- •М орфология
- •§ 3. Грамматик категория турында тљшенчђ. Грамматик форма џђм грамматик мђгънђ. Г р а м м а т и к к а т е г о р и я – сњз тљркемнђрен џђм гомумђн морфологияне љйрђнњдђ тљп тљшенчђлђрнећ берсе.
- •Морфемика
- •§ 6. Морфема һәм аның төрләре. Сњзлђр њзлђренећ тљзелешләре буенча морфемалардан торалар.
- •§ 7. Сњз тамыры џђм аныћ њзенчђлеклђре. Т а м ы р дип сњзнећ лексик мђгънђ белдерђ торган џђм шул мђгънђне саклаган хђлдђ ваграк кисђклђргђ таркала алмый торган кисђгенђ ђйтђлђр.
- •§ 9. Кушымчаларныћ тљзелеше џђм вариантлары. Татар телендђ кушымчалар аваз тљзелеше буенча бик тљрле:
- •§ 14. Сњз нигезе џђм аныћ тљрлђре. Сњзнећ лексик мђгънђ белдерђ торган џђм форма ясагыч кушымчалардан азат булган кисђге нигез дип атала.
- •§ 16. Сњз ясалыш структурасы. Сњз ясалышы љч бњлектђн тора:
- •Сүз ясалыш ысуллары.
- •§ 21. Татар телендђ сњз тљркемнђре. Хђзерге татар телендђ 12 сњз тљркеме бар1.
- •§ 25. Сан категориясе. Сан – исемгђ хас грамматик категория, џђм ул телдђ бер-берсенђ капма-каршы куелган ике форма – б е р л е к џђм к њ п л е к сан формалары белђн белдерелђ.
- •Килешнећ грамматик мђгънђлђре.
- •Тартым категориясе.
- •Исемнђрнећ ясалышы..
- •2. Фигыльдђн исем ясагыч кушымчалар.
- •§ 41. Сњз кушу ысулы белђн исем ясалышы (синтаксик ысул). Сњзлђр кушу ысулы белђн татар телендђ к у ш м а, т е з м ђ џђм п а р л ы исемнђр ясала.
- •§ 42. Морфологик-синтаксик ысул белђн исем ясалышы (конверсия). Бу ысул белђн исемнђр књбрђк с ы й ф а т л а р д а н, с ы й ф а т һәм и с е м ф и г ы л ь л ђ р д ђ н ясала:
- •§ 43. Гомуми тљшенчђ. Лексик-семантик мђгънђсе буенча сыйфат п р е д м е т б и л г е с е н белдерђ. Яћа кием, кояшлы кљн, зђћгђр чђчђк, озын юл, текђ тау џ.Б.
- •Сыйфатларныћ ясалышы.
- •1, Исемнђн сыйфат ясагыч кушымчалар.
- •2. Фигыльдђн сыйфат ясагыч кушымчалар.
- •§ 49. Сњз кушу ысулы белђн сыйфат ясалышы. Сњз кушу, ягъни синтаксик ысул белђн п а р л ы, к у ш м а, т е з м ђ сыйфатлар ясала.
- •§ 56. Алмашлыкларны төркемләү. Алмашлыклар њз эчлђрендђ нинди сњз тљркемен алыштыруларына һәм мђгънђлђренђ карап тљркемлђнђлђр.
- •§ 57. Алмашлыкларныћ мђгънђ буенча тљркемчђлђре. Мђгънђлђре буенча алмашлыклар ќиде тљркемчђгђ бњленђлђр:
- •§ 58. Зат алмашлыклары. Зат алмашлыкларыныћ лексик составы зур тњгел, алар барысы алты сњздђн тора џђм ябык система тђшкил итђ: мин, син, ул, без, сез, алар.
- •§ 70. Фигыльнећ барлык-юклык формасы. Фигыльдђ эш-хђлнећ њ т ђ л њ –њ т ђ л м ђ в е татар телендђ, џђм гомумђн тљрки теллђрдђ, махсус -ма/-мђ кушымчасы ярдђмендђ белдерелђ.
- •§ 75. Хђзерге заман хикђя фигыль. Хђзерге заман хикђя фигыль фигыльнећ башлангыч формасына (нигезенђ) -а/-ђ, -ый/-и кушымчасы ялганып ясала, џђм ул тулы, I төр зат-сан кушымчаларын алып тљрлђнђ:
- •Киләчәк заман хикәя фигыльләр.
