылы автомобиль көлігінен шыккан улы заттар колемі 159,6 мың тоннаны күрады. Автомобильдердің пайдаланған газдары қаланың жер үсті бетін екі метр қабатпен жабады, олардың кұрамында адам организмін улайтын иісті газдын үлкен молшері бар. Оның әсерінен адамдар каза болған коптеген оқигалар белгілі.
Ауадагы оттегінің жетіспеуі организмнің бүзьшуын - оттегі аштығын тудырады. Тамырдың соғысы мен тыныс алу жиілеп, әлсіздік пайда болады, булшык еттер босаңсиды, тіпті жүйкенің тозуы байқалады. Тіршілік ортасы түщы су болып табылатын хайуанаттар түзды теңіз суында омір сүре алмайды, ал теціз бси мүхитты мекендеушілердің копшілігі түшы суды
К ү рдел I opi .и [ИКальгк заттар: белок, май, жәпе көмір кышқылы КНЖС1 Хаііуапаттардыц өздері оларды неорганикалык заттарДаН ЖЯОауТа қабілетсіз. Тірі организмдер коректеніп, дем мнады, сырткы неорганикалык ортамен түракты өзара байиаш.и іл болып, бір- бірімен өзара іс-әрекет етеді.
ОЛар баска организмдер үшін тамак көзі ретінде қызмет eu и (хайуанаттар, осімдіктермсн және басқа да өлсіз хл п ул 11 л 11 лрмсіi коректенеді);
ііріпімік ортасы болып табылады. Қожайын- организмге плрліигілр коныстанады. Мысалы, шырмауық — паразит ӨСІМДІК ОНЫН үиіындағы соргыш қожайын-осімдіктің үлпвсында (зі.ныр,жоңышка, күлмақ) жабысып, одан сумен норлі шырыидарды сорып алады. Хайуанаттардың түрақты пара іИТтерІ і сльминттер (жыланқүрт), бит, қышыма майсана; үлкмііиа иаразиттердің арасында қандала, маса; ОЛарДЫҢ кобеюіне ықпал етеді (тозацдандырушылар: жендік ГСрдІН осімдіктерді тозандандыруы; кейбір тропикалык осімдікгсрді күстар — колибри, нектарница тозаңдандырады);
химиялық өсер етеді (улы өсімдіктер адамның немесс члііуапл 11ыц организміне еніп, уландырады, атап аіітқаида — ит- жидск адамдарға нашақорлық эсер етеді, ит, мысык, Күс үііііп қлуіпті, алайда қояндарға залалсыз; қүстар анистің, зираның ЖӨНе аскоктің жемістерінен оледі, ал адам осы жемістсрді тамакқа пайдаланады); м икробтардьі тудырады;
- бірлссіп омір сүреді (симбиоз олардың бір-бірімен өте іі.и иі ка]іым- катынаста болады саңыраукүлақ пен биік осімдіктіц, азот күшсйткіш организмдер мен ірі бүриіактың біріііп омір сүруі; сүткыпіқылды бактериялар - ацидофилді ілмкіііл ііитсгі ііііріткііп микробтарға карсы түрады);
механикалык осерлерді тудырады (обыр шегіртке іі и иктерді, ормапды куртады).
БиотИкалык факторлар тірі организмдердің әртүрлі ГСКТеріНІҢ бір-бірінс ықпалы түрінде пайда болады.
күйеді. Ал көлсцкс жағында үзақ уакыт бойы көк шалгынды болып калады.
Жер бетінің күрылымы (рельеф), геологиялык жәме климаттық жағлай, олардың айырмашылығы, оларга бейімделген хайуанаттардың, есімдіктердің, микро-организмдердің емірінде эр алуан роль аткаратын орасан зор әр түрлі абистикалық факторларды тудырады. Ареал шегіндегі организмдердің саны мен тарагуы (хайуанаттар немесе өсімдіктердің белгілі бір түрлерінід өмір сүретін жер бетінің бір бөлігі) шектеуші абиотикалык факторларга, яғни ең аз мөлшерде өмір сүру үшін қажетті жагдайга байланысты (мысалы, шөлдегі су).
