- •М орфология
- •§ 3. Грамматик категория турында тљшенчђ. Грамматик форма џђм грамматик мђгънђ. Г р а м м а т и к к а т е г о р и я – сњз тљркемнђрен џђм гомумђн морфологияне љйрђнњдђ тљп тљшенчђлђрнећ берсе.
- •Морфемика
- •§ 6. Морфема һәм аның төрләре. Сњзлђр њзлђренећ тљзелешләре буенча морфемалардан торалар.
- •§ 7. Сњз тамыры џђм аныћ њзенчђлеклђре. Т а м ы р дип сњзнећ лексик мђгънђ белдерђ торган џђм шул мђгънђне саклаган хђлдђ ваграк кисђклђргђ таркала алмый торган кисђгенђ ђйтђлђр.
- •§ 9. Кушымчаларныћ тљзелеше џђм вариантлары. Татар телендђ кушымчалар аваз тљзелеше буенча бик тљрле:
- •§ 14. Сњз нигезе џђм аныћ тљрлђре. Сњзнећ лексик мђгънђ белдерђ торган џђм форма ясагыч кушымчалардан азат булган кисђге нигез дип атала.
- •§ 16. Сњз ясалыш структурасы. Сњз ясалышы љч бњлектђн тора:
- •Сүз ясалыш ысуллары.
- •§ 21. Татар телендђ сњз тљркемнђре. Хђзерге татар телендђ 12 сњз тљркеме бар1.
- •§ 25. Сан категориясе. Сан – исемгђ хас грамматик категория, џђм ул телдђ бер-берсенђ капма-каршы куелган ике форма – б е р л е к џђм к њ п л е к сан формалары белђн белдерелђ.
- •Килешнећ грамматик мђгънђлђре.
- •Тартым категориясе.
- •Исемнђрнећ ясалышы..
- •2. Фигыльдђн исем ясагыч кушымчалар.
- •§ 41. Сњз кушу ысулы белђн исем ясалышы (синтаксик ысул). Сњзлђр кушу ысулы белђн татар телендђ к у ш м а, т е з м ђ џђм п а р л ы исемнђр ясала.
- •§ 42. Морфологик-синтаксик ысул белђн исем ясалышы (конверсия). Бу ысул белђн исемнђр књбрђк с ы й ф а т л а р д а н, с ы й ф а т һәм и с е м ф и г ы л ь л ђ р д ђ н ясала:
- •§ 43. Гомуми тљшенчђ. Лексик-семантик мђгънђсе буенча сыйфат п р е д м е т б и л г е с е н белдерђ. Яћа кием, кояшлы кљн, зђћгђр чђчђк, озын юл, текђ тау џ.Б.
- •Сыйфатларныћ ясалышы.
- •1, Исемнђн сыйфат ясагыч кушымчалар.
- •2. Фигыльдђн сыйфат ясагыч кушымчалар.
- •§ 49. Сњз кушу ысулы белђн сыйфат ясалышы. Сњз кушу, ягъни синтаксик ысул белђн п а р л ы, к у ш м а, т е з м ђ сыйфатлар ясала.
- •§ 56. Алмашлыкларны төркемләү. Алмашлыклар њз эчлђрендђ нинди сњз тљркемен алыштыруларына һәм мђгънђлђренђ карап тљркемлђнђлђр.
- •§ 57. Алмашлыкларныћ мђгънђ буенча тљркемчђлђре. Мђгънђлђре буенча алмашлыклар ќиде тљркемчђгђ бњленђлђр:
- •§ 58. Зат алмашлыклары. Зат алмашлыкларыныћ лексик составы зур тњгел, алар барысы алты сњздђн тора џђм ябык система тђшкил итђ: мин, син, ул, без, сез, алар.
- •§ 70. Фигыльнећ барлык-юклык формасы. Фигыльдђ эш-хђлнећ њ т ђ л њ –њ т ђ л м ђ в е татар телендђ, џђм гомумђн тљрки теллђрдђ, махсус -ма/-мђ кушымчасы ярдђмендђ белдерелђ.