- •§ 81. Билгесез киләчәк заман хикәя фигыль. Бу заман фигыль нигезенә -ыр/-ер, -ар/-әр, -р кушымчалары ялганып ясала, һәм тулы, I төр зат-сан кушымчаларын алып төрләнә:
- •Боеру наклонениесе (боерык фигыль).
- •§ 85. Боерык фигыльнең кулланылыш үзенчәлекләре. Боерык фигыльнең махсус грамматик күрсәткече юк, ул нуль формада килә, һәм тышкы яктан фигыль нигезе белән охшаш була: (син) бар, эшлә, укы, яз..
- •Шарт наклонениесе (шарт фигыль).
- •§ 87. Шарт фигыльнең кулланылыш үзенчәлекләре. Шарт фигыльнең махсус наклонение күрсәткече бар. Ул фигыль нигезенә -са/-сә кушымчасы ялганып ясала һәм кыска, II төр зат-сан кушымчаларын алып төрләнә.
- •Юнәлеш категориясе.
- •§ 95. Кайтым юнәлеше. Кайтым юнәлеше фигыль нигезенә -ын/-ен, -н кушымчалары ялганып ясала: юыну, киенү, җыену, яшеренү һ.Б.
- •§ 97. Йөкләтү юнәлеше. Йөкләтү юнәлеше башка юнәлешләр арасында шактый катлаулы форма булып санала. Беренчедән, ул күп төрле кушымчалар белән ясала:
- •Дђрђќђ категориясе. (Аспектуальлек)
- •Затланышсыз фигыльләр Сыйфат фигыль.
- •§ 102. Гомуми төшенчә. С ы й ф а т ф и г ы л ь њзендђ фигыль џђм сыйфат сњз тљркемнђренећ њзенчђлеклђрен берлђштергђн затланышсыз фигыль формасы.
- •Килђчђк заман сыйфат фигыльләр.
- •§ 107. –Ыр/-ер (-ар/әр) –р формасы. Ясалышы һәм мәгънәләре. –ыр/-ер кушымчалы сыйфат фигыль ясалганда кушымчалар түбәндәгечә вариантлашалар:
- •§ 109. –Ыр/-ер кушымчалы киләчәк заман сыйфат фигыльдә эш башкаручы субъектның белдерелүе.
- •§ 111. -Р кушымчалы сыйфат фигыльдђн ясалган икенчел формалар.
- •§ 113. -Асы кушымчалы сыйфат фигыльнећ исемлђшње џђм исем фигыль мђгънђсендђ кулланылышы. -асы формасы исемлђшђ џђм контекста тљрле килеш кушымчалары белђн кулланыла:
- •§ 115. -Асы формасы нигезендђ ясалган модаль ђйлђнмђлђр, -асы формасы нигезендђ тљрле ярдђмче фигыльлђр џђм модаль сњзлђр белђн ясалган ђйлђнмђлђр књбрђк хђбђр позицияседђ киләләр:
- •Хђзерге заман сыйфат фигылләр.
- •§ 123. -А торган формасында эш башкаручы субъектныћ белдерелње.
- •Хәл фигыль.
- •Фигыль билгеләре:
- •§ 125. -Ып/-еп кушымчалы хәл фигыль -ып/-еп кушымчалы хәл фигыль контекстта үзе ачыклаган икенче фигыль белән вакыт ягыннан ике төрле мөнәсәбәттә була:
- •§ 128. -Ганчы/-гәнче кушымчалы хәл фигыль. Грамматик хезмәтләрдә бу хәл фигыльнең өч төрле кулланылышы күрсәтелә:
- •Исем фигыль
- •Исем фигыль Исем
- •Инфинитив.
- •Фигыльләрнең ясалышы1.
- •Рәвешләрнең ясалышы.
- •§ 139. Морфологик юл белән рәвеш ясалышы.
- •§140. Синтаксик юл белән рәвеш ясалышы. Синтаксик, ягъни сүз кушу ысулы белән п а р л ы, к у ш м а һәм т е з м ә р ә в е ш л ә р ясала.
- •Аваз ияртемнәре. (Ияртемнәр)
- •§ 143. Аваз ияртемнәре һәм аларның лексик-семантик (тематик) төркемнәре. Тематик яктан телдәге аваз ияртемнәрен берничә төркемгә бүлеп карарга мөмкин:
- •§ 145. Иятемнәрнең структур төзелеше. Аваз һәм образ ияртемнәре төзелеше буенча берничә төргә бүленә:
- •Ярдәмлек сүз төркемнәре. Бәйлек.
- •Теркәгечләр.