Экожүйе — тірі жэне жанама бөлшектер өзара затпен және энсргиямен алмасу арқылы байланысатын, тірі организмдер мен тіршілік ортасын қүрайтын біртүтас табигат кешені.
Жогаргы үлгідегі экожүйе биосфера болып табылады, ол бір қүбылыстарын камтиды. Мүнда планетаны мекендейтін барлық тірі организмдердің тіршілігіне байланысты заггардың шеңберлі айналысы мен энергияга айналуы өтеді.
Біздің планетаның жалпы қүрылымындагы биосферанын орны қандай?
Жер қабығынын ең сыртқы жоне созылған кабығы магнитосфера - жер тоңірегі кеңістігінің аймағы, оның физикалык ерекшелігі. Планетаның магнит өрісімен және зарядталган бөлшсктер ағымдарының өзара әсерімен анықталады. Жердің бүл қабыгында өмір жоқ.
Келесі қабык _ ауа қабаты намесе атмосфера. Бүл «қатты» жерді қоршаған және онымен бірге айналатын газды орта. Атмосфераның томенгі бөлігі — тропосфера. Оның биіктігі 8 км (полюстін үстінде), 18 км-ге дейін экватордың астында, оның бүкіл массасының 80 пайызын күрайды. Атмосферанын тек төменгі бөлегінде ғана өмір бар.Тропосфераның үстінде биіктігі 55 км-ге дейін стратосфера орналасқан, атмосфера массасыиың шамамен 20 иайызы.
Стратосфераның үстінде мезосфера (80 км-ге дейін), термосфера (1 мың км-ге дейін) жэне 1 мың км-ден жоғары экзосфера орналаскан. Су дербес кабык ~ гидросфераны күрайды, бүған көлемі 1370 млн. теките метр үлан гайыр әлемдік мүхиттар кіреді. Гидросфера - жердің үзілмелі кабыгы, оның 94 пайызын мүхит пен теціз, 4 пайызын жер асты, 2 пайызға дейіи мүз бен кар күрайды, тек 0,4 пайыз сапа курлык бетіпдегі судың улесіне тиеді (озен, көл, балшык).
Планетаның «катты» беті өзінің жогары жагында әр текті,
қабылламайды. Ксйбір жерлсрле су басссйндсрі ешбір тірі тіршіліктің өмір сүруі үшін жарамсыз. Мысалы, Қара теңізде 150 м терсңдіктен кейін су күкірт сутегімен зақымданган, сондыктан онда тірі организмдер жоқ.
Түз көп сіңген топырақта есімдік мүлдем өспейді, алайда егер түз сәл азайса түзды жақсы көретін өсімдіктер өседі.
Физикалык немесе климаттық факторлар температураға, желге,ағыска, радиациялык режимге төуелді.
Тірі организмге климаттык жағдайдың ыкпалы теңіз деңгейінен әртүрлі биіктікте орналасқан тау беткейінен жақсы көрінеді. Тауға көтерілген сайын атмосфералык қысым мен ауаныд температурасы төмендеп, күн радиациясы күшейе түседі. Топырақ пен өсімдік жамылғысының өзгерісі осыған байланысты.
Мысалға Жоцғар Алатауының жотасын алайық. Төменгі жазыкта жас жасыл жапырақты бутакты және шөпті өсімдіктер, ал баурайдан жоғары көтерілген сайын өскен ағаштар нағыз жапырақты орманды қүрайды. Ал одан жоғары қою жасыл қылқан жапыракты алқапты керуте болады. Бүдан кейін биіктігі 1,5 м-ге дейін жететін әкті есімдіктер қалың шеп арасында қаулай оскен субальпі белдеуі орналасқан. Әрі қарай шөпті өсімдіктер сирей түседі. Мәңгі қарлар шекарасына жақындағаңца сирек және аласа өсімдіктер кездесетін альпілік шалғын. Ал ең биікте — мәңғілік кардың ақ мекені.