- •§ 75. Хђзерге заман хикђя фигыль. Хђзерге заман хикђя фигыль фигыльнећ башлангыч формасына (нигезенђ) -а/-ђ, -ый/-и кушымчасы ялганып ясала, џђм ул тулы, I төр зат-сан кушымчаларын алып тљрлђнђ:
- •Киләчәк заман хикәя фигыльләр.
- •§ 81. Билгесез киләчәк заман хикәя фигыль. Бу заман фигыль нигезенә -ыр/-ер, -ар/-әр, -р кушымчалары ялганып ясала, һәм тулы, I төр зат-сан кушымчаларын алып төрләнә:
- •Боеру наклонениесе (боерык фигыль).
- •§ 85. Боерык фигыльнең кулланылыш үзенчәлекләре. Боерык фигыльнең махсус грамматик күрсәткече юк, ул нуль формада килә, һәм тышкы яктан фигыль нигезе белән охшаш була: (син) бар, эшлә, укы, яз..
- •Шарт наклонениесе (шарт фигыль).
- •§ 87. Шарт фигыльнең кулланылыш үзенчәлекләре. Шарт фигыльнең махсус наклонение күрсәткече бар. Ул фигыль нигезенә -са/-сә кушымчасы ялганып ясала һәм кыска, II төр зат-сан кушымчаларын алып төрләнә.
- •Юнәлеш категориясе.
- •§ 95. Кайтым юнәлеше. Кайтым юнәлеше фигыль нигезенә -ын/-ен, -н кушымчалары ялганып ясала: юыну, киенү, җыену, яшеренү һ.Б.
- •§ 97. Йөкләтү юнәлеше. Йөкләтү юнәлеше башка юнәлешләр арасында шактый катлаулы форма булып санала. Беренчедән, ул күп төрле кушымчалар белән ясала:
- •Дђрђќђ категориясе. (Аспектуальлек)
- •Затланышсыз фигыльләр Сыйфат фигыль.
- •§ 102. Гомуми төшенчә. С ы й ф а т ф и г ы л ь њзендђ фигыль џђм сыйфат сњз тљркемнђренећ њзенчђлеклђрен берлђштергђн затланышсыз фигыль формасы.
- •Килђчђк заман сыйфат фигыльләр.
- •§ 107. –Ыр/-ер (-ар/әр) –р формасы. Ясалышы һәм мәгънәләре. –ыр/-ер кушымчалы сыйфат фигыль ясалганда кушымчалар түбәндәгечә вариантлашалар:
- •§ 109. –Ыр/-ер кушымчалы киләчәк заман сыйфат фигыльдә эш башкаручы субъектның белдерелүе.
- •§ 111. -Р кушымчалы сыйфат фигыльдђн ясалган икенчел формалар.
- •§ 113. -Асы кушымчалы сыйфат фигыльнећ исемлђшње џђм исем фигыль мђгънђсендђ кулланылышы. -асы формасы исемлђшђ џђм контекста тљрле килеш кушымчалары белђн кулланыла:
- •§ 115. -Асы формасы нигезендђ ясалган модаль ђйлђнмђлђр, -асы формасы нигезендђ тљрле ярдђмче фигыльлђр џђм модаль сњзлђр белђн ясалган ђйлђнмђлђр књбрђк хђбђр позицияседђ киләләр:
- •Хђзерге заман сыйфат фигылләр.
- •§ 123. -А торган формасында эш башкаручы субъектныћ белдерелње.
- •Хәл фигыль.
- •Фигыль билгеләре:
- •§ 125. -Ып/-еп кушымчалы хәл фигыль -ып/-еп кушымчалы хәл фигыль контекстта үзе ачыклаган икенче фигыль белән вакыт ягыннан ике төрле мөнәсәбәттә була:
- •§ 128. -Ганчы/-гәнче кушымчалы хәл фигыль. Грамматик хезмәтләрдә бу хәл фигыльнең өч төрле кулланылышы күрсәтелә:
- •Исем фигыль
- •Исем фигыль Исем
- •Инфинитив.
- •Фигыльләрнең ясалышы1.
- •Рәвешләрнең ясалышы.
- •§ 139. Морфологик юл белән рәвеш ясалышы.