- •§152. Теркәгечләрне төркемләү. Нинди синтаксик бәйләнешне барлыкка китерүләренә карап, иң башта теркәгечләр ике төркемгә бүленәләр: а) т е з ү ч е теркәгечләр, б) и я р т ү ч е теркәгечләр.
- •Модаль сүз төркемнәре
- •§ 155. Гомуми төшенчә. Ымлыклар - кешеләрнең хис-тойгыларын, эчке кичерешләрен, ихтыярын белдерә торган үзенчәлекле сүз төркеме.
- •Эмоциональ ымлыклар һәм аларның семантик төркемчәләре.
- •Модаль сњзлђр.
- •Библиография.
- •Затланышлы фигыльләр.
- •Затланышсыз фигыльләр.
§ 111. -Р кушымчалы сыйфат фигыльдђн ясалган икенчел формалар.
-лык/-лек џђм -дай/-дђй кушымчалары ярдђмендђ килђчђк заман сыйфат фигыльнећ икенчел формалары ясала.
Искђрмђ. -лык/-лек, -дай/-дђй кушымчалары, мђгълњм булганча, хђзерге тел белемендђ сњз ясагычларга кертелђ, ђмма сыйфат фигыль формаларына ялганып килгђндђ алар џђрвакыт яћа сњз, яћа лексик берђмлек ясамыйлар, форма ясагычлар сыйфатында сыйфат фигыльлђрнећ икенчел формаларын барлыкка китерђлђр.
-рлык (-маслык) кушымчалы форма књбрђк аергыч функциясендђ (атрибутив мђгънђдђ) кулланыла џђм предметныћ эш-хђл буенча билгесен белдерђ: Бакчадагы радио соћгы хђбђрлђр бирергђ тотына. Књћелгђ ятарлык бер генђ ќылы хђбђр дђ юк (И.Гази). Айлы төндђ бђсле урман юлы, Бер карасаћ, хђйран калырлык (Г.Афзал). Тышта књз ачмаслык буран (сљйлђм теле).
-рдай (-мастай) формалары да еш кына аергыч фунциясендђ килђ: Яндыр- ырдай, кљйдерердђй кљлњ кљче (Г. Афзал). Таш тауларны эретердђй шђфкать нуры Балкый тљпсез књзлђренећ карашында (Џ.Такташ). Бу бик авыр мђсьђлђ иде. бу џич тђ хђл итеп булмастай мђсьђлђ иде (Н.Фђттах).
Татар телендђ -рдай, -мастай формасы еш кына процессны ачыклап рђвеш сњз тљркеменђ якын мђгънђдђ кулланыла. Нђкъ шућа књрђ дђ татар тел белемендђ -дай/-дђй кушымчасы, нинди сњз тљркеменђ ялганып килњенђ карамастан, рђвеш ясагыч кушымча дип таныла [Тумашева, 1964: 243; Современный..., 1969: 302]: Тђзкирђ бер елмайды, бер бозылды, елардай булды (Н.Фђттах). Књрердђй генђ булмадым (сљйлђм телендђ).
§ 112. -асы/-ђсе, -ыйсы/-исе кушымчалы сыйфат фигыль. -асы кушымчалы килђчђк заман сыйфат фигыль њзенећ књп яклары белђн алда тикшерелгђн -ган, -р формаларына охшаш. Ул шулай ук књп тљрле функциялђрдђ кулланыла:
а) аергыч функциясендђ килђ џђм предметны килђчђктђ булачак, эшлђнергђ тиешле эш буенча ачыклый: Књзлђрем алмый карыймын кайтасы юлларыћа (ќыр).
Њзе ачыклаган сњз тљшеп калганда, вакытлыча исемлђшђ: Буласы, булган, буявы сећгђн (мђкаль). Аласыћны ал да чыгып кит (Т.Гыйззђт);
ә) -асы формасы, башка сыйфат фигыльлђр кебек њк, исем фигыль мђгънђсендђ кулланыла: Апрель ќиле май килђсен хђбђр итђ (Г.Афзал);
б) -асы формалы фигыль хђбђр функциясендђ килђ: Арышка тљшђсе бу айда (Г.Афзал).
Мђгълњм булганча, татар телендђ -ган, -р (-ачак) кушымчалы сыйфат фигыльлђр нигезендђ затланышлы формалар - хикђя фигыль заманнары ясалган, -асы формасы затланышлы фигыль буларак кулланылмый, ђмма аныћ бернинди кушымча алмаган хђлдђ хђбђр функциясендђ кулланылуы њзенчђлекле књренеш булып тора: Нђрсђгђ ул кадђр янып-кљеп йљрергђ, барыбер «Туры юл» колхозы белђн кушыласы ич, дип мыгырдап алды ул (Ф.Хљсни).