Дала климатына ыстық жаз (+40 °С дейін) және суық кыс (- 40°С дейін). Дала хайуанаттары бүл жағдайға кондіккен: үсақ жәндіхтердің 50-ден астам түрі, күстардың 250-ге жүық түрі кездеседі.
Қүмды шөлейттерді омір сүру үшін колайлы орын деп санауға болмайды. Жақын жерде су жоқ болса, күмды мекендеушілер тірі қалу мүмкіндігінен айрылады. Алайда шолдегі хайуанаттар әлемі ауаның температурасы колеңкеде +40 - И5 °С дейін көтерілсе де жутаң емес. Саршүнақ, кортышқан, қосаяк, жорға торғай, шегіртке, жылан, шолді аймақта жиі кездеседі. Ең ыстық уақытта індеріне, қүмның астына жасырынады немесе буталар мен ағаштардың тамырлары мен жапырактарының астында отырады.
Климат пен осімдік үшін жер бедерінің маңызы үлкен. Биік таулар жартастар мен жазыктықтарда әр түрлі климаттық жағдайларды тудырады. Солтүстіктегі жартастарда, жоталарда, төбелерде көктемде қар үзак жатады, жаз кешеңдеу келш, күз бен қыс ерте түссді. Онтүстіктегі жартастарда шөп жазда тез
эклолгиялық мәселелердің жүгімен келді. Экологтардың пікірінше, бүның түбінде табиғи ортаға жауапсыз түтынушылық көзқараспеи биосфераның өзін-өзі қалиына келтіру қабілсттілііі арасында кайшылық жатыр. Бүл орайда XX ғасыр ерекше көзге түсті, оның 2/3 кесілді, хайуанаттар мен өсімдік генетикалық кордың 50 пайызын жоғалтты. Адам өз қызметін Жердегі ғаламдық табиғи процестерге араласты.
Біз кешегі ерікті және еріксіз экологиялық қателіктер үшін ғана емес, бүгінгі қателіктер үғдін де жауаптымыз.
Қоршаған ортаның ластану мәселесінід ушыққандығы соншалық, ол қолайсыз техноғендік аймақтарда түратып адамдардын, денсаулығына ғана емсс бүкіл адамзатқа катер тендірін отыр. Өзің су ішкен қүдыққа түкірме дейтін халық нақылын үмытқан біз тазалык үғымын үмыта бастадық. Табиғат қазір күн сайын ауаға, топыраққа, суатқа, шығарылатын миллиондаған тонна тсхникалық және түрмыстық қадцықтарды өз күшімен үқсата алмайды.
Экологиялык. сипаттағы төтенше жагдайларга мыналар жатады:
ауа ортасының күрамы мен ерекшіліғінің өзгерісіне байланысты ТЖ (озон қабатының бүзылуы, қышқылды жауын, басқа да дауылды жауын- шашын);
су ортасы жағдайының өзгерісіне байланысты ТЖ (су қорларының сарқылуы және т.б.);
биосфера жағдайының өзгерісіне байланысты ТЖ (хайуанаттар түрлерінің жоғалуы, өсімдіктердің жойылуы және ТЖ).
Топырақтың ластануы бірінші кезекте пайдаланудың эклолгиялық талаптарының бузылуымен байланысты. Бұган аумақты металл сынығымен, отын майымен ластау, дизотынның төгілуі.жайылымдарды өндірістік, түрмыстық және басқа қалдығстармен ластау, улы химикаттарды сақтау тәртібін және оларды пайдалану техникасын бүзу, жерді саркынды сумен ластау, қалдықтарды кому туралы мәселені дүрыс піешпеу, тамақ және азық- түлік өнімдерін нитратпен және пестицитпен ластау, тоғанды жөндеу кезінде қүнарлы топырақ қабатын пайдалану жатады. Жерғілікті жерлерде кегленді табиғат корғау шаралары әзірленбеген.