- •§140. Синтаксик юл белән рәвеш ясалышы. Синтаксик, ягъни сүз кушу ысулы белән п а р л ы, к у ш м а һәм т е з м ә р ә в е ш л ә р ясала.
- •Аваз ияртемнәре. (Ияртемнәр)
- •§ 143. Аваз ияртемнәре һәм аларның лексик-семантик (тематик) төркемнәре. Тематик яктан телдәге аваз ияртемнәрен берничә төркемгә бүлеп карарга мөмкин:
- •§ 145. Иятемнәрнең структур төзелеше. Аваз һәм образ ияртемнәре төзелеше буенча берничә төргә бүленә:
- •Ярдәмлек сүз төркемнәре. Бәйлек.
- •Теркәгечләр.
- •§152. Теркәгечләрне төркемләү. Нинди синтаксик бәйләнешне барлыкка китерүләренә карап, иң башта теркәгечләр ике төркемгә бүленәләр: а) т е з ү ч е теркәгечләр, б) и я р т ү ч е теркәгечләр.
- •Модаль сүз төркемнәре
- •§ 155. Гомуми төшенчә. Ымлыклар - кешеләрнең хис-тойгыларын, эчке кичерешләрен, ихтыярын белдерә торган үзенчәлекле сүз төркеме.
- •Эмоциональ ымлыклар һәм аларның семантик төркемчәләре.
- •Модаль сњзлђр.
- •Библиография.
- •Затланышлы фигыльләр.
- •Затланышсыз фигыльләр.
Исемнђрнећ ясалышы..
§ 39. Гомуми төшенчә. Татар телендђ исемнђр ф о н е т и к, л е к с и к- с е м а н т и к, м о р ф о л о г и к (кушымчалау), с њ з к у ш у џђм м о р ф о л о г и к-с и н т а к с и к ысуллар белђн ясалалар. Шулай ук сњзлђрне кыскарту – аббревиация дђ телебездђ активлаша бара. Бу ысулларныћ беренче икесе, ягъни фонетик џђм лексик-семантик ысул тел белеменећ «Фонетика» џђм «Лексикология» бњлеклђрендђ љйрђнелђ, шућа књрђ биредђ морфологиягђ турыдан-туры мљнђсђбђте булган ысулларга гына тукталып њтђбез. Сњз ясалышы хђзерге вакытта морфологиядђн аерылып, аерым тармак рђвешендђ љйрђнелсђ дђ, исем сњз тљркеме турында тулырак мђгълњмат алу љчен, аныћ ясалыш ысулларын кыскача искђ тљшерњне кирђк дип саныйбыз.
§ 40. Морфологик (кушымчалау) ысул белђн исем ясалышы. Сњз ясагыч кушымчалар ярдђмендђ исемнђр тљрле сњз тљркемнђреннђн: икенче бер и с е м н ђ н, с ы й ф а т т а н, с а н н а н, ф и г ы л ь д ђ н ясалалар.
Исемнђн исем ясагыч кушымчалар:
-чы/-че кушымчасы – продуктив кушымча, хђзерге кљндђ дђ исем ясалышында катнаша: нефтьче, компьютерчы, сђясђтче џ.б.
Бу кушымча белђн ясалган исемнђрнећ г о м у м и с њ з я с а л ы ш мђгънђсе – э ш б а ш к а р у ч ы з а т н ы белдерњ. Мотивлаштыручы нигезнећ нинди семантик тљркемчђгђ керњенђ џђм лексик мђгънђсенђ карап, сњз ясалыш мђгънђсе дђ тљрлечђрђк формалаша, һәм ясалма сүз:
а) билгеле бер о б ъ е к т белђн эш итњче профессия иясен белдерђ: нефтьче, тикшерњче, ташчы, тарихчы, телче, ђдђбиятчы џ.б.;
ә) билгеле бер к о р а л ярдђмендђ эшлђњче затны белдерђ: чалгычы, тракторчы, комбайнчы, компьютерчы, тырмачы џ.б.;
б) билгеле бер у р ы н д а эшлђњче яки хђрђкђт итњчене белдерђ: колхозчы, китапханђче, кибетче, сђфђрче, юлчы џ.б.;
в) сђяси-иќтимагый, мђдђни, яисђ ђдђби агым тарафдарын белдерђ: мђгърифђтче, миллђтче, сђясђтче, ќђдитче џ.б.;
г) тискђре мђгънђдђ нинди дђ булса эшкђ џђвђслек књрсђтњче затны белдерђ: ялганчы, гайбђтче, тђмђкече, эчкече џ.б.