-асы формасы аергыч функциясендђ килеп, предметны килђчђктђ булачак, булырга тиешле эш-хђл буенча характерлый. Бу очракта ул, -ган, -р формалары кебек, тамырдагы процессныћ субъектын (а), объектын (б), урынын (в), вакытын (г) ачыклап килђ.
а) Њлђсе књбђлђк ут књзенђ керер (мђкаль). Син, анасы, балаларны яхшы кара, алар килђчђктђ яшисе кешелђр (Г.Ђпсђлђмов);
ә) Майга чаклы бетерђсе эшлђр бар монда (Ф.Хљсни). Бу — чишелмђгђн, уйлыйсы мђсьђлђ (Л.Ихсанова);
б) Алмагачлар чђчђк атсын йљрисе юлыгызга (ќыр). Фатыйманыћ битлђре кабынып китте, йљгереп барып, Якуб утырасы ќиргђ мендђр салды (И.Гази);
в) Гљлшђџидђ Ђбњзђр абзыйларга барасы кљнне тњземсезлек белђн кљтте (Г.Ђпсђлђмов).
-асы формасы аергыч функциясендђ килгђндђ гадђттђ сљйлђњ моментыннан с о ћ булачак эш-хђлне, ягъни тиешлек модаль мђгънђ тљсмере катыш абсолют к и л ђ ч ђ к з а м а н н ы белдерђ. Минем халкымныћ књћелендђ дђ ђле ќырга салынасы, повесть, романнарга књчђсе изге хислђре ята (С.Хђким). Яшел келђмнђр ќђегез Без килђсе сукмакка (ќыр). Бетерђсе эшем бар,— диде (Ф.Хљсни).
Ђмма тљп фигыль дђ, сыйфат фигыль дђ бер њк процессны белдергђн ќљмлђлђрдђ -асы формасы абсолют заманны тњгел, мљнђсђбђтле заманны белдерђ, ягъни бу форма белдергђн заман мђгънђсе тљп фигыльгђ бђйле була. Сљйлђшђсе кешелђр белђн сљйлђштем (сљйлђшђм, сљйлђшермен). Урыласы иген урылып бетте (урылып бетђ, урылып бетђчђк).
Сљйлисе кешелђр сљйлђп бетергђч, берничђ сњз ђйтмђкче булып, Якуб књтђрелде (И.Гази).
-асы кушымчалы сыйфат фигыль аергыч функциясендђ килгђндђ књпчелек очракта субъектка бђйле процессны белдерђ:
а) субъект сыйфатланмыш аша бирелђ: Разведкага барасы солдат каядыр китеп югалды (И.Гази);
ә) сыйфат фигыль тамырдагы процессныћ о б ъ е к т ы н, у р ы н ы н, в а к ы т ы н ачыклап килгђндђ субъект сыйфатланмышка ялганган тартым кушымчасы аркылы белдерелђ: Књзлђрем алмый карыймын кайтасы юлларыћа (ќыр). Ђ бирђсе бњлђгећ булса,... Шау-шусыз гына менгезеп бир (Ф.Хљсни);
б) субъект аналитик юл белђн белдерелђ: Яшел келђмнђр ќђегез без килђсе сукмакка (ќыр). Фатыйма... Якуб утырасы ќиргђ мендђр китереп салды (И.Гази);
в) аерым очракларда -асы формасы субъекттан аерылган процессны белдерђ, яки субъект контекстан аћлашыла: Ул љч атлыйсы ќирне бер атлап, базардан чыгып бара иде (Ф.Хљсни). Гљлшаџидђ Ђбњзђр абзыйларга барасы кљнне тњземсезлек белђн кљтте (Г.Ђпсђлђмов).
Аергыч функциясендђ килгђндђ -асы кушымчалы сыйфат фигыль юклыкта кулланылмый дияргђ мљмкин, џђрхђлдђ, аныћ юклыгы фигыльлђрдђгечђ -ма, -мђ кушымчасы белђн белдерелми, сирђк очракларда гына исемнђрдђгечђ тњгел сњзе ярдђмендђ белдерелђ ала: Мин сезгђ сыћар шырпы да бирђсе кеше тњгел (И.Гази). Шушы актыгы булсын. Моннан ары аяк та атлыйсы кеше тњгел ул (И.Гази).