«Бүкіл әлемдік күзет» институтыпың мәліметтері бойынша күрлык жыл сайын адамның жерге деген қунтсыздғыньщ нәтижесінде 24 миллиард тонна топырактыц үстіңгі кабатын жоғалтады. Планетада әрбір минут сайын 40 гектар жыртылған
күрделі күрыиі,ім;іі,і және өмір біте қайнасқан жср кыртысын күрлйды. Жс-р цыртысы жоғарғы шегінді қабаттан (0-20 км), орташа ГраНИТТІК (10-40 км), төменгі базальттык (10-70 км) және мүмп ми і .һі,іі гардан туратын қүрылыктық болуы мүмкін. Мүмп астында үлкен аудандағы шөгінді кыртыстың
ка и. им кі оірпсше жүз метр ғана. Граниттік қабат,
одспчл ідсй жоқ, опыңқалындығы шамамен 1-2,5 кмтүсініксіз
і.іічіі.іі к.абаі'ы лішрбастайды. Базальттык кабаттың куаты - 5 км.
Жер к. мрі і.кыііап төменде мантия орналасқан (2900 км шама< ы), он ядромсп шектеседі (радиусы 3,5 км).
Биосфера заттар мен энергияның алмасуының күрделі
биоХИМШ к шікпымен озара байланысты атмосфераның бір
бвЛІГІН ГИДросфераны және литосфераның жоғарғы белігін қамтиДЫ (жер қыртысьі мен мантияның жоғарғы кабатын камгп і і,і11) «қатты». Жсрдің сырткы сферасы осы циклдардың бастапқы СбТІ күн лиергиясының өсімдіктерге ауысуынажәне жердегі биогендік загтардың синтезіне байланысты.
Биосфера інсгіпде барлык жерде не тірі тіршілік немесе ними (ніпхимиялық кызметінің іздері кездеседі. АтмосфераДаш газдар (оттеті, азот, көмір қышкылы, табиги су, мүпші, комір, әк, балшық, мрамор және басқалар өз негізінде планетаның тіршілік заттарын қүрайды).
Биосфераның бүгінгі қүрылымы — тірі зат нысаны үзак дамуынып,, Жердін геологиялык тарихынын аясында жасалыпаі Lin опың биологиялық қызметінің күрделенуінің жсмісі.
Жер бүліпеді. Тек сонғы он жылда бүліну мен тозу біздін планетада Қазакстанның 8 аумагына тең аудандағы күнарлы топырақ кабатын қүртты. Қазір күнарлы қабаттың жойылуы мен шөлейттену а)т<ымды сипат алды. Шөлейттеігудін, ен негізгі себебі адам кызметі болып табылады: шектен тыс өсу топыракты тоздырады, малды жаю өсімдікті қүртады. Ормандарды қүрту жасыл желектің жойьшуьша альш келеді, ал дүрыс суара білмеу өңделген жердің түздаітуына алып келеді.
Қазакстанда аумақтың 55 пайыздан астамы шелейтті ландшафтың антропогендік жүктемесіне шыдай алмайды. Жыртылған топырақтың барлыгы дерлік 20-30 пайыз қарашілікті жоғалтты. 12 миллион гектар eric жерден 5 миллион гектар судан жэне 500 мъщ гектар ирритациондык тозудан зардап шегеді. Суарылган жердің жартысында жуыгы қайта сортаң тартқан. 30 миллион гектарга жуық жайылым жүйесіз жаю салдарынан тозады.