-лык/-лек кушымчасы гадђттђ т а б и г а т ь к њ р е н е ш е н белдергђн сњзлђргђ, к е ш е џђм х а й в а н ђ г ъ з а л а р ы атамаларына џђм а б с т р а к т мђгънђле сњзлђргђ ялгана:
а) табигать књренешенђ бђйле предмет атамаларына ялганып, шул предметларныћ ќыелмасын тупланмасын белдерђ: каенлык, ташлык, ќилђклек, аланлык, комлык, печђнлек џ.б.;
ә) тљрле ђгъзаларныћ исемнђренђ ялганып махсус ќайланма атамасын белдерђ: књзлек, битлек, башлык, аркалык, тњшлек џ.б.
Башлык сњзенећ икенче, ќитђкче мђгънђсе дђ бар, ђмма андый мђгънђдђге сњз ясалыш рђте телдђ кић таралмаган;
б) иќтимагый-сђяси џђм административ терминнар ясауда катнаша: ханлык, патшалык, коллык, кешелек џ.б.;
в) тљрле профессия, иќтимагый-сђяси, фђнни эшчђнлек атамалары ясала: профессорлык, рђислек, мђгърифђтчелек, балыкчылык џ.б. Бу очракта еш кына кушымчалар бер-бер артлы ялганып, сњз ясалыш чылбыры барлыкка килђ: балык-чы-лык, кош-чы-лык; џђм шул кушымчаларга аналогия рђвешендђ башка исемнђр дђ ясала: дђњлђт-челек, ќђмђгать-челек, урын-чылык, аз-чылык, књп-челек џ.б. Бу соћгы мисалларда ясагычларны -чылык/-челек кушымчалары дип карау да бар [Татарская грамматика, 1993: 254]. Шундый ук катлаулы очракларга -сызлык/-сезлек џ.б. кебек кушымчалар да кертелђ: саусызлык, эшсезлек џ.б.;
г) сыйфатларга ялганып килгђндә билге мђгънђсен гомумилђштерђ џђм абстракт мђгънђле исемнђр ясый: яшьлек, гњзђллек, тынычлык, бердђмлек, яшеллек, чисталык, пљхтђлек џ.б.;
д) саннарга ялганып, акча берђмлеклђре исемнђре ясала: унлык, иллелек, йљзлек, мећлек.
-даш/-дђш кушымчасы исемнђргђ кушылып, у р ы н, в а к ы т, э ш-ш љ г ы л ь буенча у р т а к л ы к н ы белдерђ торган исемнђр ясый:
а) урын буенча бергђлек: юлдаш, бњлмђдђш, якташ, авылдаш џ.б.;
ә) вакытка мљнђсђбђтле бергђлек: яшьтђш, замандаш, курсташ, чордаш џ.б.;
б) бер халык, миллђт, нђсел-ыру буенча бердђмлек: нђселдђш, миллђттђш; аерым очракта сыйфатлар ясала: тугандаш џ.б.;
в) эш, шљгыль, мђслђк буенча уртаклык, бергђлек: фикердђш, мђслђктђш, сердђш, сабакташ, группадаш, калђмдђш џ.б.
Бу ысул белђн ясалган кайбер сњзлђр инде тамырлашып киткђннђр. Мђсђлђн, адаш (ат-даш/ исемдђш), кардђш (карын-даш/кђрендђш) џ.б.
-лы/-ле кушымчасы. Тљрле шђџђр, ил кешелђрен атау љчен бу кушымча белђн дагыстанлы, америкалы, мђскђњле кебек исемнђрнећ ясалышы соћгы чорларга караган яћа књренеш дип бђялђргђ кирђк, асылда алар москвич, американец кебек сњзлђрдђн калька рђвешендђ ясалганнар.