Топыракты бір дақыл үшін (дакылды) үзак пайдалану қараіиілік пен өсімдіктерді тамақтандыру қорегін жеп қояды. Тыд жерлерді игеру басталган кезең ішінде бір дақылды егу жагдайында топырак миллиард тоннадан астам карашілікті немссе оның бастапқы қорының үштен бірінен айырылды. 2- 3 см калындықтағы қарашілікті калпына келтіру үшін кехмінде скі жүз жыл уакыт керек. Кдрашіліктің 0,1 пайызға азаюы гектардан алынатын өнімділікті 0,8 центнерге кысқартады.
Әлемде бір адамға казір 0,3 гектар жыртылған жерден келсді, ал Қазакстанда 2 гектарға жуық. Ал біз аягымыздың астында жаткан байлыктың кандай екенін байқамаймыз. Ғалымдар Республикада орташа есеппен 0,8 гектарға жуык егістікті үстау қажспігіі і есептеп шығарды. Егер жерге деген көзқарас осылайша қала бсретін болса, онда Қазакстандыктар бүл екі гектардан ғана емес, жан басына шакқандағы 0,3 гектардан айырылуы мүмкін.
Ду.і оргасьпшщ күрамы мен ерекшелігінің жаман жақка қарай өзгеруі - ауа қорғау заңын бүзудъщ нәтижесі.
Лтмосфераны газ тәріздес және өндірістік көздерден шыккан қапы қаддық есебінен ластау адамньщ омірі мен денсаулыгына, биосфсраға, табигат ресурстарына (негізінен су мен топыраққа), і ИМарат пен матсриалдарга тікелей немесе жанама зиянды эсер тудырады. Бүл аурудыц, осіп-өну процесіне зиянды ықпалдың кобсюі, орман өсірудің және ауыл шаруашылыгы дақылдары опімділііінін төмендеуі есебінен экоиомикалық шыгындардың арі умна алы и келеді. Ауаны ластаудық копгсіси коздсрі і.іі Гвушы заттардың бірнеше түрін бір уакытта шыгарады.
Бүлар әр турлі катынастағы элементтердің түтас қатарынаи туратын қатты бөлшектер мен газтәріздес қалдықтардың үлкеп көлемінің шығарылуы
Ресііуб;гшсадагы ластанудың стационара»; коздерінен шыккан зиянды зат қалдықтары миллион тонна болған. Бүған мүнай-газ кеоіендері кәсілорнының «қызметін», автомобиль көлігінің улы газын, өрттің залалын, үшақтардьгң, космос объектілерін үнгу кезіндегі оттегінің жануын косыңыз. Қазақстан аумағында ракетелердыц, баска әскери техникалардың жаңа үлгілерінін сынағы жүргізіжендігін үмьгғпау керек.
Осыньщ барлығы жазда Арал, Касішй, Балқаш жағалауында күн радиадиясьгяың үлкен дозасьгя алу кауіпінен күнге күюден сақтануды түғызады. Атмосфераға зиянды қалдықтардыц тасталуын азайту максатында ауа қорғау заңының талаптарын сақтау қажет (технология процесін жақсарту, шаң мен күл үстағыш күйені жетілдіру, кондырғыларды жаңгырту және т.б.).
Атмосфераны корғау халықаралык мәселеге айналды. Ақикатында атмосфера мемлекеттік шекараны білмейді. Және тіршілік ортасьгңда баска мекендеуніілермен салыстырганда үлкен кецістікте жылдам таратьшатыіщықтан тез ластанады.
Атом электр станцияларындағы аварияларга байланысты төтеншс жагдайлар аса қауіпті. 1986 жылғы Чернобыль АЭС-індегі авария - атом энергетикасы тарихыңцагы ең зүлмат апаттың бірі. Ол экология үшін қолайсыз жағдайды тудырды, коптеген адамдардьщ омірін киды, экономикаға орасан зор залал келтірді.Тек ҚСРО республикаларьгның гана емес, бүкіл әлем жүшттільпъгның шіандаушъьтьгғьгн туғызды.
АЭС- тегі аварияның кауітілігі атом реакторларынан үсак шандак, аэрозол түрінде радиоактивті заттардан атмосферага шыгуьша қауінті сүйык заттьщ тогілуіне байланысты. Оның иісі, түсі, дәмі жоқ болгшгдықтан адам оны байкай аішайдьі. Тек арнайы приборлар аркылы ғана білуге болады.
Радиация оте қауіпті: үлкен дозада ол үлпаны, тірі юіеткаларды закымдайды, шагын дозада ол ісік ауруларына үшыратып, генетігкалык озгерістерге ьгкнал етеді.
Радиоактивтік бү^лггардың әсеріне үшыраған елді мекендердің түргындарьш медицинальгк тексеріс пен еаде)ден өткізу кажет.
Бүл авариялардың түпкілікті қайғылы корытындысын ондаған, жү'здеген жьигдан кейін ғана шыгаруга болады, мысалы, шағын дозадағы радиацияның адамға әсеріпің салдары осы уакытқа дейін зерттелгеи жок.
Адам қызметінсн туындаган экологиялык қауіп, ашропоіендік
Экология бұзылғаи жерлерде оны жаксарту кажет. Тек табитат зандарын ескере отыра өз өндірісінді, ауыл шаруашылыгын дамытып, жер койнауын, ормандардьщ, өзеңдердің, келдер мен теңіздердің қорларьш пайдалану керек.
Сыртқы ортаньщ ластануьш болдырмаута онеркәсіл пен ауыл шаруапгылығьгадагы экологиялық таза технология, оның ішінде қаіщізіқсыз айналымдағы оқшау сумен жабықтау комектесуге тиіс. Синтетикалық тьщайткьшпы, пестипидты табиги тьщайткьштгар: малдың қиъша, шьштезекке, күлге біртіндеп айырбастау кажет.
Атмосфералық ауаны шаң- тозаңнан қоргау үшін барлық кәсілорындарда сузгіштер орнатуда. Сарқынды сулар міндетті турде тиімді тазалау ғимараттары аркылы отуі тиіс.
Зауыттарды қаланың сыртына, түргын үйлерді қоршаган органы ластанғыштардан қашык жерге орналастыру кажет. Түргын үйді салу кезінде горизонт бағыты бойынша желдің багытын міндетті түрде ескеру кажет.
Қоршаған органы улы газдың ластануынан сақтау үшін ірі каланы айналып отетін жол салып, көшелерді корікгенддру кажет. Улаушы затгардың шьггуын азайту үшін кептеген жеңіл жене жук автомобилъдерін біртіндеп газга кешіру кажет. Сыртқы орта объектшеріндегі, азьік-түітіктегі улы және зиянды заттыц бар- жшъша катаңбакылау орнату керек. Нәтижесііідетірішлік ортасьш ластайтын кәсіпорындар мен мекемелерге қатаң жаза колдалу қажет. Прокурорльгк кадағалау жүргізЬгуге тиіс.
Заңсыз балық аулауға, жыртқыштар мен қүстарды атуға байланысты каракшылық, орманды заңсыз кесу, отты үқыпсыз жагу жене жекелеген адамдардың баска да заңсыз әрекеттері Республикамыздағы табиги байлықтардың сақталуына жагымсыз эсер етеді.
Жердегі климаттың езгерісі озон тесігінің үлгая түсуі, радиациядалалардын шелейттенуі жиілеуі, ормаігньщ санитарлык жагдайының жақсаруъі сияқты оң және жағымсыз қүбылыстар біз бен сіздің табиғатты қалайша аялай білуімізге байланысты. Экология мәселесін он шешу үшін табиғат қоргау заңының талаптарын мүлтіксіз орындау және экологиялық білімдерді кеңінен насихаттау қажет.
Тіршітік ортасында жағымсыз салдарда тольгк жою мүмкін емес. Іс жүзінде олардың жол берілетін маңыздарын белгілей отырыл, жагымсыз әсерді шектеу жольш қолданады.
Зиянды факторлар мен заттар үшін шекті жол берілетін концентарпиялар (ШЖК) және шекті жол берілетін қалдықтар (ШЖҚ) түсініктері пайдалапылады.
фактор корит;іп ортаның бүзылуына, биосферадағы тетщіктің бүіі.ілуі.ніа л п.in кслсді. Ал бүл ез ксзсгінде адам организмінс эсер спи, түкі.ім .ірі і.тіы берілетін өзгерістерге альш келуі мүмкін.
Іііідін рссііубликада хгигықты сапалы сумен қамтамасыз етуде ауыр ЖШ ми і,;гііліімсты. Су қубырларьшьщ жоспарлы жөндеуі меп қалПЬШӨ К< 'іпрпіуі баяу жүруде. Су қүбыры желілеріндегі көптсген аварИЯЛДр ӨЗ уақытьшда жойиглмайды. Селодағы көптеген су күбі.ірларыпда хлордың тапшылығынан су залалсы іам іырьілмайды. Микробиологаяльік нормативтерге сай кслмсііііп орталыксы шаітдырылған су көздерінің үлес салмағы Республике боЙЬІНШа 9 пайыз. Суатгардың химиялык заттармен жене мүнай ӨНІМДерімен ластану деңгейі өте жогары болып отыр. Коктемгі жазғы кезеңде суаттар таскын сумен жэне сел liі і .111 ідрымен KM гашды. Шаруашыльік коқысты ағынды судың, сондай-аК сү корғау аймағы мен жағалаулардан өзенғе ағызып келетін Квсерлі жацбыр да залалды. Жергілікті жердегі суаттар мсп су жіііі.и ши тардагы судың микроппен ластануына байланЫСТЫ Мемсанбақылау бірқата облыстардағы демалыс - аймағып пайдалануды тоқтату туралы қаулы шығарды.
Ара і мюселесіне ерекше тоқталу керек. Қазіргі уакытта Арал жағалауы 'жологиялык апат аймағына айналды. Экологиялык п\ іьшудын игі in і себебі адамдардьш, бей- берекет кызме-ті болыл табылады. Омуднрия мен Сырдарші өзендерЬідегі ағьпғдарьшың үжен боліі ііі суландыру үшін қоршау Арал теңізінің ауданын күрт кыскартгы. Жерді үзіксіз сулшад>ірудьщ нәтижесіңде сортаң жерлер мсн батпактар пайда болды. Топырақ суының түздануы және оларл.ми химикачтануы мен ластануы жергаіікті халыкты ауыр жағдаЙЗҒа душар етті. 1961 -1995 ж.ж. тещз деңгейі 5,4 метр белгіден 36,6 метр Денгейге дейін төмендеді. Су колемі 4 есеге азайды. Теңіз бүрьщгы жағалаулардан кейбір жерлерде 100-150 км кері кетш, түз жапкан 33 мың шаршы км аланды жалаңаш қалдырды.
Еліміздсгі күрделі экономикалық жағдай онсыз да ауыр окологиялык ахушідьі ушықтыра түсуде. Табиғат мүндай сырқатты өз есебінсп каллына келтіре алмайды. Биосфера жағдайының езгерісі де адамның жеміссіз кызметінің нәтижесі. Адамдар мүны гусііін-іімсіі табигат үшін мардымды ештеңе істей алған жоқ. Бүкіл олсмді экологияны коргау жөніндегі қозғалыстар кобеюде. Бүлармсн катар бізідң республикада табиғат корғау қоры КүрылДЫ Оның МЕӨНІ педе? Барлық онеркәсіп және ауыл шаруашылык көсіпорындары меншіктің нысанына қарамастан оик-рі кеіпірісп жономикалык залалды өтсугс міндетті. Бүл толсмдердсн түскен каражат кала мен селоның табиғат коргау мүқтажына жүмсауға тиіс.